مرتضی حنانه؛ خالق موسیقی ماندگار «هزاردستان»
به گزارش خبرنگار حوزه موسیقی و هنرهای تجسمی گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، گاهی یک موسیقی تبدیل می‌شود به بخشی از خاطره جمعی ما ایرانیان و تا ابد ماندگار می‌شود؛ موسیقی که شناسنامه و هویت دارد و به محض شنیدنش می‌دانید که مربوط به چه زمانی، چه فیلم یا سریالی می‌شود و موسیقی تیتراژ «هزاردستان» ساخته زنده یاد مرتضی حنانه چنین حال و هوایی دارد. حالا که می‌دانیم این میزان خاطره جمعی از ذهن خلاق و توانای چه موسیقی دانی خلق شده، بد نیست تا امروز (۲۴ مهر ۱۴۰۱) و در سی وسومین سالگرد درگذشت مرتضی حنانه مروری بر زندگی و آثار او داشته باشیم؛ مروری از آغاز تا موسیقی ماندگار سریال «هزاردستان».
سیر زندگی یک موسیقیدان خلاق
حنانه در یازدهم اسفند ۱۳۰۱ در تهران متولد شد که پس از گذراندن دوره ابتدایی، به اصرار پدرش، در هنرستان موسیقی ملی مشغول به تحصیل شد و بعد‌ها به عنوان نوازنده هورن اول ارکستر سمفونیک تهران شناخته شد. با آغاز جنگ جهانی دوم و کشیده شدن آتش آن به ایران، هنرستان موسیقی تعطیل شد، اما حنانه با کمک غلامحسین غریب، حسن شیروانی و فریدون فرزانه کنسرت‌هایی به‌طور آزاد در تالار‌های انجمن‌های فرهنگی و هنری برپا کرد و پس از پیوستن پرویز محمود به این جمع در سال ۱۳۲۵ ارکستر سمفونیک تهران پایه‌گذاری شد و شکل گرفت.
حنانه در سال‌های پایانی دهه چهل با انحلال ارکستر فارابی و با توجّه به تجربه‌های سینمایی در ایتالیا، به موسیقی فیلم روی آورد تا ما با موسیقی فیلم‌هایی مانند «فرار از تله»، «گُرگ بیزار»، «قصّه ماهان»، «سلام سرزمین من»، «موج»، «گلیم» و «تیرباران» بیشتر آشنا شویم و در ذهنمان جا خوش کند. سید علیرضا میرعلی نقی پژوهشگر و مورخ موسیقی درباره این موسیقی نوشته است: «این موسیقیدان هزاردستان را در هفت قسمت نوشت که از نظر رنگارنگی تم‌ها، اثری بسیار پُرمایه و به عنوان مردمی‌ترین و محبوب‌ترین موسیقی او به شمار می‌آید که حال و هوای تهران دهه ۳۰ را به خوبی روایت می‌کند.»
مرتضی حنانه در ۲۴ مهر ۱۳۶۸ و در ۶۷ سالگی درگذشت.
رمز و راز ماندگاری یک موسیقی خاطره ساز
«هزاردستان» بعد از این تمام این سال‌ها به قدری اعتبار دارد که بخشی از تاریخ موسیقی ایران را شکل داده است. ملودی اصلی تیتراژ پیش‌درآمدی از ساخته‌های مرتضی نی‌داوود در آواز بیات اصفهان است که ملودی بسیار شیرین و روانی دارد که ضمن پایبندی به اصالت موسیقی دستگاهی، نوآوری‌هایی نیز در آن به چشم می‌خورد.
آنچه باعث ماندگاری این ملودی زیبا شده، مربوط به هارمونی، سازآرایی، جمله‌بندی و افزودن جمله‌های رابط می‌شود. هارمونی به این معناست که موسیقی هزاردستان در دوره‌ای از زندگی هنری حنانه پدید آمد که در اوج دوران پختگی خود بود. در این دوره حنانه تجربه‌های خود را در زمینه هارمونی ویژه خود به کمال رساند و گوش شنونده‌ها و مخاطبان خود را با این سیستم هارمونی کاملا آشنا کرد و همین باعث شده تنظیم این پیش‌درآمد رنگ و لعابی تازه و منحصر به فرد پیدا کند. منظور از ساز آرایی نیز این است که به طور کلی سازآرایی حنانه شیوه خاص خود اوست، هرچند برخی صاحب‌نظران موسیقی، شیوه ارکستراسیون (ساز آرایی) او را متأثر از آهنگسازان مدرن روس از جمله استراوینسکی می‌دانند، اما او توانسته به مرور به زبانی شخصی در ارکستراسیون موسیقی ایرانی دست یابد. علاوه بر این؛ در تیتراژ هزاردستان ـ پیش‌درآمد اصفهان ـ ساز‌های کوبه‌ای حضوری موثر و پررنگ دارند. جمله‌بندی هم یعنی؛ دو عامل قبلی (هارمونی و ارکستراسیون) به طور مشخص و حساب شده‌ای در اختیار جمله‌بندی موسیقی قرار دارند.
آخرین دلیلی که موسیقی «هزاردستان» حنانه شاخص شده، این است که در پایان جمله‌ها رابط‌هایی به موسیقی اضافه شده که برای پیشبرد روند موسیقی به جلو و ایجاد تنوع طراحی شده‌اند، اما نکته اینجاست که نگاه مدرن حنانه به این رابط‌ها نه‌تن‌ها آسیبی به اصل پیش‌درآمد نی داوود نزده، بلکه به به اصل اثر افزوده است.
حواشی ساخت موسیقی یک سریال ماندگار
دانستن حاشیه‌های به وجود آمده درباره موسیقی این سریال که موجب اختلاف بین علی حاتمی و حنانه شده است هم خالی از لطف نیست. امیرعلی حنانه، فرزند مرتضی حنانه در عین اینکه گفته بود علی حاتمی شخصیتی مردمی، مهربان و خوش‌قلب است که با پدرش دوستی دیرینه داشته و با موسیقی روحش به‌هم می‌ریخت و حتی با برخی نغمه‌ها گریه می‌کرد، به ماجرای اختلاف پدرش با حاتمی این گونه اشاره می‌کند: «پدرم ۱۱۰ دقیقه موسیقی برای این سریال می‌نویسد و بعد‌ها آقای حاتمی بدون مشورت با پدر یکسری موسیقی دیگر به این سریال اضافه می‌کند و در پاسخ به اعترضِ حنانه می‌گوید که من کارگردان هستم و من تصمیم می‌گیرم سریال چه موسیقی داشته باشد!».
مرحوم اصغر بیچاره نیز در مصاحبه با مجله «گزارش موسیقی» درباره همکاری حاتمی با حنانه در سریال «هزار دستان» گفته بود: «حاتمی کار حنانه را می‌شناخت، ولی موسیقی را نمی‌شناخت. حنانه با دست‌اندرکاران فیلم مشکل پیدا کرد، چون آثار موسیقی دیگران را بدون اجازه و اطلاع حنانه در فیلم گنجانده بودند. حاتمی این اعتقاد را داشت که اگر من لازم بدانم درخت را هم رنگ می‌کنم که در جواب حاتمی، حنانه به طعنه پاسخ داده؛ شاید مقداری از این رنگ‌ها هم روی اسامی آهنگسازان دیگر رفته و آن‌ها را محو کرده و تنها نام حنانه باقی‌مانده است.»
موسیقی حنانه رگه‌هایی از فرهنگ ایرانی را در خود دارد و از این حیث نسبت به آهنگسازانی، چون ثمین باغچه‌بان و استادش پرویز محمود برتری دارد.
موسیقی «هزاردستان» طوری است که چندین نسل را با یکدیگر همراه می‌کند و دقیقا به یادشان می‌اندازد که در آن بازه زمانی چه می‌کردند یا چه شرایطی داشتند و این همان خاطره جمعی ارزشمندی است که بعید است با سطحی‌نگری که در ساخت بعضی موسیقی‌های امروز وجود دارد، تکرار شود.
انتهای پیام/