درآمد نجومی ترکیه از گردشگران ایرانی

ترکیه همسایه شمال‌شرقی ایران در ١٠‌سال گذشته سرمایه‌گذاری سنگینی برای توسعه گردشگری در این کشور کرده است. تبلیغات گسترده و فراهم‌کردن زیرساخت‌های مورد نیاز برای پذیرایی از گردشگران این کشور و شهرهای مختلف آن را به مقصدی برای گردشگران از کشورهای مختلف جهان ازجمله ایران تبدیل کرده است. اگر گردشگران دیگر کشورها، گاهی به ترکیه سفر می‌کنند، در ایران اما این کشور برای بیش از یک‌دهه مقصد اول گردشگری ایران بوده است؛ این نکته را مرکز پژوهش‌های مجلس درگزارشی با استناد به گزارش‌های منتشره توسط سازمان جهانی گردشگری و شورای جهانی سفر و گردشگری در سال‌های ٢٠١٤ و ٢٠١٥ و گزارش‌های منتشرشده توسط مرکز آمار ایران در سال‌های ۸۷ تا ۹۲ اعلام کرد.
طبق آماری که آژانس‌های گردشگری ترکیه اعلام کرده بودند، این کشور از آغاز ‌‌سال ٢٠١٤ میلادی و آثار مثبت کاهش فشارهای ناشی از تحریم‌های اقتصادی، شاهد رشد ٥٠‌‌درصدی سفر ایرانیان به ترکیه بوده است. تعداد گردشگران ایرانی که به ترکیه سفر کردند، با ٤٤‌درصد افزایش، رشد چشمگیری را تا میانه ‌سال ٢٠١٥ نشان می‌داد. اگر متوسط قیمت تور یک هفته‌ای به هریک از شهرهای ترکیه را ٢‌میلیون تومان درنظر بگیریم، این مبلغ معادل ٤‌هزار‌میلیارد تومان می‌شود. این درحالی است که مبلغ برخی از این تورها گاه به ٣ یا ٤‌میلیون تومان هم می‌رسد. حال اگر میانگین خرید ارز برای هزینه‌های داخلی این سفرها را هم ٢‌میلیون تومان درنظر بگیریم. ٤‌هزار‌میلیارد تومان هم باید به مبلغ حاصل از درآمد تورها اضافه کنیم که کل مبلغ را به ٨‌هزار‌میلیارد تومان می‌رساند.
همین چند وقت پیش بود که یکی از مدیران آژانس‌های مسافرتی در یادداشتی خطاب به مردم و مسئولان نوشت: «ایرانی‌ها با سفر به ترکیه فقط در ٦‌ماه از سال، یک‌میلیارد و٣٥٠میلیون دلار ارز از کشور خارج می‌کنند. در خبرها و گزارش‌ها هر روز می‌شنوید یا می‌خوانید که گردشگری داخلی در ایران به دلایل مختلف ازسوی مردم استقبال نمی‌شود؛ ولی تورهای خارجی مانند قبرس، ترکیه، مالزی، تایلند، گرجستان، بلغارستان، آفریقا و حتی کانادا روزبه‌روز با رونق و استقبال مسافران ایرانی مواجه می‌شوند و هر‌سال هم با رشد ١٠ تا ١٥‌درصدی همراه‌اند. این جریان سبب خروج ارز فراوانی از کشور می‌شود که اگر ١٠‌درصد آن در داخل هزینه شود، تورهای داخلی حتما رشد می‌کنند. روزانه ٥‌هزار نفر با هواپیمایی ترک از ایران به ترکیه سفر می‌کنند. چنانچه پول بلیت، اقامت، غذا، حمل‌ونقل و خرید آنها برای هر نفر، میانگین ١٥٠٠دلار درنظر گرفته شود، روزانه هفت‌میلیون و٥٠٠هزار دلار و ماهانه ٢٢٥میلیون دلار ارز از این کشور خارج می‌شود و اگر این سفرها فقط ٦ماه از کل ‌سال انجام شود، این رقم به یک‌میلیارد و٣٥٠میلیون دلار می‌رسد. شما را به خدا به فکر کشور خود باشید، زیرا آیندگان شما را مسئول می‌دانند.» درچنین شرایطی و با همین درآمدهای نجومی بود که وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه تا همین چند ماه پیش انتظار روند افزایشی گردشگران ورودی از ایران را داشت اما روزگار طور دیگری رقم زد و این روند با آغاز حملات تروریستی و بالاگرفتن درگیری‌ها و پایین آمدن ضریب امنیت در ترکیه رو به کاهش گذاشته است. در ادامه همین روند و درشرایطی که ایران و ترکیه به لحاظ سیاسی روابط پرچالشی را سپری می‌کنند، این پرسش مهمی است که ایرانی‌ها درباره سفر به ترکیه چه تصمیمی خواهند گرفت و آیا آنها هم مثل شهروندان دیگر کشورها، زمانی که کشوری منافع ملی کشور آنها را نادیده می‌گیرد، با توجه به عِرق ملی، سفر به آن کشور را از انتخاب‌هایشان حذف می‌کنند و مقاصد دیگری را انتخاب می‌کنند؟
این پرسشی است که امیر‌هاتفی، رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی در پاسخ به آن به «شهروند» می‌گوید: «شرایط فعلی ترکیه بر میزان تقاضای سفر به این کشور تاثیرگذار بوده است. با وجود این‌که در همه فصول ‌سال ایرانی‌ها متاسفانه مشتاق سفر به ترکیه بوده‌اند اما وضع امروز مصداق بارز همان مثل معروف ایرانی است که عدو شود، سبب خیر اگر خدا خواهد. در نوروز امسال تقاضا برای سفر به ترکیه کاهش بسیار محسوسی داشت و بسیاری از مسافرانی که از پیش تورها را ثبت‌نام کرده بودند، سفرهایشان را کنسل کردند و آژانس‌ها برای آنها خدمات جایگزین عمدتا در مقصدهای داخلی درنظر گرفتند و به نوعی جامعه نسبت به شرایط جدید ترکیه واکنش نشان داده است.»
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پس از تعطیلات نوروزی امسال اعلام کرد که سفر به ترکیه یک‌دهم تقاضای مشابه سال‌های گذشته بوده است.‌ هاتفی این نکته را تأیید می‌کند: «این آمار درستی است و بسیاری از همکاران ما در تورهایی که برای ترکیه در نوروز بسته بودند، متضرر شدند. انصراف ایرانی‌ها از سفر به ترکیه تأثیر قابل توجهی برای گردشگری داخلی داشت و به همین دلیل هم آمارهای سفر‌های نوروزی داخلی را به‌طور چشمگیری افزایش داد.»
به گفته‌ هاتفی، بخش عمده این واکنش ناشی از ناامنی و شرایط نامناسب ترکیه برای پذیرش گردشگران است اما به تدریج این نگاه و رویکرد درجامعه درحال تغییر است که مسافران به جای صرف هزینه‌های سنگین برای سفر به کشورهایی مثل دوبی و ترکیه می‌توانند از مقاصد گردشگری داخلی دیدن کنند و این موضوع درعین این‌که امیدوار‌کننده است، اما نیازمند برنامه‌ریزی، اقدامات فرهنگی و اطلاع‌رسانی هم هست.
آن‌گونه که نایب‌رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی می‌گوید، درحال حاضر آژانس‌هایی که تا پیش از این از چارترکنندگان اصلی هتل و هواپیما برای سفر به ترکیه بودند، در این زمینه برای‌ سال جدید اقدامی نکرده‌اند و این نشانه روشنی است از این‌که ایرانی‌ها دست‌کم درشرایط فعلی برای سفر به ترکیه انگیزه چندانی ندارند، درچنین شرایطی آژانس‌ها به دنبال مقاصد جدید و مهم‌تر از آن فعال‌کردن مقصدهای داخلی برای مسافران هستند.
به گفته او، اگرچه گردشگران با انگیزه‌های متفاوتی مقصد سفر را انتخاب می‌کنند اما اتفاق‌های اخیر و حتی همین برخورد سیاسی اخیر ترکیه در اجلاس کشورهای اسلامی که بازتاب‌های رسانه‌ای گسترده‌ای داشت، درکنار شرایط فعلی و ناامنی ترکیه در تصمیم‌گیری مردم برای سفر به این کشور تاثیرگذار بوده است.
قیمت خدمات عامل تعیین‌کننده
با وجود این‌که بازار گردشگری ترکیه در ایران با شیبی پرسرعت به سوی افول می‌رود اما کارشناسانی که در زمینه اقتصاد گردشگری فعالیت می‌کنند، می‌گوید: کاهش سفر به ترکیه بیش از آن‌که ناشی از عرق مردم و به نوعی تحریم‌کردن سفر به کشوری باشد که منافع ملی آنها را نادیده گرفته، ناشی از ناامنی شهرهای ترکیه برای سفر است. «علیرضا مشکات»، یکی از آنهاست که به «شهروند» می‌گوید: «دربحث سفر آنچه تعیین‌کننده است، قیمت نهایی بسته سفر و خدمات است. در ایران سفرهای داخلی برای مردم گران تمام می‌شود، مخصوصا وقتی قرار است به مقصدی سفر کنند که در آن‌جا نیازمند اقامت در هتل هستند. همین موضوع یکی از عوامل مهمی است که سالانه تعداد زیادی از مسافران را به سفرهای خارجی ترغیب می‌کند. درواقع موازنه منفی گردشگری در ایران تا اندازه زیادی ناشی از این است که ما هم در ارایه خدمات و هم در تعیین قیمت نهایی سفر مشکل داریم. اگر سفر داخلی در ایران ارزان و خدمات‌دهی به مسافران تقویت شود، مسافران انتخاب‌های داخلی بیشتری خواهند داشت و به نظر می‌رسد این اتفاقی است که در سال‌های اخیر شاهد آن خواهیم بود.»
«سفرِخارج رفتن» به نوعی به یک ارزش در زندگی روزمره مردم تبدیل شده است و از آن‌جا که برای اکثریت افراد جامعه امکان سفر به کشورهای اروپایی وجود ندارد، ارزان‌ترین مقصد یعنی همین ترکیه یا دوبی انتخاب می‌شود. این نکته‌ای است که مشکات به آن اشاره می‌کند و در ادامه می‌گوید: «بسیاری از مسافران برای چندمین‌بار به یک شهر و مقصد سفر می‌کنند، درواقع برای آنها هدف از سفر رفتن، همان سفر خارج رفتن است و این یک رفتار فرهنگی نادرست را نشان می‌دهد چراکه بسیاری از آنها به مهم‌ترین مقاصد داخلی کشور سفر نکرده‌اند، مثلا تخت جمشید یا نقش جهان را هنوز ندیده‌اند که هر دو از آثار ثبت‌شده در میراث جهانی هستند اما فلان جاذبه استانبول یا مجموعه‌ای از هتل‌های آنتالیا را بارها دیده‌اند و دقیق می‌شناسند. این درحالی است که بسیاری از آنها همه جا با افتخار از تاریخ و فرهنگ مملکت‌شان صحبت می‌کنند اما در انتخاب‌ها و زندگی روزمره طوری عمل می‌کنند که منافع ملی و اقتصاد کشور را دست‌کم از منظر گردشگری و میزان ارزی که از کشور خارج می‌شود، به مخاطره می‌اندازند.»
یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های مسافران ایرانی برای سفر به ترکیه «خرید» است. فعالیت مجموعه‌ای از برندهای خارجی و این برداشت عمومی که خرید در ترکیه به‌ویژه در بعضی از ماه‌ها ارزان است نه انگیزه فرعی که هدف اصلی شمار زیادی از مسافران ترکیه است و آنها زمان زیادی از سفر را در مراکز خرید و بازارهای شهری مثل استانبول می‌گذرانند. این البته مختص ترکیه نیست و یکی از خصلت‌های ایرانی‌ها- درواقع اکثریت آنها- در سفر به همه کشورها خرید است. آنطور که مشکات می‌گوید، حتی مسافران طبقات بالای جامعه و تحصیلکرده‌ها هم یکی دو روز اول سفر را به دیدار موزه‌ها و جاذبه‌های تاریخی و طبیعی می‌رود و پس از آن نخستین سوالی که از راهنماها می‌پرسند، این است که: «کجا خرید کنیم؟ آنها بهترین مشتریان گردشگری درجهان هستند نه فقط برای هتل‌ها و ایرلاین‌ها که پول زیادی را در هر مقصدی ازجمله ترکیه صرف خرید می‌کنند. در فرودگاه‌ها زمان برگشت اگر دقت کنید ایرانی‌ها عمدتا بزرگترین چمدان‌ها و بیشترین میزان بار را دارند. بعد آژانس‌های گردشگری زمانی که گردشگران خارجی را از ترکیه به ایران می‌آورند، طوری برنامه‌ریزی می‌کنند که آنها همه خریدهایشان را از بازارهای ترکیه انجام دهند و از ایران چیزی نخرند!»
مشکات ادامه می‌دهد: «به همه اینها مسأله قاچاق کالا از ترکیه را اضافه کنید. شاید تاسفی بالاتر از این نباشد که گروهی از مردم هم به‌عنوان یک مسافر با سفرهای مکرر به گردشگری کشوری که دقیقا در همسایگی ما است، خدمت می‌کنند هم با واردکردن مجموعه‌ای از کالاهای قاچاق از این طرف به تولیدکنندگان و فروشندگان و بازار داخلی لطمه می‌زنند. این تصویر واقعی از مایِ ایرانی است که خودمان فکر می‌کنیم چقدر هم عرق ملی بالایی داریم و به کشورمان فکر می‌کنیم.»
به گفته او تأسیس مراکز خرید مدرن در ایران و شهرهای مختلف کشور که فضایی برای حضور برندهای خارجی فراهم می‌کند تا اندازه‌ای می‌تواند انگیزه‌های سفر برای خرید را کاهش دهد اما این باور نزد مردم ریشه‌دار است که اگر به ترکیه برویم، ارزان‌تر خرید می‌کنیم و تا وقتی که این نگاه وجود دارد، به محض این‌که امنیت به ترکیه بازگردد، این گروه از مسافران سفرهایشان را آغاز می‌کنند.
او به نکته دیگری هم اشاره می‌کند و آن این‌که مردم ایران باور نکرده‌اند که با حمایت از گردشگری داخلی شرایط اقتصادی خودشان بهتر می‌شود و درواقع این چرخه‌ای است که اگر تقویت شود، درنهایت کشور و کل جامعه را متاثر می‌کند: «ترکیه زمانی به یک مقصد گردشگری تبدیل شد که به نوعی یک حرکت دولتی و اجتماعی توأمان برای این موضوع به راه افتاد، شما ببینید که ما در ایران چقدر مسافر از ترکیه داریم؟ آنها به مراتب کمتر از ایرانی‌ها به کشورهای دیگر سفر می‌کنند اما سودبرنده اصلی سفر ایرانی‌ها به ترکیه همان‌ها هستند و درواقع ما مجموعه‌ای از فرصت‌های کاری، درآمد و در کل زندگی بهتر را برای آنها ایجاد کرده‌ایم، درحالی ‌که می‌توانستیم دست‌کم بخشی از تاثیر را درکشور خودمان داشته باشیم و این همان جایی است که باید گفت اکثریت ما به منافع ملی برخلاف آنچه ادعا می‌کنیم، حتی نیم‌نگاهی هم نداریم.»
هرسال حدود ۴‌میلیون ایرانی به کشورهای مختلف سفر می‌کنند. هزینه‌ای که گردشگران ایرانی برای سفر به کشورهای ترکیه، عربستان، مالزی و تایلند می‌پردازند، حدود ۱۵‌هزار‌میلیارد تومان است، البته این هزینه‌ای غیر از هزینه‌های سفر به عتبات عالیات است. درآمد صنعت گردشگری جهان از مجموع یک‌میلیارد و۱۰۰ میلیون گردشگر بین‌المللی بیش از‌ هزارمیلیارد دلار است. درحالی که هر‌سال ۲۰میلیون گردشگر از ترکیه دیدن می‌کنند و درآمد سالانه گردشگری این کشور برابر ۱۸میلیارد دلار است. سهم گردشگری ایران در‌سال کمتر از یک‌میلیون نفر و درآمد آن نیز ۷۰۰میلیون دلار بیشتر نیست. درچنین شرایطی البته منتقدان نگاهشان به دولت هم هست و این‌که دولت چه برنامه‌ای برای تقویت زیرساخت‌ها و همچنین حمایت از صنعت گردشگری دارد.
در سال‌های اخیر در سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اقدامات برای تأمین زیرساخت‌ها در این حوزه البته سرعت گرفته است. سیاست‌گذاری برای ساخت هتل‌های جدید، دعوت از هتل‌سازان بین‌المللی و همچنین سرعت گرفتن روند احیای خانه‌های تاریخی و تبدیل آنها به مراکز اقامتی جذاب و همچنین اقداماتی که برای تسهیل سفر و صدور ویزا درحال انجام است، بخش‌هایی از اقداماتی است که نشان می‌دهد دولت برای جذب گردشگران خارجی و به عبارتی افزایش آمار گردشگران ورودی برنامه‌ریزی کرده است. در ارتباط با ترکیه که به عبارتی می‌توان گفت، در دهه گذشته شیره‌ جان گردشگران ایران را تا آخرین قطره‌ها بیرون کشیده، حالا اقدامات و برنامه‌هایی در راه است. رجبعلی خسروآبادی، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان تهران، می‌گوید که این سازمان نمی‌تواند سفر ایرانی‌ها به ترکیه را منع کند یا حتی دراین شرایط ناامنی بیانیه‌ای بدهد که مردم به ترکیه سفر نکنند و تصمیم‌گیری درباره این موضوع و واکنش به آن درحیطه تصمیم‌گیری وزارت امورخارجه است، او در گفت‌وگو با «شهروند»، از تشکیل کمیته فنی گردشگری ایران و ترکیه که درهمین هفته‌های گذشته تصمیم آن در نشست مشترک مسئولان دولتی ایران و ترکیه نهایی شده، به‌عنوان یک اتفاق تازه خبر می‌دهد که می‌تواند موازنه منفی گردشگری ایران و ترکیه را تعدیل کند: «ما دراین کمیته درواقع به دنبال توازن بین گردشگری ورودی و خروجی به ترکیه هستیم و می‌خواهیم این مسیر یک‌طرفه نباشد. این موضوع تا اندازه‌ای هم به توان و ظرفیت داخلی ما برای پذیرش گردشگران خارجی بازمی‌گردد که در تلاشیم با تشکیل همین کمیته و راهبردهای مشترک نسبت به این ظرفیت‌سازی و بهره‌مندی دوطرفه کشورها از گردشگری اقدام کنیم.» آنچه خسروآبادی می‌گوید، درواقع نتیجه بیست‌وپنجمین اجلاس کمیسیون‌های مشترک همکاری‌های اقتصادی و اجتماعی ایران و ترکیه است. در این اجلاس ایران از ترکیه خواسته تا کم‌کاری‌هایی که در گذشته نسبت به گردشگری ایران داشته را جبران کند. این نکته‌ای است که مرتضی رحمانی موحد، معاون گردشگری کشور به آن اشاره و تأکید می‌کند که: «ما مراتب اعتراض‌مان از وضع نامتوازن تعاملات گردشگری را به ترکیه اعلام کرده‌ایم. موضع ایران در قبال ترکیه کاملا شفاف است. روابط با همسایگان همیشه برای ایران اهمیت دارد، ولی مسأله آن است که اراده برای تقویت و توسعه روابط باید دو‌جانبه باشد. این اراده نمی‌تواند یک‌جانبه باشد.»
دوماه و چند روز دیگر فصل سفر آغاز می‌شود و قرار است بعد از ماه رمضان ایران و ترکیه نخستین جلسات همان اجلاس مشترکشان را برگزار کنند. نشست‌هایی برای این‌که شاید با برنامه‌ها و سیاست‌هایی موازنه گردشگری ایران و ترکیه متعادل‌تر شود، هرچند که این شاید از بخت یاری دولتمردان ایرانی و تصمیم‌گیرندگان صنعت گردشگری است که سفر به ترکیه با این شرایط فعلی دست‌کم تا اطلاع ثانوی در ایران رو به افول رفته است و آژانس‌های گردشگری هم درشرایطی که بازار کشش فروش ندارند، به دنبال تعیین مقاصد دیگری هستند و باید دید آیا آنها این‌بار مقاصد داخلی را به‌عنوان بسته‌های سفر به مردم معرفی می‌کنند یا این‌که از یک مقصد خارجی ارزان، ترکیه دومی می‌سازند؟