بازیافت ضایعات، مهم اما فراموش شده/ بازیافت ضایعات ساختمانی کمک به اقتصاد و محیط زیست

اما یک سوال در پس تمام این همه زیبایی‌ها و بگیر و ببر و خراب کن و بساز‌ها باقی می‌ماند. سوالی که با گذر از حاشیه شهرها اهمیت بیشتری پیدا می‌کند: «پسماند‌ها و ضایعاتی که حاصل این همه ساخت و ساز است، چه بلایی سرشان می‌آید؟»

نظارت‌هایی که صورت نمی‌گیرد

مهندس تیمور باجول، مدیر عامل سابق سازمان مدیریت پسماند شهرداری اصفهان از وضعیت پسماند‌ها و ضایعاتی می‌گوید که نام پسماندهای ساختمانی را به خود اختصاص داده‌اند. او می‌گوید: «در کشور هنوز بازیافت به صورت رسمی صورت نگرفته است. تعدادی از سایت‌ها کار بازیافت را انجام می‌دهند اما این سایت‌ها، بسیار کم هستند و بیشتر این پسماند‌ها و ضایعات ساختمانی در حاشیه شهر‌ها‌‌ رها می‌شوند. مسئولیت اصلی این سایت‌ها به عهده بخش خصوصی است، اما به دلیل آنکه مصالح معدنی ارزان‌تر برایشان تمام می‌شود، در نظارت پسماند ساختمانی اقدامی نمی‌کنند. بخش‌های خصوصی با تخریب کوه‌ها و معادن، سنگ‌ها و مصالحی را که برای ساخت و ساز نیاز دارند، بدست می‌آورند غافل از اینکه با این کار سرمایه‌های کشور را از بین می‌بریم و برای آیندگان چیزی باقی نمی‌گذاریم. در حالی که یکی از شرایط توسعه پایدار این است که از منابع طوری استفاده کنیم که آیندگان هم بتوانند از آن استفاده کنند اما با استفاده بی‌رویه از منابع، عملا آینده بچه‌هایمان را نابود می‌کنیم.» این به زبان ساده یعنی ما به جای استفاده درست از نخاله‌ها آن‌ها را دور می‌ریزیم و با بی‌مسئولیتی تمام، نیازهایمان را با حفاری در دل طبیعت رفع می‌کنیم.

معادن و کوه‌ها در معرض خطر

حالا کوه‌هایی از پسماند‌ها و ضایعات ساختمانی در کنار شهر‌ها خودنمایی می‌کنند و زمین‌هایی به وسعت دریاچه یافت می‌شود که خاک و سنگ آن توسط ساختمان‌سازان به یغما رفته است. در واقع برداشت‌های بی‌رویه برای ساخت و سازهای بی‌رویه‌ای که این روز‌ها صورت می‌گیرد.

پسماندهای ساختمانی، وسایل به ظاهر بی‌ارزشی هستند که می‌توان از آن استفاده‌های کلان کرد و با بازیافت آن‌ها به حفظ معادن و کوه‌ها کمک کرد. حتی از خاک‌ها می‌توان آجرهایی ساخت که نقش عایق‌ها را به خوبی اجرا می‌کنند. تیمور باجول، کار‌شناس پسماندهای ساختمانی در این باره رابطه می‌گوید: «اگر نتوانیم بر این شرایط نظارت کنیم؛ مشکلات زیادی به وجود خواهد آمد. سایت‌هایی در گوشه و کنار کشور وجود دارد که نظارت روی آن‌ها صورت می‌گیرد مانند سایت قم، اصفهان و یا کرج، اما با این حال در حاشیه شهر‌ها شاهد پسماند‌ها هستیم. حتی پسماندهای سنگ‌بری‌ها نیز بسیار دیده می‌شود. درحالی که می‌توان از این پسماند‌ها استفاده بهینه کرد. کشوری مانند چین، با دستگاه‌های پرس پسماند سنگ بری‌هایشان را بلوک فرشی، مصالح ساختمانی و بلوک ساختمانی می‌کنند، ولی ما پسماند سنگ‌بری‌هایمان را در کنار شهر‌هایمان‌‌ رها می‌کنیم.»

جداسازی از مبدا

با جداسازی مصالح ساختمانی می‌توان بسیاری از مصالح را تولید کرد. آجرهای درشت، قابل فروش هستند و می‌توانند در امر ساخت و ساز مفید باشند. اگر آجر‌ها خرد و ریز شده باشند، می‌توان برای باغچه و چمن از آن‌ها استفاده کرد. خاک‌های بدست آمده از این مصالح برای زمین‌های ورزش و بتن‌ها نیز برای زیرسازی قابل استفاده هستند. حتی آسفالت‌های قدیمی را می‌توان به آسفالت‌های قابل استفاده تبدیل کرد و خاک نرم و گچ را برای لوله کشی‌های آب و فاضلاب یا مواردی که نیاز به پر کردن داشته باشد، استفاده کرد. او درخصوص بازیافت پسماندهای مصالح ساختمانی در کشورهای دیگر می‌گوید: «کشورهای توسعه یافته که فضای کمی برای بازیافت پسماندهای ساختمانی دارند، از‌‌ همان مبدا این تفکیک‌ها را انجام می‌دهند. زمانی که خانه‌ای در حال تخریب است، آن‌ها فلز، بتن، آجر، چوب و... را از هم جدا کرده و به صورت جداگانه بازیافت می‌کنند. آن‌ها بتن را با دستگاه‌های خرد کن یا آسیاب کن، خرد می‌کنند و برای مصالح دیگر از آن سود می‌برند. حتی می‌توان از این پسماند‌ها استفاده بهینه کرد، یعنی بلوک و بتن‌هایی را که از تخریب ساختمان‌ها بدست می‌آیند، می‌توان در زیرسازی‌های جاده‌ها مورد استفاده قرار داد. در کشورهای دیگر اصلا اجازه مخلوط شدن این مصالح را با هم نمی‌دهند، در حالی که ما این مصالح را مخلوط می‌کنیم،‌‌ رهایشان می‌کنیم و بعد از‌‌ رهاسازی تازه می‌خواهیم آن‌ها را تفکیک کنیم. درحالی که پسماندهای ساختمانی زمانی که مخلوط می‌شوند ارزش خود را از دست می‌دهند و تفکیک آن نیز مشکلات زیادی را به همراه دارد. ما حتی زباله‌های خانگی‌مان را نیز از هم تفکیک نمی‌کنیم، در صورتی که اگر از‌‌ همان مبدا این تفکیک‌ها صورت می‌گرفت، کاغذ و مقوا و وسایل دیگر از آن‌ها به دست می‌آمد و در نتیجه سرمایه‌های بسیاری حفظ می‌شد.»

سایت‌هایی مخصوص پسماند‌ها

محل‌هایی که برای این پسماند‌ها انتخاب می‌شوند، چه ویژگی‌هایی باید داشته باشند؟ پسماندهای ساختمانی که به ظاهر مشکل ساز نیستند اما از نظر محیط زیستی و شرایط اقلیمی برای ساکنان شهر خطرناک هستند. پسماندهایی که وجودشان باعث رشد پشه‌هایی به نام «سالک» می‌شود. پشه‌هایی که در مناطق حاشیه شهر تنها می‌شد آن‌ها را دید، اما حالا در شهرهای بزرگ و کوچک حضور پیدا کرده‌اند. باجول درباره محل‌هایی که برای این سایت‌ها در نظر گرفته می‌شود، می‌گوید: «سایت‌هایی که معادن شن از آنجا برداشت می‌شود، بهترین محل برای دفن پسماندهای مصالح ساختمانی است. بعد از دفن بهترین کار این است که روی این محل‌ها فضای سبز ایجاد کرد، چرا که این محل‌ها باعث تجمع انواع حشرات به خصوص سالک می‌شوند و کاشت فضای سبز از این اتفاق جلوگیری می‌کند. اگر هم فضای سبزی در این محل‌ها احداث نشد، بهترین کار این است که مصالح ساختمانی کوبیده شوند تا روزنه نفوذ نداشته باشند و حیوانات موذی و حشرات نتوانند در بین این منافذ خانه‌سازی کنند. به خاطر بیماری‌ها و مشکلاتی که این مصالح به وجود می‌آورند، ماموران شهرداری، راهداری و دهداری باید مراقب حاشیه شهر‌ها باشند تا هر کسی مصالح ساختمانی‌اش را در حاشیه شهر‌‌ رها نکند ولی متاسفانه نظارت بر فرآیند، محل، رهاسازی و دفن روی این مصالح از سوی سازمان‌های مربوط وجود ندارد.»

آماری از پسماندهای شهر‌ها

نبود سایت‌های مناسب برای‌‌ رها سازی پسماندهای ساختمانی و نظارت دقیق بر بازیافت این مصالح، مشکلات بزرگی است که شهرنشینان را تهدید می‌کند. آمار اعلام شده از تولید ضایعات یا پسماندهای شهری، آمار خوبی نیست و از شرایط نامساعدی صحبت می‌کند که این روز‌ها نه‌تنها حال و هوای زمین را بد می‌کند، بلکه شرایط زندگی را نیز دچار سختی کرده است. آمار تولید پسماندهای ساختمانی سر به فلک کشیده است و کلانشهر‌ها رکورددار تولید این ماجرا هستند.

با گشتی در شهرداری و سازمان‌های محیط زیست، آمار و ارقامی از تولید روزانه پسماند‌ها و ضایعات شهری به دست آمده است. تهران، باز هم مثل همیشه اوضاع و احوالش مناسب نیست. حدود یک ماه پیش بود که رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهر تهران از تولید روزانه ۵۰ هزار تُن زباله ساختمانی در این شهر خبر داد. اگر از پایتخت گذر کنیم و سری به کلانشهری مانند مشهد بزنیم خواهیم دید که اوضاع و احوال آن‌ها شاید کمی بهتر از تهران باشد، اما چندان چنگی به دل نمی‌زند. آمار سال گذشته سازمان مدیریت پسماند شهرداری مشهد، حکایت از تولید روزانه بیش از ۲۰ هزار تن خاک و نخاله ساختمانی در شهر مشهد می‌کند، آماری که به گفته مسئولان مشهد، وضعیتی هشدار دهنده است. کلانشهر اصفهان نیز در روز چهار هزار و 500 تن نخاله ساختمانی به تولید می‌کند. در این میان ارومیه با تولید سه تن نخاله، کرمانشاه با تولید چهار هزار تن نخاله، زاهدان با تولید هزار تن و اراک با تولید ۵۰۰ تن نخاله ساختمانی در روز، در پله‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

پرداخت هزینه از سوی دارنده پسماند

تفکیک پسماند‌ها و ضایعات ساختمانی با تمام مواردی که گفته شد، نیاز به هزینه دارد، هزینه‌ای که باعث می‌شود خیلی‌ها شانه از زیر بار مسئولیتش خالی کنند. به این ترتیب بازار بی ‌در و پیکری درست می‌شود که هر کسی به راحتی بار پسماند‌هایش را در کنار شهر خالی کند و پسماند روی پسماند تلنبار شود. کار‌شناسان پسماند و ضایعات مصالح ساختمانی درباره هزینه تبدیل پسماند‌ها به مواد مناسب در عمران و ساخت و ساز می‌گویند: «طبق قانون مدیریت پسماند‌ها، تولید کننده پسماند باید هزینه پسماند را پرداخت کند. بر اساس این قاعده، وزارت کشور این قانون را برای پسماندهای خانگی انجام می‌دهد اما سایر پسمانده‌ها از این امر مستثنا هستند. از این‌رو این تولید‌کننده است که باید برای تولید پسماندش هزینه دهد، اما برخلاف انتظار چنین مبلغی از سوی دولت و شهرداری دریافت نمی‌شود.»

با تمام این موارد و نظارت‌های ناکافی روی پسماند‌ها، طبق قانون کسی که پسماندهای ساختمانی‌اش را در محل‌های غیر از سایت‌ها رها کند، رسما کار غیر قانونی انجام داده است.