یادی از مرحوم مصطفی زمانی؛ 25 سال پس از درگذشت

به گزارش گروه رسانه‌های دیگر خبرگزاری آنا، رسول جعفریان در خبرآنلاین نوشت: مصطفى زمانى در هفتم آذر 1313ش در نجف آباد به دنیا آمد، همانجا تحصیل علوم دینى را آغاز کرد، سپس به قم آمد و در محضر آیت الله بروجردى و دیگر علماى وقت حوزه مشغول تحصیل شد. وى هشت سال نیز در درس مرحوم امام شرکت کرد. مرحوم زمانى به مرور به کار نوشتن مقالات و کتابها پرداخت و در جمع 75 عنوان کتاب (اعم از تألیف و ترجمه که شمارى هم مربوط به پس از انقلاب است) چاپ کرد و در 29 اسفند سال 1369 درگذشت.

مرحوم زمانى که نوشته هایش گاه به چاپ هاى متعدد و حتى بالاتر از چاپ دهم و گاه تا بیست و پنج چاپ هم مى رسید، در سطحى خاص و انتخاب موضوعاتى ویژه جاى پایى در نسل جوان مذهبى که بیشتر به دنبال رفع نیازهاى روحى ـ دینى خود بوده و به چاره اندیشى هاى ساده و عمومى در حل دشوارى هاى فکرى و اجتماعى خود بسنده مى کردند، مى پرداخت. این نوشته ها در میان مخاطبان خود مؤثر بود و تصور مرحوم زمانی این بود که مى توانست شمارى از جوانان را از آلوده شدن به مفاسد در دوره شاه باز دارد (یادواره مصطفی زمانی، ص 66). وى علاوه بر نوشتن، از معدود نویسندگانى بود که تلاش مى کرد با ترتیب دادن کلاس هایى، به طلبه هاى جوان آموزش نویسندگى بدهد (همان، ص 72).

برخى از این نوشته ها که رنگ و لعاب سیاسى هم داشت، مقبولیت عمومى یافت و حتى ممنوعیت سیاسى هم دامن آنها را گرفت. اما بیشتر آثار در سطح و موضوعاتی نبود که سانسورچى هاى رژیم و یا مأموران سازمان امنیت کارى به کار آنها داشته باشند. با این حال، گاه گرفتار زندان هم شد که یک نمونه آن سال 1352 بود (همان، ص 76).

براى نمونه از چند اثر او یاد مى شود؛ آثارى که اوائل ناشران مذهبى وقت مانند فراهانى و محمدى و کتابخانه صدر (سه ناشر برجسته آثار مذهبى آن روزگار) منتشر می کردند. به تدریج خود وی انتشارات پیام اسلام را درست کرد و آثارش را به عنوان سری فرهنگ اسلام نشر دارد. (گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 323 ـ 327).

جدول آثار وی و به خصوص محتوای آنها، می تواند نمایی از تاروپود مولفه های رایج در ادبیات دینی و مذهبی آن روزگار را برای ما آشکار کند. این مسائل که می تواند در مفاهیم فراوانی تعریف شود، شامل اسلام، دفاع از اسلام، نقد مسیحیت، استعمار، مفاسد اجتماعی، انحطاط مسلمین، شراب خواری، مشکلات اجتماعی، خدمات اجتماعی، اخلاق عمومی، مفاسد و جرایم، نهضت اسلام، انقلاب اسلام، اندلس، فلسطین، الجزایر و بسیاری از مفاهیم مشابه می شود. این شبکه از مفاهیم همراه با گزاره هایی که با آنها پدید می آمد، شبکه ای از باورهای عمومی را در باره لزوم تحول، نقش اسلام در تحول، غرب زدگی و تجدد، مقابل با آن، استعمار، نقش آن در انحطاط مسلمین و بسیاری از مسائل دیگر نشان می داد. بیشتر این باور بر این پایه بود که اسلام با همه دشواری هایی که گفتار آن شده، تنها راه نجات است و می تواند در سطح قانون گذاری، اقتصاد و اجتماع و سیاست مقابل غرب ایستاده و دنیایی آباد و سرشار از اخلاق و بدور از مفاسد پدید آورد. در اینجا بر محتوای بخشی از این آثار مرور می کنم تا این شبکه از باورهای دینی و سیاسی و اجتماعی خود را نشان دهد. باید تاکید کرد که آثار زمانی ولو این که ساده بود، اما به دلیل این که بخش قابل توجهی از مخاطبان در همین حد از فکر بودند، ازآن استفاده می کردند. روشن است که این مخاطبان، با مخاطبانی که آثار مطهری و شریعتی و دیگران را می خواندند متفاوت بودند، اما به نظر می رسد، بسیاری از مفاهیم به طور مشترک در آنها بود که در سطوح مختلف توضیح داده می شد.

در کتاب سلیمان و بلقیس، (چاپ اول 1344 در 204 صفحه) وى داستان مفصلى از سرزمین فلسطین و ماجراى جنگهاى صلیبى و غیره ارائه کرد و سپس شرحى داستانى از زندگى سلطانى و پادشاهى سلیمان نبى (ع) ارائه داد. این داستان همزمان، گفتگوى میان سلیمان و بلقیس نیز هست که صورت داستانى و عشقى هم به خود مى گیرد و در نهایت سلیمان با بلقیس ازدواج مى کند. در ضمن این کتاب تجربه هاى حکومت سلیمان و دشوارى ها و راه حلها ارائه مى شود و روشن است که بر اساس قالبى که براى بیان این ماجرا انتخاب شده، سطح کار جوان پسند است. این اثر به نوعی در باره سیاست و دولت خوب و برخی از تحولات جاری در حکومت ها نیز هست. جایی تیتر کتاب کودتای سفید است که از آن برای نوعی تحول در دولت در مملکت سبا سخن گفته شده است.وی در قالب این داستان به نوعی مناسبات سیاسی میان دولتها، مشکلات داخلی آنها، عظمت مملکت و مباحثی از این دست پرداخته است.
کتاب «قهرمان توحید یا ابراهیم بت شکن» که شرح زندگانى ابراهیم بود، رنگ سیاسى به خود گرفت و مدتها ممنوع شده، بدون جلد و با مشخصات دیگرى به صورت پنهانى به چاپ مى رسید و توزیع مى شد. چاپ نخست این کتاب در سال 1343 بود و در مقدمه آن هم اشارتى به نهضت امام خمینى شده بود. ممنوعیت آن بى ارتباط با این مطلب نمى توانست باشد.

چنان که اشاره شد یکی از مؤلفه های فکری ـ سیاسی نویسندگان این دوره، پرداختن به بحث تمدن اسلامی است که زمانی هم در این باره چندین اثر از جمله کتاب رمز ترقی را نوشت. بخشی از این اثر پاسخ به این پرسش است که آیا دین مانع از ترقی بشر است یا خیر؟ همچنین یکی از بحثها این است که باید میان مدپرستی و فحشا و برهنگی با آنچه تمدن واقعی است فرق گذاشت. بحث از هیپیگری به عنوان یکی از مظاهر غرب که به شرق سرایت کرده مورد انتقاد قرار گرفته است. در جایی از آن که اثری از پیش از انقلاب است، چنین آمده است: «بدین ترتیب انقلاب اسلام است که می تواند بار دیگر جهان مضطرب را از اضطراب برهاند. انقلاب اسلام است که می تواند توحّش اخلاقی را برطرف سازد و جهان را در مسیر انسانیت و امنیت قرار دهد. انقلاب اسلام است که می تواند همان توحش اخلاقی عصر ظهور خود را که اکنون در جهان متمدن امروز آشکار گردیده بر طرف سازد و بشر را در راه سعادت و عظمت و افتخار قرار دهد. انقلاب اسلام است که می تواند بمباران تسلیحاتی پایان دهد و جهان را از پرتگاه جنگ نجات بخشد». (رمز ترقی، ص 184) اینها آمال و آرزوهای نویسندگان مذهبی ما در نیمه اول دهه پنجاه بوده و رسما انتظار می بردند اسلام انقلاب کند و تمدن اسلامی در مسیر اصلی خود قرار گیرد.
تأکید روی مفهوم فساد اجتماعی به عنوان محصول غرب زدگی یکی از مؤلفه های فکری ـ اجتماعی دیگر نویسندگان ماست که مصطفی زمانی روی آن تمرکز بیشتری داشت. نمونه آن کتاب «اعتیادهای خطرناک» بود که از اعتیاد به سیگار تا تریاک و هروئین و غیره را شامل می شد. نقش اعتیاد در از پاشیدگی خانواده ها عمدتا بر اساسا مطالبی که در روزنامه ها از دادگاه ها منتشر می شد، نقش استعمار غرب در رواج مشروب خواری و فسادهای دیگر مانند قمار که مروج اصلی آن هم از نظر وی استعمار است و مسائلی از این قبیله چارچوب این بحث را تشکیل می دهد. در بیشتر این موارد گفته می شود که از نظر اسلام این امور نادرست است و به طور تصریح یا تلویح، انگشت اتهام طرف حاکمیت است که پشیبان این مفاسد بوده و اگر اسلام حاکم باشد، چنین اموری از بین خواهد رفت. از سال چاپ نخست آن مطلع نیستم، زیرا در چاپهای بعدی که پس از انقلاب صورت گرفته، شناسنامه کتاب تغییر کرده است، اما از آمارهایی که از مطبوعات استفاده می شود، معمولا سالهای 1348 یا 1349 شمسی و همان حوالی است.
در حوزه اخلاق یکی از بحث های مورد علاقه مرحوم زمانی، مباحث جنسی و مبحث ازدواج است. در واقع، در کنار افرادی مانند مرحوم پاک نژاد، و شاید اندکی دیگر، زمانی از کسانی است که به این بحث توجه کرده است. این توجه صرفا از دید فقهی قدیم از زنا و لواط و موارد مشابه نیست، بلکه سعی شده نوعی نگاه روانشناسی اجتماعی هم به این مطلب بشود، هرچند این مباحث نه سر تخصص، بلکه تجربی و توجه به دشواری های بیان شده از سوی جوانان در نامه هایی است که به وی می نوشتند. این نامه ها، اغلب از سوی کسانی بود که دچار نوعی بیماری روانی در حوزه امور جنسی شده و بخشی از آن معلول نوعی دوگانگی میان باورهای دینی و الزامات زندگی اخلاقی و رفتاری آن جامعه بود. کتاب «بلوغ و غریزه جنسی» سعی کرده است از دو مسیر گناه و ارضاء مشروع که ازدواج است، این بحث را دنبال کند. این اثر البته در سال 63 چاپ شده اما نگاه مرحوم زمانی، بر اساس همان ایده های دو دهه قبل است که قرار بوده در انقلاب محقق شود. کتاب یاد شده تا سال 75، 24 بار چاپ شده است. پیش از آن کتاب «پیمان زناشویی» را هم در همین زمینه نگاشته و در جای جای کتاب، از اسلام برابر آنچه از غرب آمده دفاع شده است. ارجاعات فراوانی در این کتاب به روزنامه ها و مصیبت هایی که در زندگانی زناشویی مردم پیش آمده دیده می شود. این یکی از ویژگی های آثار مرحوم زمانی است که ضمن اشاره به برخی از دشواری های اجتماعی و فساد، مطالب را برای کسانی که دنبال حوادث روزنامه ها هستند، جذاب کرده است. مثلا این حکایت که مردی به زن جوانی متلک گفت و به دست برادر او کشته شد (ص204) نقد فروید هم در این کتاب با تصویری که نوعا از وی در آثار مذهبی و اخلاقی این دوره بوده، به تفصیل در این کتاب آمده است (ص 40). بحثی در باره همجنس گرایی و راه ها درمان آن آمده و در این بخش ها هم از منابع مختلف استفاده شده است. کتاب «چشم چرانی» هم که سال 58 منتشر شد، اثری دیگر در حوزه ادبیات جنسی بود. از نظر مفاسد اجتماعی دو جلد کتاب جوانان چرا باز اشاره به برخی از پدیده های اجتماعی و مفاسد است که پرداختن به آنها ولو در سطح نازل، از ویژگی های آثار مرحوم زمانی بود. بد نیست اشاره کنم که همان زمان اثری هم با عنوان «علل جرائم و راه مبارزه با آنها » در چارچوب همین ادبیات، حسن یوسفی اشکوری نوشت که در سال 53 توسط انتشارات پیام اسلام که متعلق به مرحوم زمانی بود منتشر شد.
چنان که اشاره شد، برخی از این مباحث، ترجمه اثار نویسندگان عرب و به طور خاص انتقال تجربه های مصری ها به ایران بود. اثری از محمد غزالی مصری از علمای تجددخواه معاصر مصر با عنوان «جنایات غربی» توسط مرحوم زمانی منتشر شده است. موضع ضد غربی جریانی است که مسلمانان به عنوان بخشی از جوامع استعمار زده داشتند. طبعا باید گناه عقب ماندگی خود را هم کامل گردن آنها می گذاشتند. غربی ها هم برای حفظ مستعمرات جنایات فراوانی مرتکب شدند. همه اینها فضایی را ایجاد کرد که هر چیزی جای خود را در آن داشت و البته خلط مبحث فراوانی هم می شد. ابتدای آن نوشته شده: این کتاب در رژیم گذشته چند مرتبه به نام «اسلام و بلاهای نوین» انتشار یافت. عناوین کتاب در باره استعمار، عربیسم و اسلام، نقشه های استعماری غرب، اختلافات داخلی، تمدن جدید، اتحاد شایسته اسلامی، و تمدن خود را به کجا می کشانیم است. این آموزه ها به راحتی به ایران سرازیر شد و چون زمینه اسلامیت مشترک بود، به راحتی مقبول واقع گردید. در این کتاب بارها از غربزدگی یاد شده، همین طور روی اختلافات مذهبی داخلی مسلمانان از جمله سنی و شیعه تمرکز شده، به تفاوت قانون گزاری در اسلام و غرب پرداخته شده، و چنان که اشاره شد روی غرب زدگی و وابستگی برخی از گروه های داخل به آنها تأکید شده است. برخی از عناوین کاملا مربوط به مصر است اما بسیاری از آنها به نوعی مشترک است.
ترجمه دیگر مرحوم زمانی از آثار مصری ها و در واقع همین غزالی مصری، کتاب «طمعکاران کینه ور یا نقشه های استعماری» است. اسم عربی کتاب «الاستعمار، احقاد و اطماع» است. در این اثر باز از تأثیر استعمار به تفصیل سخن گفته شده است.
اثر دیگر مرحوم زمانی در این زمینه، ترجمه کتابی از مالک بن نبی با عنوان «آینده اسلام» است که چاپ نخست آن در بهمن ماه 1343 منتشر شده است. بخش اول آن عصر جمود افکار و انقلاب تاریخ در باره یک نگاه کلی به تمدن اسلامی، انحطاط و عقب گرد مسلمانان، بخش دوم انقلاب اسلامی در طول تاریخ، (تعبیر انقلاب اسلامی جالب است)، انقلاب عصر ما که اشاره به وضع غربزدگی در جوامع اسلامی دارد، هرج و مرج جدید دردنیای اسلام که عوامل داخلی آن با عوامل خارجی به تفکیک بحث شده و استعمار نقش مهمی دارد. بخش چهارم چهره جهان غرب است که اشاره به زوال تمدن غرب دارد، بخش پنجم هدف و برنامه جهانی ما که اشاره به اصلاحاتی دارد که لازم است در سرزمین های اسلامی انجام گیرد. صد البته که این قبیل نوشته ها با این نظم و ترتیب در جامعه ایرانی وجود نداشت و آنچه در آنجا نوشته می شد در اینجا مورد استقبال قرار می گرفت.
«اسلام و خدمات اجتماعی» کتابی جیبی که سال 1348 چاپ شده در 310 صفحه چاپ شده، باز طرح اسلام به عنوان یک دین سیاسی و اجتماعی است که می کوشد تا رفورم های لازم را برای اصلاح جامعه و ارائه خدمات تعریف کند. در اینجا هم باز نوعی تعریف از مسائل اجتماعی با نگاه جدید و حل مشاکل آن از نظر اسلام مورد توجه است. جنبه های اقتصادی و اخلاقی و فرهنگی اهمیت دارند. هر مساله ای پس از طرح، با آیه و حدیث یا حکایتی با برداشت های عمومی و اغلب غیر تخصصی از دید یک نویسنده عمومی ارائه و حل می شد. درد و درمان، کانون انسان سازی که اشاره به رابطه اسلام و علم و کتاب دارد، بودجه های خدمات اجتماعی که در باره ثروت های عمومی است، مصارف آنها که رسیدگی به فقراء است، امام علی و خدمات اجتماعی، وظایف اجتماعی و در نهایت دفاع تجارت با خدا که بحث جهاد و جنگ است. این آثار نوعی نگاه تازه به اسلام در پرتو اطلاعات و دانشی و یا به عبارت بهتر توجهی است که غرب نسبت به حوزه اجتماع و حقوق عمومی داده است. این که اینها در اسلام همه حل شده و راه حل هایی خوبی دارد.
تفکر تمدنی همچنان در ذهن مرحوم زمانی قوی است و از این جهت به خصوص کثرت نوشته ها با نویسندگان قمی پیش از انقلاب متفاوت است. کتاب «حدود خسارت جهان و انحطاط مسلمین» باز اثری مترجمانه از وی است که اصل آن از ابوالحسن حسنی و عنوان عربی آن ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین است. چاپ اول آن سال 54 است و گفته شده این اثر به چندین زبان دیگر هم ترجمه شده است. برخی از مباحث این اثر که در 436 صفحه منتشر شده، عبارت است از عصر جاهلیت که درباره جهان پیش از اسلام است اما چنان که می دانیم سید قطب تعریفی از آن ارائه داد که به غرب جدید اطلاق می شود، بخش دوم به سوی اسلام که عصر پیشرفت اسلام است. بخش سوم عصر اسلامی که آغاز انحطاط و برآمدن دولت عثمانی است. عصر اروپا چهارمین بخش کتاب است که سرنوشت اروپا و اضمحلال تمدن غربی را بحث می کند. بخش پنجم رهبری جهان اسلام که نوید یک دنیای تازه بوده و عناوین فرعی آن نهضت جهان اسلام و اسلام و عرب است.
«اسلام و تمدن جدید» عنوان کتاب دیگر مرحوم زمانی است که چاپ نخست آن سال 1348ش بوده است. صفحات مقدمه با عنوان اسلام و تجدد آغاز شده و ضمن آن تجدد عبارت از بدبختی ها و بیچارگی هایی است که تمدن غرب از خشونت و قتل و و دوری از تمدن گرفتار آن شده است. در این جا لیبرالیسم به تجدد طلبی تفسیر شده، از انحراف تمدن صنعتی سخن به میان آمده، و نوشته شده: تجدد، سرپوشی شده برای هر عملی که مطابق میل انسان باشد و... سرپوش تجدد و نوخواهی، بسیاری از مفاسد و جنایتها را پوشانده... (ص 16). تفسیری سیاه از تمدن متجددانه غرب در این صفحات آمده است. پس از مقدمه، اولین بخش کتاب که بحث از تمدن است، در باره کشاورزی و دیدگاه های اسلام در این باره است. امنیت بخش دیگری است که به بحث آشفتگی جهان اسلام، جنگ طلبی در عالم، اسلام و جنگ و مسائلی ازاین قبیل پرداخته شده است. هنرهای زیبا، فرهنگ که اولین عنوان آن حسابداری قبل از فرهنگ، و سپس پیدایش فرهنگ، اسلام و علوم روز بحث شده است. طب و بهداشت از نظر اسلام، دامپروری از نظر اسلام، دین از عناوینی است که در فصول بخش اول آمده است. اینها مبتنی بر همان بینش است که قرار است اسلام در همه عرصه ها دیدگاه هایی داشته باشد و این عرصها شامل هنر، کشاورزی و حتی دامپروری هم می شود. بخش دوم در باره کهنه پرستان است که در باره کلیسا و جدایی دین از سیاست و نهضت علمی مسلمانان در آن بحث شده، و بخش سوم با عنوان ارمغان تمدن، ازتمدن جدید سخن به میان آمده که گرفتار آتش اختلاف و فرقه گرایی و خرافه بازی و رقص و آدمخواری و مشروب خواری و غیره است. آخرین گفتار در مقایسه میان ما و غرب است که با عنوان خودکشی تمدن جدید خاتمه می یابد. کتاب در 274 صفحه منتشر شده است. در نوع این کتابها، ارجاعات جالبی هست، از جمله به کتاب اسلام از نظر ولتر، آمارهایی که روزنامه ها نقل می کنند، انسان موجود ناشناخته از آلکسیس کارل، قراردادهای اجتماعی روسو، و کتابهای دیگری که هیچ کدام هم شماره صفحه برای آنها ذکر نشده است.
کتاب «سرنوشت استعمار در ممالک اسلامی» هم نخستین بار در سال 1348 منتشر شده و آدمی به این فکر می افتد که این سال برای مرحوم زمانی، چه اندازه با برکت بوده است. بخش اول کتاب دشمن شناسی یعنی همین استعمار شناسی است، بخش دوم بیراهنه که در باره راههای نفوذ استعمار، مواد مخدر، ترویج خرافات، استفاده از اقلیت ها به نفع استعمار است. بخش سوم ذخایر ملی و فشارهای خارجی، و ایجاد عقده حقارت است و در همین جا در باره شعر نو هم بحث شده است! بخش چهارم در باره مفاسد کجروی است، که باز هم در باره استعمار به خصوص استعمار فکری است. بخش پنجم راه راست است که سخن از استقلال، اندیشه های آزاد، انقلاب فکری، مطبوعات آزاد، و درک زمان و نیز اشارتی به انقلاب الجزایر است. بخش پنجم بیگانه از نظر اسلام است که در باره رشد علمی و فرهنگی، استعمار از نظر اسلام، اسلام و استعمارگران، نهضت اسلام، نهضت های ملی اسلامی و اسلام چه می گوید است.
کتاب «نقش کلیسا در ممالک اسلامی»، اثری است از مصطفی خالدی مصری و عمر فروخ که مرحوم زمانی آن را ترجمه کرده و در سال 1351 در 335 صفحه جیبی منتشر کرده است. در اینجا هم باز با نوشته های رایج عربهای مسلمان متاثر از جریانهای اخوانی روبرو هستیم که به نقد غرب پرداخته اند. محور آن نقد حرکت های تبشیری غرب است و نخستین بخش آن علل اعزام مبلغین کلیسا به ممالک اسلامی است. بخش دوم امور درمانی و نیرنگهای تبشیری، بخش سوم فرهنگ یا میدان وسیعتر تبشیر است که به مساله تعلیم و تربیت، ایجاد مراکز دانشگاهی فرنگی در ممالک اسلامی، بانوان فرهنگی و دانشجویان اعزامی جز اینها پرداخته است. بحثی هم در باره موسسات علمی و تبشیری آمده که به پدیده دانشگاه امریکایی بیروت یا دانشگاه روبرت در استانبول و جز اینها اشاره کرده است. رابطه تبشیر و سیاست نمونه دیگر از این مبحث است که به جنگهای صلیبی، ورود استعمار، کلیسا در الجزایر، تقسیم لبنان و فلسطین و دیگر اقدامات سیاسی استعمارگران در دنیای اسلام پرداخته شده است. قبلا هم اشاره کردم که این قبیل نوشته ها وقتی توسط نویسندگان جهان عرب نوشته می شود معمولا منظم تر و طبعا پس از ترجمه در تفکر داخلی ایران موثر بوده است. بخش پنجم تبیشر و عملیات اجتماعی، بخش ششم تحریف تمدن اسلام و عرب و بخش هفتم حقائقی از افریقا. این قبیل نوشته ها، ایرانی ها را در جریان تحولات دنیای اسلام قرار می داد، زیرا اخبار کافی بدست نمی آمد و آثار این چنینی برخی از نگاه های درونی مسلمانان آن نواحی را به داخل ایران منتقل می کرد.
کتاب «بسوی اسلام یا آیین کلیسا» در چارچوب ادبیات ضد مسیحی است، این که گروه های تبشیری همیشه همراه استعمار بوده و در پی ترویج مسیحیت بوده اند. این ادبیات از حدود دویست سال پیش در ایران رواج یافت و نقد های مسیحیت از طرف مسلمانان نوشته شد. این همه یکی از همانهاست. مرحوم مفتح برای این اثر مقدمه نوشته است. بحث از حضرت مریم، و نخستین بحث «بکرزایی از نظر طبیعت» نخستین بحث کتاب است. خدای عیسی از نظر قرآن، موقعیت عیسی از نظر قرآن، شراب و شراب عشای ربانی، بحث از گوشت خوک، ختنه از نظر بهداشت و تورات و بحث تعدد زوجات از مباحث دیگر این کتاب است. البته رنگ و روی عمومی اثر نقد مسیحیت است، اما ایشان وارد مباحث دیگری هم که به نوعی به این دو دین مربوط می شود، پرداخته است. بحث از طلاق از نظر اسلام و عهد جدید در پایان آمده و عنوانی هم شامل این بحث است که چرا دین اسلام جهانی نشد. کتاب در بیش از 340 صفحه جیبی اما با حروف ریز منتشر شده است.

کتاب «پیشگویی‌هاى علمى قرآن» اثرى بود که در ادامه جنبش تفسیر علمى براى قرآن، در همان سطحى که از آن یاد شد، به شرح مطالبى که در این کتاب آسمانى در باره آسمان و زمین و پدیده هاى آن آمده، مى پرداخت. چنان که در صفحه نخست این کتاب تذکر داده شده، بخش هایى از این کتاب به صورت مقاله آن هم در سال 1348 در مجله دانشمند به چاپ رسید. این کتاب در سال 1349 چاپ شده و در پشت جلد آن آمده است که انتشارات پیام اسلام از هفت سال پیش از آن، یعنى از سال 1342 یا 1343 فعالیت خود را آغاز کرده است. چاپى از این کتاب که در اختیار ما بود، چاپ هشتم کتاب بود و به نظر مى رسید که این چاپ هم دست کم مربوط به یکى دو سال پیش از انقلاب مى باشد. بیشتر مطالب آن مقتبس از کتابها و مطالبى بود که در مطبوعات وقت آمده بود و به نوعى امکان ایجاد قرابت میان آنها و مضامینى از آیات قرآن وجود داشت. گفتنى است که کتاب دیگرى هم درست با همین نام یعنى پیشگویى هاى علمى قرآن مجید از سید جمال الدین شریف زاده در سال 1352 در شهر سارى چاپ شده است که طبعا ارتباطى با مرحوم زمانى ندارد اما در همین خط و ربط فکرى است که در جاى دیگر هم مکرر از آن سخن گفته ایم.

فهرستى از آثار مرحوم که در مقدمه برخى از آثارش نیز آمده، مى تواند عناوین موضوعاتى را که او به آنها مى پرداخت، نشان دهد: قهرمان توحید یا ابراهیم بت شکن (تهران، 1343)، بسوى اسلام یا آیین کلیسا (قم، پیام اسلام، 1346)، تاریخ بنى امیه و بنى عباس، کودک نیل یا موساى کلیم، با ضعف مسلمین دنیا در خطر سقوط (تهران، محمدى، 1344) (از ابوالحسن ندوى)، آینده اسلام، نردبان ترقى، نقش کلیسا در ممالک اسلامى (تهران، کتابخانه صدر، 1347) (از مصطفى خالدى؛ عمر فروخ)، اعتیادهاى خطرناک، مذهب و رهبر ما، اسلام و بلاهاى نوین (تهران، فراهانى، 1347) (از محمد غزالى)، قصه هاى قرآن، اسلام و تمدن جدید، اسلام و خدمات اجتماعى، مردان پاک از نظر امام صادق، دختر وظیفه شناس، مرگ سبز، چرا رفوزه شدم، آینده اسلام، شیعه و زمامداران خودسر(پیام اسلام، 1343)(از محمد جواد مغنیه)، لانه هاى استعمار، کارنامه سیاسى ـ اجتماعى و اخلاقى محمد (از محمد حسین مظفر)، اسلام از نظر یک مسیحى (جودسن کلونلیوس، قم، 1348)، حدود خسارت جهان (از ابوالحسن ندوى)، امام على صداى عدالت جهانى(تهران، فراهانى، 1348) (از جرج جرداق) و آثارى دیگر... که بسیارى از آنها ترجمه بود. اغلب این آثار در سالهاى پایانى دهه 40 و پس از آن در سالهاى نخست دهه 50 بود که همزمان با اوج گیرى گرایش هاى مذهبى در جامعه، مشتریان فراوانى در سطح خود داشت.