راهبردهای جذب نابغه‌ها در نظام آموزش عالی/ قوانین موثر برای حمایت از مالکیت فکری به نخبگان انگیزه می‌دهد
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا - لاله قلی‌پور؛ توانایی جذب و نگهداری استعدادهایی که دارای مهارت‌های چندوظیفه‌ای، کارآفرینی و توان فعالیت در محیط‌های فرهنگی متفاوت باشند، امروزه به یکی از کلیدهای موفقیت سازمان‌های جهانی تبدیل شده است اما از سوی دیگر، کاهش پایبندی کارکنان به یک شرکت خاص و تمایل به آزادی بیشتر فردی باعث شده است تا این موضوع به یک چالش فراگیر برای سازمان‌ها تبدیل شود. این مسئله در فضای رقابت مؤسسات آموزش عالی برای جذب استعدادهای برتر، اهمیتی دوچندان می‌یابد زیرا نه تنها دانشگاه‌های داخلی، بلکه دانشگاه‌های خارجی به مقصدی جذاب برای دانش‌پژوهان کشور تبدیل شده است و در حقیقت یک رقابت جهانی و بدون مرز ایجاد کرده است.
خلیل نوروزی، دانش‌آموخته دکتری سیاست‌گذاری علم و فناوری دانشگاه تهران در مقاله «راهبردهای جذب نخبگان در نظام آموزش عالی جمهوری اسلامی ایران با استفاده از مدل گسترش عملکرد کیفیت» ضمن بررسی عوامل مهاجرت نخبگان به ارائه راهبردهای بهبود وضعیت موجود با استفاده از مدل گسترش عملکرد کیفیت می‌پردازد.
لزوم مدیریت سرمایه فکری برای تقویت شکوفایی و نوآوری ملی
نویسنده مقاله در مقدمه با اشاره به اینکه مدیریت سرمایه فکری در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی اهمیت بسیاری یافته است، می‌گوید، «مسئولان این حوزه باید نقش آن‌ها را در شکوفایی و نوآوری ملی تقویت کنند، زیرا مهم‌ترین ورودی‌ها و خروجی‌های دانشگاه‌ها نامحسوس است و تنها بخش کوچکی از آن‌ها شناخته شده‌اند.»
در اقتصاد دانش‌بنیان همه بخش‌ها بر پایه دانش بنا شده‌اند، به گفته این پژوهشگر، «دانشگاه‌ها در تمام فرآیندهای چنین اقتصادی حضوری فعال دارند به همین دلیل کمیسیون اروپا بیان می‌کند که سرمایه‌گذاری در کیفیت دانشگاه‌ها یک سرمایه‌گذاری مستقیم در آینده کشورها است.»
نوروزی در ادامه با بیان اینکه در دهه‌های گذشته، اکثر تحلیل‌های مدیریت دانش و سرمایه فکری در بخش خصوصی صورت گرفته است، عنوان می‌کند، «در حال حاضر علاقه شدیدی به تحقیق بر روی سازمان‌های دولتی و خصوصی آموزشی ازجمله مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌ها ایجاد شده است اما فضای رقابتی موجود برای جذب بهترین‌ها، سازمان‌های آموزشی را به طراحی استراتژی‌هایی واداشته است که مسیر عملکرد آینده را برای آن‌ها روشن می‌کند که این امر در دانشگاه‌های کشور تا حدی به فراموشی سپرده شده است.»
حمایت از حقوق مالکیت فکری نخبگان ضرورت دارد
نویسنده مقاله با اشاره به مطالعه‌ای که توسط مک‌کنزی و همکاران در سال ۱۹۹۷ انجام شد می‌نویسد، «واژه جنگ برای استعداد را برای توصیف چالش‌هایی که سازمان‌ها با آن مواجه هستند مطرح کرده‌اند.» بر این اساس وی می گوید، «نباید تصور شود که مدیریت استعداد فرایندی است که در طول زمان کوتاهی تکمیل می‌شود و دربرگیرنده عوامل بسیاری است و تنها بخش منابع انسانی، مسئولیت آن را به عهده نمی‌گیرد و همین امر، مدیریت استعدادها را در عین ارزشمندی، دشوار و زمان‌بر می‌کند.»
هر زمان بحث نخبگان پیش می‌آید گویی مسئله مهاجرت با آن گره خورده است. این استاد دانشگاه دراین‌باره می‌گوید، «گرچه مسئله مهاجرت نخبگان علمی پدیده‌ای نوظهور نیست بااین‌حال از چند دهه پیش ابعاد آن گسترده‌تر شده و کمیت و کیفیت آن تغییریافته است در حال حاضر یکی از حادترین مسائل و مشکلات مناطق درحال‌توسعه، مهاجرت نخبگان و به تبع آن کمبود نیروی انسانی کارآمد است.»
نویسنده با اشاره به اینکه بر اساس برخی برآوردها، خسارت سالانه ناشی از خروج سرمایه‌های فکری، بیش از سه برابر درآمدهای نفتی کشور برآورد شده است، عنوان می‌کند، «بنابراین ایجاد یک فضای علمی بارور و امن برای نخبگان، بیش از هر چیزی ضروری به نظر می‌رسد.»
شیوه‌های جذب نخبگان کدامند؟
در دو دهه گذشته مفهوم مهاجرت نخبگان متحول شده است و تأکید بیشتری بر جذب مغزها است که به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی سرمایه فکری در نظر گرفته شده است. این استاد دانشگاه دو شیوه متفاوت و جذاب را در جذب نخبگان مطرح می‌کند، «برگشت مهاجران به کشور مبدأ (روش برگشت)، بسیج نیروهای خارج از کشور و همکاری آن‌ها از راه دور در فعالیت‌های توسعه کشور خویش (روش پراکندگی).»
نویسنده ادامه می‌دهد، «در برخی کشورهای تازه صنعتی شده مثل سنگاپور، جمهوری کره یا کشورهای درحال‌توسعه بزرگ مثل هند و چین، روش اول با موفقیت محقق شده است. آن‌ها از سال ۱۹۸۰ به بعد برنامه‌های بازگشت نخبگان را به کشورهایشان اجرا کردند و شبکه‌های وسیعی در کشورهایشان ایجاد کرده‌اند تا این نخبگان بتوانند به‌طور مؤثرتر در این کشورها جایی برای خود پیدا کنند.»
بیشتر بخوانید:
- آمار مهاجرتی منتشر شده در فضای مجازی کذب است/ حضور ۶۲ درصد برگزیدگان المپیادهای جهانی در کشور
- مسئولیت‌های جامعه در جمع نخبگان به‌درستی تشریح شود
- مسئولان با بهره‌گیری از نخبگان و ظرفیت‌ها مشکلات را حل کنند
روش دومی که نوروزی در مقاله به آن اشاره کرده جدیدتر است و از راهبرد متفاوت‌تری تبعیت می‌کند. به گفته وی، «این راهبرد احتمال عدم برگشت برخی مهاجران را مسلم می‌داند اما ممکن است آن‌ها به توسعه کشور مبدأشان بسیار علاقه‌مند باشند که دلایل آن هم وابستگی‌های فرهنگی و خانوادگی با دیگران است و هدف، برقراری ارتباط‌هایی است که از طریق آن مهاجران بتوانند به‌طور مؤثر و بدون حضور فیزیکی در توسعه کشورشان شرکت کنند، این نوع همکاری از راه دور امکان‌پذیر است.»
این پژوهشگر با اشاره به اینکه مزیت حیاتی این روش مبتنی بر کار بیشتر روی منابع موجود است، می‌نویسد، «چشم‌انداز مطمئن این روش آن است که به‌وسیله مهاجران، کشور نه تنها می‌تواند به دانش تولیدشده آن‌ها، بلکه به شبکه‌های اجتماعی مرتبط با حرفه‌ای که در خارج فعالیت دارند، دسترسی پیدا کند.»
سرمایه‌گذاری در کیفیت دانشگاه‌ها یک سرمایه‌گذاری مستقیم در آینده کشورها است
سرمایه‌های انسانی ارزشمندترین منابع برای تحول، پویایی و پیشرفت یک جامعه محسوب می‌شوند. به گفته این استاد دانشگاه، «در میان این سرمایه‌های اجتماعی متخصصان و نخبگان، سکان‌دار حرکت‌های انسانی و محرک توسعه هستند. تعداد آن‌ها در سطح جامعه بسیار محدود است به‌طوری‌که یکی از پژوهشگران و نویسندگان اقتصادی معتقد است از هر یک میلیون نفر، یک نفر به مرحله کارآفرینی می‌رسد و بقیه از نتیجه کارآفرینی او به فعالیتی مشغول می‌شوند؛ بنابراین حمایت همه‌جانبه از این قشر و تلاش در راستای جذب آنان به هر طریق ممکن، تضمین‌کننده توسعه و پیشرفت پایدار جامعه است.»
نویسنده مقاله مدل موردمطالعه در این تحقیق را بر اساس مدل گسترش عملکرد کیفیت عنوان کرده که دارای ۶ بخش اصلی است و در توضیح تعیین ورودی‌های مدل گسترش عملکرد کیفیت که بخش اول این مدل محسوب می‌شود، می‌گوید، «در این مرحله ۸ شاخص شامل، عدم توجه به تجربه، تخصص و مهارت؛ ارتقای رشد علمی و حرفه‌ای؛ عدم توجه اجتماعی به ارزش فعالیت‌های علمی؛ وجود فشارهای سیاسی؛ آسایش روانی و اجتماعی بهتر برای خود و خانواده؛ وجود آزادی‌های فردی و سیاسی؛ فراهم نبودن فرصت‌های شغلی مناسب در داخل کشور و درنهایت نبود تسهیلات لازم برای پژوهش به‌عنوان ورودی مدل تعیین‌شده است.»
در خصوص بخش دوم که تعیین راهبردهای بهبود هستند نوروزی با بیان اینکه ۱۲ راهبرد برای بهبود شاخص‌های بحرانی استخراج شده است، می‌گوید، «افزایش مشارکت نخبگان در امور مهم کشوری؛ گسترش ابتکارات، خلاقیت و ابتکار عمل؛ ایجاد نظام شایسته‌سالاری در بخش دولتی؛ ترویج فرهنگ علم باوری و پژوهش محوری در جامعه؛ ایجاد تناسب بین درآمد و سطح علمی آن‌ها؛ توسعه معیارهای کاربردی برای انتخاب افراد نخبه؛ وجود تشکل‌هایی برای ایجاد زمینه بازگشت نخبگان از خارج؛ وجود فضای مطلوب اجتماعی برای توجه به منزلت نخبگان؛ افزایش و تقویت احساس تعهد و هویت ملی؛ استفاده از الگوهای موفق خارجی در جذب نخبگان؛ ایجاد ثبات مدیریتی در جامعه مخصوصاً در بخش‌های مرتبط با نخبگان و درنهایت تلاش برای گسترش فرهنگ مذهبی از دوران کودکی است.»
نویسنده در بخش سوم که از آن با عنوان تعیین اثرات راهبردها بر یکدیگر در سقف مدل یاد می‌کند، می‌گوید، «در سقف مدل باید نحوهٔ اثرگذاری استراتژی‌ها بر یکدیگر مشخص شود به‌عنوان‌مثال اگر با پیاده‌سازی یک استراتژی، استراتژی‌های دیگری نیز تقویت یا تضعیف می‌شوند در این قسمت باید این اثرگذاری را مشخص کرد.»
میزان اثر استراتژی‌ها در بهبود شاخص‌های بحرانی، بخش چهارم در مدل گسترش عملکرد کیفیت محسوب می‌شود، بخش پنجم با عنوان تعیین درجه اهمیت و بخش شِشُم نیز تکمیل مدل در نظر گرفته شده است. به عقیده نویسنده مهم‌ترین ابزار رتبه‌بندی استراتژی‌ها بر اساس استفاده از الگوهای موفق خارجی در اولویت اول و وجود فضای مطلوب اجتماعی برای توجه به منزلت نخبگان در اویت دوم قرار می‌گیرد که با عمل به آن‌ها می‌توان انتظار بهبود در شرایط کلی جذب نخبگان را در کشور داشت.
ماندگاری نخبگان به حل مسائل کشور می‌انجامد
نوروزی در نتیجه‌گیری مقاله با بیان اینکه در کشورهایی که از سرمایه انسانی بیشتری برخوردارند مهاجرت نخبگان بیشتر صورت می‌گیرد، عنوان می‌کند، «نکته حائز اهمیت آنکه این روند در کشورهای در حال توسعه معکوس است و علت این امر نیز به ساختار آموزشی در آن کشورها برمی‌گردد زیرا در اکثر کشورهای مزبور، نظام آموزشی از کمبود امکانات و ساختار غیراستاندارد و سنتی برخوردار است که خود عامل دفعی برای نخبگان محسوب می‌شود لذا هر اندازه امکانات آموزشی در کشورهای مذکور ارتقا یابد و امکان تحصیل برای آحاد جامعه فراهم شود، شاهد خروج تعداد کمتری از نخبگان از کشورهای در حال توسعه خواهیم بود.»
نویسنده می‌افزاید، «چنین کشورهایی باید با تدوین برنامه‌های همه‌جانبه در راستای ایجاد محیط‌های فعال و پویا برای منابع انسانی، زمینه‌های لازم رشد خلاقیت و نوآوری را برای نخبگان فراهم کرده تا از آن طریق از خروج آن‌ها جلوگیری به عمل آورند. تجربه‌های بین‌المللی برای پیشگیری از مهاجرت نخبگان نشان می‌دهد ایجاد انگیزه قوی برای ماندن متخصصان و نخبگان در کشورهای خود، مهم‌ترین سیاست بلندمدت و اساسی برای پیشگیری از مهاجرت گسترده نیروی انسانی متخصص از کشورهای درحال‌توسعه است.» یکی از راه‌های ایجاد انگیزه به گفته این پژوهشگر، اتخاذ قوانین مفید و مؤثر در راستای حمایت از حقوق مالکیت فکری است که از حقوق مسلم نخبگان محسوب می‌شود.
افزایش امکانات و عدالت آموزشی مانعی برای خروج نخبگان خواهد بود
این پژوهش حاوی پیشنهادهایی شامل، تلقی پژوهش به‌عنوان یک اقدام برای دستیابی به توسعه و توجه به مطالعات کارشناسی و به‌کارگیری یافته‌های پژوهشی در بخش‌های سیاست‌گذاری، اجرایی و تولیدی؛ ایجاد ارتباط عمیق بین دانشگاه‌ها با بخش‌های تولیدی و تحقیقاتی و بسترسازی برای مشارکت نخبگان در تصمیم‌های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی؛ ایجاد نظام کارآمد برای ارزیابی و نظارت بر نحوه استفاده از منابع تحقیقاتی و میزان کار آیی و اثربخشی آن؛ تدوین و اجرای قوانین مناسب برای حمایت از حقوق پژوهشگران، مخترعان و مبتکران و اتخاذ سیاست‌های کلان اقتصادی برای انحراف قیمت نسبی عوامل تولید به نفع محصولات عرضه‌شده توسط نخبگان و درنهایت رشد دادن خصوصیات و قابلیت‌های شخصی نخبگان، روحیه کارگروهی و ارزش قائل شدن برایان، ایجاد چشم‌انداز، ریسک‌پذیری و اراده قوی در مقابل مشکلات برای حل مسائل به‌عنوان نقطه ماندگاری نخبگان است.
انتهای پیام/۴۱۶۷/پ
انتهای پیام/