مقایسه تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان مجازی و حضوری/ مؤلفه‌ای که آموزش حضوری را به راهبردی قدرتمند تبدیل می‌کند
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، لاله‌قلی‌پور؛ هدف اصلی نظام‌های آموزش مجازی و حضوری، یادگیری حداکثر مفاهیم از منابع انتشار یافته، به‌ویژه از مدرس به یادگیرنده است. با توجه به اهمیت میزان تعامل و حضور اجتماعی در افزایش میزان یادگیری و همچنین، گرایش روز افزون دانشگاه‌ها به سمت دانشگاه مجازی، باید به مقایسه میزان تعامل، حضور اجتماعی و رابطه آن با موفقیت تحصیلی دانشجویان دانشگاه مجازی و غیرمجازی دانشگاه پرداخته شود.
بی‌بی عشرت زمانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان در مقاله «مقایسه تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان مجازی و غیرمجازی برحسب عوامل جمعیت‌شناختی و موفقیت تحصیلی» که در مجله علمی-پژوهشی جامعه‌شناسی کاربردی به چاپ رسید به مقایسه این مولفه‌ها از نقطه نظر عوامل جمعیت‌شناختی و موفقیت تحصیلی پرداخته است. ۸۵ نفر از دانشجویان مجازی و ۱۵۰ نفر از دانشجویان غیرمجازی به‌عنوان نمونه به طور تصادفی از میان دانشجویان مجازی و غیرمجازی دانشگاه اصفهان انتخاب شدند.
کارآمدی آموزش عالی بستگی به تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان در فرایند یادگیری دارد
آموزش و یادگیری از فعالیتهای اصلی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و از ارکان ضروری و سرنوشت‌ساز توسعه انسانی و نیز از حقوق اولیه انسانها و عامل تغییر و پیشرفت اجتماعی است که یا در محیط‌های رسمی و کلاس‌های درس (آموزش حضوری) و یا با آموزش‌های غیر رسمی نظیر آموزش‌های فناوری محور (آموزش غیر حضوری) صورت می‌گیرد. نویسنده مقاله در مقدمه با اشاره به اینکه روی آوردن به آموزش الکترونیکی و مجازی را می‌توان پاسخ به فرصت‌هایی دانست که عصر اطلاعات و ارتباطات فراروی دانشگاه‌های دنیا بنا نهاده است، عنوان می‌کند، «امروزه روش‌های سنتی آموزش دیگر به تنهایی پاسخ‌گوی حجم عظیم تقاضا برای آموزش نیست اما با این وصف، هر دو این آموزش‌ها امروزه ضروری و دارای اهمیت است.»
بسیاری از دانشگاه‌ها سعی کردند که از آموزش‌های ترکیبی (غیرمجازی و مجازی) استفاده کنند
به گفته وی، «از جمله عواملی که در کارآمدی آموزش عالی چه در شیوه سنتی و چه در شیوه مجازی مؤثر است، تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان در فرایند یادگیری است. و این فرایند جریانی دو طرفه شامل آموزش‌دهنده و یادگیرنده است.»
البته در هر دو شیوه آموزش (غیرمجازی و مجازی)، یادگیری تنها از طریق کنش متقابل بین فرد و محیط یادگیری ایجاد می‌شود. زمانی در این باره می‌گوید، «نقش مدرس، طراحی و توسعه تجربه یادگیری، هدایت و حمایت از یادگیرندگان و بررسی نتایج یادگیری است. مدرس در مقام یاور و تسهیل‌کننده بوده، فراگیران نیز به پرسش‌گرانی فعال و نکته‌سنج و نه شنوندگانی منفعل تبدیل می‌شوند.»
این پژوهشگر فعالیت‌هایی نظیر؛ پرسش از دانشجو، ارائه پیشنهاد، دادن فعالیت‌ها و تکالیف متنوع با توجه به خصوصیات و نیازهای خاص دانشجو، سفارشی‌سازی و دادن بازخورد را از دیگر فعالیتهای مدرس عنوان می کند، «در پژوهش‌های متعددی که انجام گرفته بیان شده است که در تجربه یادگیری الکترونیکی و سنتی، گفت و گو جزء اصلی یادگیری است و تعاملات بین استاد و دانشجو کلید یادگیری است. بسیاری از مدرسان یادگیری‌های الکترونیکی، مشارکت دانشجویان را به عنوان مؤلفه اصلی سنجش ارزیابی می‌کنند و برای آن امتیاز خاصی قرار می‌دهند. اگر دانشجویان خوب راهنمایی شوند و هدف از مشارکت برای آنان آشکار باشد، مشارکت برخط یا کلاسی به راهبرد قدرتمند یادگیری تبدیل می‌شود. در نتیجه، می‌توان گفت که تعامل در یادگیری نقش تعیین‌کننده‌ای را ایفا می‌کند.»
انواع مختلفی از موقعیت‌های کاملاً متفاوت برای تعامل وجود دارد. عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ۲ نوع موقعیت متفاوت برای تعامل را در این مقاله ذکر می کند، «اولین موقعیت، فردی و به فعالیتهای مجزا و منفرد یادگیرنده مربوط است. در این حالت، تعامل یادگیرنده با محتوای یادگیری ممکن است به شکل نوشتاری، تلویزیونی و رایانه‌ای باشد، اما دومین موقعیت تعاملی، فعالیت اجتماعی است و شامل تعامل میان دو نفر یا بیشتر درباره محتوای یادگیری است. هر دو نوع از این تعاملات برای یادگیری مهم و ارزشمند هستند و با فناوریهای مختلف فراهم می‌شوند.»
در آموزش مجازی تعاملات دانشجو با محتوا، دانشجویان دیگر، استادان و منابع آموزشی از طریق به کارگیری فناوریهای گوناگون تحقق می‌پذیرد. به گفته وی، «منظور از تعامل در این مقاله نیز ارتباط بین دانشجو و استاد و دانشجو با دانشجویان دیگر به صورت شرکت در مباحث است.»
نقش مدرس، طراحی و توسعه تجربه یادگیری، هدایت و حمایت از یادگیرندگان و بررسی نتایج یادگیری است
نویسنده مقاله در ادامه با بیان اینکه یکی دیگر از مؤلفه‌هایی که ارتباط تنگاتنگی با تعامل و یادگیری دارد، حضور اجتماعی است، خاطر نشان می کند، «برای برقراری حضور اجتماعی، در ابتدا فرد باید در جمع حضور یافته و خود را به عنوان جزیی از گروه بداند، سپس در فعالیتهای مربوط به گروه مشارکت کند. بسیاری از تحقیقات نشان می‌دهند که حضور اجتماعی عامل مهمی در پیشرفت و مؤثر بودن همه آموزش‌ها، از جمله آموزش‌های سنتی و از راه دور و آموزش با کمک تکنولوژیهای ارتباطی و نیز یکی از عوامل معنی‌دار در توسعۀ اثربخشی آموزش و ایجاد یک حس اجتماعی است»
در یک دوره مجازی، ساده‌ترین تعریف از حضور اجتماعی نشان‌دهندۀ احساس تعلق داشتن به جمع، توانایی تعامل با دیگر دانشجویان و تعامل با استاد (با وجود عدم ارتباط چهره به چهره در آموزش مجازی) است. اما به عقیده زمانی، این مفهوم را پالایش کرده‌اند و در نهایت به این صورت در آمده است، «حضوراجتماعی؛ یعنی فرد خود را متعلق به یک گروه دانسته و در فعالیتهای گروهی، مهارتهای مدیریتی، سازماندهی، برقراری ارتباط، تعامل، قانع کردن و قانع شدن و تحقیق کردن، تفکر عقلانی و استدلالی از خود نشان دهد. این تعریف نشان‌دهنده اهمیت حضور اجتماعی است که یکی از ارکان آن تعلق داشتن به یک گروه و کار کردن با آن گروه است.»
بیشتر بخوانید:
تضعیف دانش‌پذیری دانشجویان در آموزش مجازی/ کلاس‌ها باید با رعایت قوانین حضوری برگزار شود
معایب آموزش و آزمون‌های مجازی کدامند؟/ تمهیداتی برای حفظ سلامت آزمون‌ها
این پژوهشگر قائل به وجود تفاوت بین حضور اجتماعی و تعامل است و این دو مفهوم را یکسان نمی‌داند و می گوید، «تعامل ممکن است حضور اجتماعی را در برداشته باشد، اما در تعامل دانشجو ممکن است که تنها از طریق ارسال یک پیام ثبت شده (به صورت غیر همزمان) بر روی صفحه وب سایت و یا ارائه پاسخ در کلاس حضوری، تعامل برقرار کند، ولی نیازی نیست که احساس کند که عضو یک گروه یا کلاس است؛ در حالی که در حضور اجتماعی فرد احساس می‌کند که عضو یک گروه است. منظور از حضور اجتماعی در این نوشتار، همین معنی ارائه شده به علاوۀ عضویت در یک گروه و انجام فعالیت در گروه و همکاری با دیگر اعضای گروه است.»
با توجه به اهمیت تعامل و حضور اجتماعی و نقش مهم آن در یادگیری و کمبود تحقیقات داخلی مرتبط با این متغیرها، پژوهشگر در این مقاله سعی می‌کند به این سوالات که آیا میزان تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان مجازی با غیرمجازی متفاوت است؟ و آیا بین تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان اعم از مجازی و غیرمجازی رابطه وجود دارد؟ پاسخ دهد.
بر اساس یافته‌های وی در خصوص سوال میزان تفاوت در تعامل و حضور اجتماعی دانشجویان در آموزش مجازی با غیرمجازی، «اختلاف میانگین‌های تعامل و حضور اجتماعی در دو گروه مجازی و غیرمجازی، معنادار است و میزان تعامل و حضور اجتماعی این دو گروه از دانشجویان متفاوت است. میزان حضور اجتماعی دانشجویان غیرمجازی بالاتر از دانشجویان مجازی و تعامل دانشجویان مجازی بالاتر از دانشجویان غیرمجازی بوده است.»
وی ادامه می‌دهد، «چنان‌که از ماهیت این دو نوع آموزش بر می‌آید، میزان حضور بر تعامل دانشجویان تأثیر گذاشته است و هر چه میزان حضور اجتماعی دانشجویان در محیط‌های آموزشی بیشتر باشد، میزان تعامل آنها نیز به همان نسبت افزایش می‌یابد.»
این پژوهشگر در مورد یافته‌های مربوط به سوال دوم می‌گوید، «بین تعامل و حضور اجتماعی هر دو گروه، رابطه معناداری وجود دارد. هر چه حضور اجتماعی بیشتر باشد تعامل هم بیشتر خواهد بود.»
البته نویسنده مقاله معتقد است، «به دلیل اهمیت مسئله تعامل در افزایش موفقیت تحصیلی دانشجویان، بسیاری از دانشگاه‌ها سعی کرده‌اند که از آموزش‌های ترکیبی (غیرمجازی و مجازی) استفاده کنند و دانشجویان دوره‌های مجازی مجبورند ساعاتی را در پایان هفته و ایام فراغت از کار در دانشگاه محل حضور یابند. از اقدامات دیگر برای افزایش میزان تعامل دانشجویان در محیط‌های مجازی، مجهز کردن آنها به امکانات برقراری ارتباط دوجانبه از طریق فناوریهای ارتباط همزمان و ناهمزمان است.»
وجود رابطه عکس بین تعامل و پیشرفت دانشجویان در آموزش مجازی و غیرمجازی
بین میزان تعامل دانشجویان و سطوح پیشرفت آنها رابطه معناداری وجود دارد، ولی این رابطه در دانشجویان مجازی و غیرمجازی برعکس یکدیگر است
زمانی در نتیجه‌گیری مقاله عنوان می‌کند، «بین میزان تعامل دانشجویان و سطوح پیشرفت آنها رابطه معناداری وجود دارد، ولی این رابطه در دانشجویان مجازی و غیرمجازی برعکس یکدیگر است؛ به طوری‌که در دانشجویان مجازی دانشجویانی که در سطوح بالاتری از موفقیت تحصیلی قرار دارند، دارای تعامل بیشتری با اساتید و سایر دانشجویان هستند و برعکس، دانشجویان غیرمجازی که در سطوح پایین‌تر از موفقیت تحصیلی قرار دارند، دارای تعامل بیشتری با همکلاسی‌ها و سایر افراد هستند.»
وی ادامه می‌دهد، «مسئه کمتر شناخته ماندن افراد در محیط‌های مجازی، مهم است. نکته بعدی در توجیه میزان تعامل دانشجویان قوی در محیط‌های مجازی و دانشجویان ضعیف در آموزش‌های غیرمجازی است که می‌تواند به مسأله کمک طلبی مربوط باشد، زیرا دانشجویان قوی در محیط‌های مجازی به علت ارتباط چهره‌به‌چهره با اساتید و عدم حضور در کلاس‌های درس، مشکلات درسی را از طریق در میان گذاشتن آنها با سایر افراد حل می‌کنند و برعکس، در محیط‌های غیرمجازی دانشجویان ضعیف‌تر برای ارائه تکالیف داده شده از طرف استاد، با دیگر دانشجویان تعامل و ارتباط برقرار کرده، از آنها برای امور درسی کمک می‌گیرند.»
نتایج این مقاله نشان می‌دهد، بین تعامل و میزان حضور اجتماعی دانشجویان در دوره‌های غیرمجازی و مجازی رابطه مثبت معنی‌داری وجود دارد. همچنین، رابطه بین تعامل با موفقیت تحصیلی فقط در دانشجویان مجازی مثبت و معنی‌دار است. بین حضور اجتماعی و موفقیت تحصیلی دانشجویان در هر دو گروه غیرمجازی و مجازی رابطه‌ای وجود نداشت. میزان تعامل و حضور اجتماعی در دانشجویان غیرمجازی بیشتر از دانشجویان مجازی بود و بیشتر دانشجویان در هر دو گروه شیوه آموزش غیرمجازی را نسبت به شیوه مجازی ترجیح می دادند.
انتهای پیام/۴۱۶۷/
انتهای پیام/