نقش دانشگاه آزاد در توسعه سرمایه اجتماعی/ انسجام ملی در ایران چگونه افزایش یافت؟
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، سرمایه اجتماعی با مهم‌ترین مولفه خود یعنی اعتماد مطرح می‌شود و با استفاده از نهادها، افزایش می‌یابد. در این میان، نهادهایی که توانایی ایجاد هویت‌های مشترک را دارند، دارای اهمیت بسیار هستند. از جمله این نهادها، نهادهای آموزشی به‌ویژه نهادهای آموزش عالی هستند.
از سوی دیگر در روند توسعه کشورها با عبور از نظم سنتی به نظم مدرن مواجه هستیم و خواه ناخواه در این مرحله، انسجام ملی آنها دچار چالش می‌شود، ایران نیز به‌عنوان کشوری در حال گذار و با تعداد اقوام زیاد، با این مسئله روبه‌رو است.
در این میان، دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یک نهاد آموزشی، پژوهشی و پرورشی، که بیش از سه دهه در کشور فعال است، از جمله نهادهایی است که می‌تواند سرمایه اجتماعی و انسجام ملی را افزایش دهد.
حامد عمویی، دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی علوم و تحقیقات در مقاله‌اش «نقش دانشگاه آزاد اسلامی در توسعه سرمایه اجتماعی و تاثیر آن بر انسجام ملی جمهوری اسلامی ایران» را مورد بررسی قرار داد. نتیجه کلی این پژوهش نشان می‌دهد که این نهاد علمی توانسته است با توسعه سرمایه اجتماعی موجب افزایش انسجام ملی در ایران بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳ شود. مقاله فوق با راهنمایی احمد ساعی، دانشیار علوم سیاسی واحد علوم و تحقیقات انجام شد و در شماره ۲۳ فصلنامه مطالعات میان فرهنگی به چاپ رسید.
چیستی سرمایه اجتماعی و همبستگی ملی
کلمه «سرمایه» در سرمایه اجتماعی مبتنی بر این است که این سرمایه همانند سرمایه اقتصادی، می‌تواند ایجاد قدرت کند و واژه «اجتماعی» نشان می‌دهد که این مفهوم به نوعی یک دارایی جمعی است. کنش سرمایه اجتماعی به افزایش اعتماد، انسجام، توسعه سیاسی، امنیت ملی و غیره اتفاق می‌افتد. نویسنده مقاله در مقدمه سرمایه اجتماعی نهادی را یکی از مهم‌ترین انواع این سرمایه می‌داند و می‌گوید «نهادهایی همچون نهادهای آموزشی که به واسطه مقررات رسمی اعتمادساز و هویت‌ساز هستند، توانایی افزایش آن را دارند.»
از سوی دیگر در کشورهای در حال توسعه، مسئله توسعه باعث عبور از صورت‌بندی سنتی به صورت‌بندی مدرن شده و این روند، کاهش سطح انسجام (همبستگی) اجتماعی و ملی را در بر داشته است. عمویی در این مورد نیز نهادهایی با کارکرد ایجاد هویت مشترک میان اقوام یک کشور را در افزایش سطح انسجام ملی، توانا می‌داند.
دانشگاه آزاد اسلامی با پراکنده کردن واحدهای دانشگاهی خود در سراسر کشور به توسعه موزون کشور کمک کرده است
این پژوهشگر در ادامه به بررسی یکی از نهادهای آموزشی فعال در ایران به نام دانشگاه آزاد اسلامی که بیش از سه دهه، در حال فعالیت است و در بیشتر شهرهای ایران دارای واحد است، می‌پردازد و عنوان می‌کند، «این دانشگاه، تعداد زیادی دانشجو، کارمند و استاد را در خود جذب کرده است، می‌تواند تاثیر نهادهای آموزشی را بر سرمایه اجتماعی، به واسطه قابلیت اعتمادسازی و ایجاد انسجام ملی، به واسطه قابلیت هویت‌سازی، مورد آزمون قرار دهد. به‌ویژه اینکه این نهاد دارای مقررات رسمی و آموزش‌های هویت‌ساز اسلامی است، دانشجویان، کارمندان و استادان آن از اقوام و مذاهب و شهرهای مختلف ایران هستند و این امر می‌تواند باعث نزدیکی این اقوام به یکدیگر و افزایش حس اعتماد میان آنها با ایجاد هنجارهای مشترک شود.»
تاثیر نهادها و شبکه‌های دانشگاه آزاد اسلامی بر ارتباطات گسترده میان افراد
در ارتباط با نقش ساختاری و نهادی دانشگاه آزاد اسلامی در تقویت سرمایه اجتماعی، نویسنده نخستین نکته در این خصوص را غیردولتی بودن این دانشگاه به شمار می‌آورد و خاطر نشان می‌کند «هدف از تاسیس این دانشگاه، آموزش و پژوهش در چارچوب ایجاد تخصص و تقسیم کار است که البته خود همبستگی ارگانیکی به وجود می‌آورد.» به گفته وی از نقطه نظر مؤلفۀ همفکری، می‌توان همکاری مؤثری را بر اساس هنجارهای قانونی شامل بخشنامه‌ها و آیین نامه در کل ساختار دانشگاه آزاد اسلامی میان اعضای آن مشاهده کرد.
عمویی در بررسی دانشگاه آزاد اسلامی از نظر احساس مسئولیت سازمانی، معتقد است «دانش آموخته شدن بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر از این دانشگاه، نشان دهنده مسئولیت پذیری این سازمان برای توسعه انسانی ایران به شمار می‌آید. از نظر مشارکتی در دانشگاه آزاد اسلامی، در تنظیم بخشنامه‌ها و آیین‌نامه‌ها کارمندان سازمان مرکزی این دانشگاه نقش مؤثری دارند، همچنین این مشارکت میان رؤسا و معاونین واحدها با روسای مناطق قابل مشاهده است، شبکۀ اجتماعی مؤثری را در درون دانشگاه به وجود آورده است.»
ایجاد فرصت‌های برابر آموزشی در سطح کشور با شبکه‌های دانشگاه آزاد اسلامی امکان‌پذیر شده است
این پژوهشگر در بخشی از مقاله با اشاره به اینکه یکی از اهداف دانشگاه آزاد اسلامی کمک به توسعه کشور است و جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری در حال گذار، باید بتواند به توسعه موزون دست یابد، وی در همین راستا معتقد است، «برای افزایش حس اعتماد و هویت مشترک نیاز است تا هر ایرانی در هر نقطه از کشور این احساس را داشته باشند که می‌تواند از تمام امکانات کشور بهره‌مند شود و حقوق شهروندی برابری نیز با دیگران داشته باشد که نتیجه استقرار این امر، پیدایش انسجام ملی، تقویت پایه‌های هویت ملی است.»
«انسجام ملی در اینجا معطوف به تعلق خاطر آحاد شهروندان ازجمله اقلیت‌های قومی به هویتی مشترک است. این تعلق خاطر، به عناصر مختلف هویت ملی ازجمله زبان، میراث فرهنگی، تاریخ، دین، حکومت و سرزمین مشترک در نتیجه قرارگرفتن امکانات برابر به ویژه در سطح آموزشی که توانایی افزایش حس هویت مشترک را دارد در اختیار همگان است» و این هویت مشترک اعتماد به یکدیگر را با خود به همراه خواهد آورد، لذا وی می گوید «در این رابطه، دانشگاه آزاد اسلامی توانسته است با پراکنده کردن واحدهای دانشگاهی خود در سراسر کشور به توسعه موزون یاری رساند.»
دانشگاه آزاد اسلامی برای توسعه موزون کشور، تلاش کرده است تا فرصت‌های آموزشی برابری را در اختیار شهروندان جامعه ایران قرار دهد. نویسنده مقاله در این زمینه آمار دانشجویان و دانش آموختگان این نهاد آموزشی و پژوهشی را گویا می‌داند و عنوان می کند، «در حقیقت این دانشگاه، نیروی انسانی متخصص تربیت کرده است و نیروی متخصص به معنی ایجاد زمینه برای تقسیم کار در جامعه و به وجود آمدن همبستگی ارگانیک است و با ایجاد فرصت‌های برابر آموزشی برای دانشجویان سراسر کشور، محرومیت‌ها را کمرنگ ساخته و حس اعتماد و هویت مشترکی به اعضای خود بخشیده است. پراکندگی جغرافیایی واحدهای این دانشگاه در سراسر کشور علاوه بر ایجاد ثبات امنیتی برای کشور، آموزش عالی را به مناطق دور کشور توسعه داده است.»
در سرمایه اجتماعی تعداد گروه‌ها یکی از شاخص‌ها به شمار می‌رود، مروری بر نظریه‌های شکل گیری گروه‌ها نشان می‌دهد که با توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی که تمرکز ویژهای بر شبکه‌ها، تعاملات و روابط متقابل دارد با گسترش سازمان‌های غیر دولتی، سرمایه اجتماعی نیز گسترش خواهد یافت. عمویی در این باره می‌گوید، «در این زمینه در دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان یک نهاد غیردولتی، گروه‌های آموزشی متعددی وجود دارد که همچون یک شبکه در سطح کل این دانشگاه در سراسر ایران پراکنده شده‌اند.»
بیشتر بخوانید:
دانشگاه آزاد اسلامی امنیت سیاسی نظام را ارتقا داد/ دست برتر دانشگاه در ایجاد فرصت‌های برابر آموزشی
رونق آموزش عالی در سراسر کشور توسط دانشگاه آزاد اسلامی
به اعتقاد این پژوهشگر هنجارهای مشترک در این گروه‌های آموزشی باعث می‌شوند تحصیل‌کردگان هر رشته- گروه با دانش آموختگان همین رشته-گروه در واحد دیگری از دانشگاه نسبت به هم احساس هویت مشترک بیابند لذا وی می‌افزاید که «وجود این گروه‌ها از اجزای انسجام ملی است و موجب همکاری آنها با یکدیگر در بازار کار شود. در حقیقت در شرایطی که بین افراد در گروه‌ها حس همانندی و قرابت وجود دارد و منافع مشترک، آنها را به یکدیگر متصل می‌کند.»
از آنجا که برای تقویت همبستگی ارتباطی و در نتیجه انسجام ملی در جوامع چند قومی باید هم سرمایه فرهنگی، هم سرمایه اجتماعی و هم سرمایه سمبلیک گروه‌های قومی تقویت شود و آنها در شبکه‌ای از روابط با دیگر اقوام قرار گیرند تا گسترش ارتباط میان آنها، موجب تقویت احساس تعلق به هویت ملی شود. نویسنده در این بخش معتقد است، رفع موانع تحصیلی و همچنین برابری فرصت دستیابی به امکانات جامعه، می‌تواند احساس مذکور را تقویت کند. وی در این باره عنوان می‌کند که «برخورداری از تحصیلات عالی موجب می‌شود تا این گروه‌ها بتوانند در روابط اجتماعی به گونه‌ای هم‌سطح و هم‌شأن با دیگران وارد تعامل شده و روابط اجتماعی متقارن و متداخلی را با آنها برقرار کنند و دانشگاه آزاد اسلامی در این راه گام برداشته است و این امر از جمله زمینه‌های افزایش انسجام و همبستگی در سطح ملی به شمار می‌آید.»
اعتماد و هنجارهای مشترک در دانشگاه آزاد اسلامی مقوّم سرمایه اجتماعی و هویت ملی
«اعتماد متقابل» ویژگی رسمی سازمان‌های حرفه‌ای محسوب می‌شود. عمویی این ویژگی را در دانشگاه آزاد اسلامی این‌گونه معرفی می‌کند، «اعتماد می‌تواند در شبکه‌های موجود در این دانشگاه یعنی در روابط متقابل میان کارمندان با کارمندان، کارمندان با استادان، کارمندان با دانشجویان، استادان با استادان، استادان و دانشجویان و در نهایت دانشجویان با دانشجویان، جاری باشد به علاوه آن ساختارهای اجتماعی می‌توانند باعث تقویت اعتماد شوند که تبعیض میان افراد روا ندارند.»
نویسنده مقاله، اساسنامه، بخشنامه‌ها و آیین نامه های دانشگاه آزاد اسلامی را مورد بررسی قرار می‌دهد و معتقد است، «این دانشگاه از هنجارهای قانونی برای حفظ نظم سازمانی خود بهره می‌برد و در این هنجارها به هیچ عنوان تبعیض وجود ندارد و هیچ کارمند، استاد یا دانشجویی به علت وابستگی به یک قوم یا مذهب مورد تبعیض قرار نمی‌گیرد، به طوری که می‌توان گفت شرایط انصاف در روابط متقابل میان اعضای دانشگاه آزاد اسلامی رعایت می‌شود.»
این پژوهشگر نتیجه می‌گیرد که «این نهاد، قادر به تقویت اعتماد در این مولفه است. در واقع اعتماد در نهایت باعث ایجاد همبستگی میان افراد جامعه می‌شود و هر چه شبکه نهادی گسترده‌تر باشد و هنجارهای غیرتبعیض‌آمیز بیشتری داشته باشد، همبستگی بیشتر خواهد شد. دانشگاه آزاد اسلامی که شبکه‌های نهادی آن در سطح کشور پراکنده هستند به همین دلیل می‌تواند همبستگی را در سطح ملی تقویت کند. همچنین این دانشگاه برای ایجاد اعتماد متقابل در ساختار خود از نهادهای تخصصی بهره می‌برد و همین تقسیم کار موجب تقویت همبستگی ارگانیکی در آن می‌شود.»
دانشگاه آزاد اسلامی با ترویج ارزشهای دینی، همبستگی اجتماعی را تقویت کرد
هنجارها بحث مشترکی میان سرمایه اجتماعی و انسجام ملی است. عمویی در بخش دیگری از این مقاله در رابطه با رعایت هنجارها در دانشگاه آزاد اسلامی می‌نویسد، «مهم‌ترین هنجارها در رابطه با دانشجویان این دانشگاه از طریق آیین‌نامه انضباطی و آیین نامه آموزشی تعیین می‌شود و برای کارکنان آن از جمله مسئولان، استادان و کارمندان، هنجارها از طریق مقررات استخدامی خاص این دانشگاه ایجاد می‌شود و به علاوه بخشنامه‌های سازمان مرکزی این دانشگاه و هر واحد این هنجارها را به‌روزرسانی می‌کند و فرهنگ سازمانی را در این نهاد آموزشی به وجود می‌آورد.»
این پژوهشگر هنجارهای درونی دانشگاه آزاد اسلامی و هنجارهای فرهنگی آموزش داده شده توسط این نهاد به افراد را به جز در ارتقای سطح سرمایه اجتماعی، در ارتقای انسجام اجتماعی نیز مؤثر می‌داند و می‌گوید، «از آنجا که واحدهای این دانشگاه در سراسر کشور پراکنده هستند، براین اساس می‌توان نقش دانشگاه آزاد اسلامی را در رابطه با انتقال هنجارهای فرهنگی مشترک، نقشی انسجام بخش در عرصه ملی دانست.»
به گفته وی البته دینی بودن دانشگاه آزاد اسلامی گویای این امر است که این دانشگاه ترویج ارزشهای فرهنگ دینی اسلام شیعی را در رأس کار خود قرار داده است و درعین اینکه پیروان سایر ادیان و مذاهب به رسمیت شناخته شده در ایران نیز می‌توانند در آن به کار و تحصیل بپردازند و به این لحاظ در حق هیچ یک از افراد تبعیضی صورت نمی‌گیرد.
دین، نقش مهمی در ایجاد سرمایه اجتماعی بازی می‌کند. نویسنده مقاله با بیان اینکه کنش‌های ارتباطی- هنجاری دینی در دانشگاه آزاد اسلامی در اموری که توسط معاونت فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی به انجام می‌رسد، قابل مشاهده است، عنوان می کند، «این دانشگاه با ترویج ارزشهای دینی نه تنها باعث تقویت سرمایه اجتماعی درون خود شده است، بلکه با ایجاد هویت دینی مشترک از آنجا که اعضای آن در سطح کل کشور پراکنده هستند، توانسته همبستگی اجتماعی را نیز تقویت کند.»
زبان، رسانه‌ای ارتباطی است و کنش متقابل را در عرصه اجتماعی را آسان می کند. در مورد ایجاد ارزشهای مشترک در سرمایه اجتماعی استفاده از یک زبان واحد در یک نهاد، شرایط اعتماد را فراهم می‌کند و هنجارهای هویتی مشترک از طریق این ابزار در فرآیند جامعه پذیری انتقال می‌یابد. در ایران، زبان فارسی، زبان مشترک و مقوم هویت و انسجام ملی است و عمویی معتقد است، دانشگاه آزاد اسلامی از این زبان برای ایجاد یک فضای هویتی و هنجاری مشترک استفاده کرده است و خاطر نشان می‌کند، «زبان فارسی در این دانشگاه، علاوه بر زبان اصلی ارتباط، با چاپ نشریات، مقالات و مجلات تقویت شده وبه علاوه سایت‌های خبری مرکزی، مناطق، واحدهای این دانشگاه به زبان فارسی است.»
دانشگاه آزاد اسلامی از عمل متقابل نهادی تا وابستگی متقابل در تشکلهای اسلامی سیاسی
یکی از مولفه‌های مربوط به تقویت سرمایه اجتماعی وجود تعدادی نهاد اجتماعی مربوط به جامعه مدنی است که واسط میان دولت و شهروندان به شمار می آیند. در واقع تشویق به ایجاد و تقویت نهادهای اجتماعی از راه حل‌های ساختاری برای افزایش سرمایه اجتماعی است. به عقیده نویسنده مقاله، تشکلهای اسلامی- سیاسی در دانشگاه آزاد اسلامی یکی از سازمان‌هایی است که هم ساختاری شبکه‌ای و نهادی دارد و هم هر فرد می‌تواند بدون تبعیض وارد آن شود، وی در این باره می گوید، «این تشکلهای اسلامی- سیاسی که در این دانشگاه بر بستری قانونی (هنجارهای رسمی) ایجاد شده است به‌عنوان سازمان‌های غیردولتی به شمار می‌روند.»
در دانشگاه آزاد اسلامی از به هم پیوستن تشکلهای اسلامی-سیاسی به یکدیگر سه اتحادیه نیز تشکیل شده است، اتحادیه یک (۳۵ تشکل) «اتحادیه تشکلهای دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی»، اتحادیه دو (۳۴ تشکل) «سازمان اسلامی دانشجویان ایران (سادا)»، و اتحادیه سه (۲۶ تشکل) «مجمع تشکلهای اسلامی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی». عمویی با اشاره به اینکه این تشکل‌ها توانسته‌اند، حداقل زمینه تعامل نهادی ۳۳۷۴ نفر را فراهم کنند، عنوان می‌کند، «با در نظر گرفتن میانگین ۳۰۰ نفر، تشکلهای اسلامی- سیاسی دانشجویی دانشگاه آزاد اسلامی توانسته‌اند شرایط تعامل نهادی ۶۱۸۰۰ نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی را فراهم کنند. تا به حال دو اجلاس سراسری (در سطح ملی) با حضور نمایندگان کل تشکلهای اسلامی- سیاسی دانشجویی نیز برگزار شده است. این تشکل‌ها به عنوان نهادهای کوچک، هم زمینه عمل متقابل نهادی را که از عناصر سرمایه اجتماعی است فراهم کردند و هم موجب وابستگی متقابل اعضا در هر تشکل و هم در شبکه ملی شده‌اند که از اجزای همبستگی ملی است.»
پراکندگی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در سطح کشور به برابری امکانات منجر شده است
نویسنده مقاله در نتیجه‌گیری می‌گوید، «دانشگاه آزاد اسلامی به‌عنوان یک نهاد واسط هم دارای ساختارهای رسمی وهم دارای کارکردهای آموزشی، پژوهشی و پرورشی است. در این رابطه برای بررسی تاثیر افزایش سرمایه اجتماعی بر انسجام (همبستگی) ملی درایران توسط دانشگاه آزاد اسلامی، این دانشگاه به عنوان ساختار نهادی واسطی در نظر گرفته شده که دو کارکرد افزایش سرمایه اجتماعی و افزایش انسجام (همبستگی) ملی را انجام داده است.»
همچنین دانشگاه آزاد اسلامی، سرمایه اجتماعی را از طریق شبکه‌ها و نهادهای درونی خود توسعه داده و اضافه می‌کند، «از طریق پراکندگی واحدهای دانشگاهی خود در سطح کشور این شبکه‌ها و نهادها را به صورت ملی درآورده است و از این راه موجب افزایش ارتباطات گسترده میان شهروندان ایرانی از اقوام مختلف و مذاهب رسمی شده است و این از اجزای انسجام ملی به شمار می‌رود.
به گفته وی، این دانشگاه هم چنین سرمایه اجتماعی را از طریق توسعه اعتماد و هنجارهای مشترک افزایش داده و این کارکرد را از راه ایجاد ارزش‌ها و هنجارهای مشترک یا هویت مشترک از طریق فرآیند جامعه پذیری به واسطه آموزش و غیره در سطح ملی انجام داده است و بر افزایش هویت مشترک میان شهروندان ایرانی از اقوام مختلف و مذاهب رسمی که از اجزا انسجام ملی است، اثر گذارده، زیرا این اقوام را به صورت دانشجو، استاد و کارمند در خود جذب کرده و زمینه ایجاد ارتباط میان آنان را به واسطه یک شبکه گسترده فراهم آورده است.
این پژوهشگر در پایان می‌افزاید، «به علاوه دانشگاه آزاد اسلامی از طریق ایجاد ارتباطات تعاملی در قالب شبکه‌ها و نهادها بر اساس هنجارها و ارزشهای مشترک در سطح ملی، به افزایش وابستگی متقابل و همبستگی میان شهروندان ایرانی از اقوام مختلف و مذاهب رسمی، اثر گذارده که این مورد نیز از اجزای اصلی انسجام ملی به شمار می‌رود.»
انتهای پیام/۴۱۶۷/پ
انتهای پیام/