قدم زدن در کوچه‌های دوشنبه با «سفرنامه تاجیکستان» / سفرنامه‌نویسی سبکی که تاریخ را روایت می‌کند

به گزارش خبرنگار حوزه ادبیات و کتاب گروه فرهنگ خبرگزاری آنا، «سفرنامه» یکی از شیرین‌ترین و مهم‌ترین سبک‌های ادبی است که تاریخچه‌ای بسیار قدیمی دارد. بسیاری از سفرنامه‌نویسان، چهره‌های مطرح تاریخی، سیاسی، اجتماعی و هنری بودند که با روایت هر آنچه در طول سفر خود به شهر یا کشورهای دیگر می‌دیدند، معرف فرهنگ و آداب و رسوم آن مردمان بودند.

بسیاری از تاریخ‌نگاران، وقایع تاریخی مهم را از کتاب سفرنامه‌نویسان استخراج می‌کنند، چون سفرنامه‌ها معمولا تصویری واقعی از زندگی مردمان هر کشوری است، تصویری که از تجربیات عینی به دست آمده و هیچ عنصر خارج از متنی برای توصیف بیش از حد آن به کتاب اضافه نشده است. بسیاری از سفرنامه‌ها در طول تاریخ، جایگاهی به اندازه یک دایرةالمعارف سیاسی – اجتماعی و البته فرهنگی داشتند.

سفرنامه‌نویسی در تاریخ ادبیات ما ریشه‌ای کهن دارد و از سال‌های دور، بسیاری از بزرگان فرهنگ و ادب این مرز و بوم، با روایت سفرهای خود به شهرها و کشورهای گوناگون، سعی در تشریح و توصیف سفرهای جذاب خود داشتند. «ناصرخسرو»، «حاجی سیاح محلاتی»، «حاج ایاز خان قشقایی»، «میرزا صالح شیرازی» و... از سفرنامه‌نویسان مشهور و البته قدیمی تاریخ ادبیات ایران هستند، افرادی که به نوعی سنگ‌بنای این سبک ادبی را در کشور ما کار گذاشتند.

در دوران معاصر نیز نویسندگان زیادی سفرنامه نوشتند، نویسندگانی که اکثرا جزء چهره‌های شناخته‌شده ادبیات معاصر ایران هستند. از نویسندگان موسپیدکرده‌ای همچون «ابراهیم باستانی پاریزی»، «محمدعلی اسلامی ندوشن»، «منوچهر ستوده» تا دست به قلمان جوان‌تری همچون «رضا امیرخانی» و «منصور ضابطیان».

قدم زدن در کوچه‌های دوشنبه

در طول سال‌های اخیر سفرنامه‌های مختلفی به چاپ رسیده است، یکی از آخرین موارد آن کتاب «سفرنامه تاجیکستان» به نگارش حسین مسرت است. کتابی که بیش از ۲۲۰ صفحه دارد و به‌تازگی توسط انتشارات یزدا وارد بازار شده است. مسرت پژوهشگر تاریخ، نسخه‌شناس و فهرست‌نگار کتاب‌های چاپ سنگی و خطی است که در سفری تحصیلی که به دوشنبه پایتخت تاجیکستان رفته، این کتاب را به رشته تحریر درآورده است.

«سفرنامه تاجیکستان» اگرچه به‌تازگی منتشر شده، اما مربوط به سفری است که در اوایل دهه هشتاد شمسی انجام شده. مسرت در ۱۳۸۳ به این سفر رفته و حالا بعد از ۱۷ سال، نسخه نهایی‌شده آن را منتشر کرده است. بخش‌های اولیه کتاب جزئیات بیشتری از سفر دارد و هرچه به انتها نزدیک‌تر می‌شویم رویدادها و اتفاقات کلی‌تر می‌شود. یعنی این طور به نظر می‌رسد که بخش‌های ابتدایی شاید در همان تاجیکستان نوشته شده‌اند، اما یک‌سوم پایانی کتاب، سال‌ها بعد در ایران به روی کاغذ آمده‌اند. اگرچه این شکست زمانی، روی خروجی متن تأثیرات منفی نگذاشته و نتیجه، قابل قبول است.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم:

همه تیلیفون [تلفن] (همانند گویش یزدی)های همگانی شهر در دست بنگاه تکسفون است و در کنار هر تلفن، کسی مسئول گرفتن پول است. به گونه‌ای که در این شهر به هیچ روی تلفن سکه‌ای یافت نمی‌شود. چون در پول کنونی کشور، سکه نیست و گویا به هر کسی چند تلفن واگذار کرده‌اند و ماهانه باید بخشی از درآمدش را پس دهد. هر تماس با تلفن ۲۰ درم برابر ۵۵ تومان است... هر تلفن ۳ دقیقه‌ای در ایران، ۲ تا ۲۰ ریال و در اینجا ۵۵۰ ریال است که بسیار گران است. نمی‌دانم مردم با این گرانی تلفن و درآمد کم چه می‌کنند. در هنگام اشغال تلفن این پیام نیمه عربی شنیده می‌شود: «مشتری دعوت‌شونده، مشغول است. لطفاً بعداً زنگ بزنید». یک نکته دیگر اینکه هنگامی که گوشی تلفن را برمی‌دارند، می‌گویند: لَبَی [لبیک] و این واژه در برخی روستاهای یزد هم هنگامی که کسی در خانه را می‌زند به کار می‌برند.

چون به گزک [از زبان یکی از استادان به جای ساندویچ شنیدم] اینجا اطمینانی نبود به سراغ خوراکی‌های بومی رفتم. چهار جور خوراک سفارش دادم: کلم، سیب‌زمینی، ماکارونی، و کباب کوفته گاو و یک لیوان ماست. بهای آن ۷۰/۲ سامانی برابر ۹۰۰ تومان شد. بیشتر خوراک‌های اینجا پخته و آب‌پز است. در دیگ بوغ [بخار] می‌پزند و کمتر خوراکی سرخ‌کرده و ادویه‌دار و تند می‌خورند. ولی هرچه بخواهی پرچرب می‌خورند.

روایت‌گری با عکس

توصیف‌های نویسنده در کتاب «سفرنامه تاجیکستان» کمک زیادی به تصویرسازی ذهنی مخاطب می‌کند. فضاسازی او از بخش‌های مختلف شهر دوشنبه، (مثل بازار، کافه‌ها، رستوران‌ها و حتی کوچه و خیابان) با استفاده از ادبیات تاجیکی حس و حال خوبی را به خواننده منتقل می‌کند.

عنصر تصویر یکی از عناصر اصلی سفرنامه‌ها از گذشته بود. در قدیم با استفاده از نقاشی، تصویرگری یا کشیدن نقشه راه سعی می‌کردند تا جایی که امکان دارد، سختی‌های مسیری را که طی کرده‌اند برای همه ترسیم کنند. از زمانی که عکس به عضو ثابت سفرنامه‌ها تبدیل شد، این کار برای سفرنامه‌نویس‌ها نیز بسیار آسان‌تر شد و به همین دلیل حالا بسیاری از سفرنامه‌ها، تصویری و بر مبنای عکس‌هایی است که در طول سفر گرفته می‌شود.

کتاب «سفرنامه تاجیکستان» از این منظر نیز کتابی دست خالی نیست. بیش از ۶۰ عکس در این کتاب وجود دارد که البته از نظر کیفیت چاپ، خیلی قابل تعریف نیستند (شاید به این دلیل که عکس‌ها مربوط به ۱۷ سال پیش و احتمالاً دوربین‌های آنالوگ است) و در اکثر آنها نیز نویسنده یا دوستان همراهش در مرکزیت عکس حضور دارند. به طوری که بسیاری از این عکس‌ها برای آلبوم شخصی مناسب‌تر است، تا کتابی عمومی. اما با این تفاسیر، برخی از عکس‌های این سفر که تصاویری از مجسمه‌ها، آدم‌ها و خیابان‌های دوشنبه است، کاملاً درگیرکننده و جذاب است.

بیشتر بخوانید:

نگاه طنازانه «من و باباشاهم» به تاریخ ایران
«داستان‌های شگفت‌انگیز» کتابی جذاب با مقدمه‌ای از هیچکاک
آشنایی با مفهوم طنز در کتاب «ادموند گانگلیون و پسر»
فرهنگ غذایی ترکیه را با این کتاب خوشمزه بشناسیم
«ساحل تهران» مجموعه‌ای موجز برای دوستداران داستان کوتاه عاشقانه

حفظ کردن لحن و زبان تاجیکی

«سفرنامه تاجیکستان» کتابی است که تصویر شفاف و جذابی از تاجیکستان دهه هشتاد ارائه می‌دهد، تصویری که به احتمال زیاد با امروزِ این کشور تفاوت دارد، اما سبک زندگی و نوع رفتار و گفتار مردم تاجیک به قدری در آن شیرین روایت شده که از خواندنش لذت خواهید برد.

نویسنده سعی کرده در این کتاب، تا جایی که می‌تواند به لحن تاجیکی و زبان مردمان این کشور پایبند باشد و بسیاری از کلمات و عباراتی را که در زبان محاوره مردم دوشنبه، جاری است، عیناً در کتابش تکرار کند. بدون شک با خواندن این کتاب، کلمات و ترکیب‌های تازه‌ای از زبان شیرین تاجیکی یاد می‌گیرید، کلماتی که برخی از آنها در بین گویش‌های مختلف مردم خودمان نیز وجود دارد و بدون اینکه بدانیم، بین گروهی از مردم ایران و تاجیکستان مشترک است.

انتهای پیام/۴۱۷۳/پ