مهم‌ترین رسالت آموزش عالی کشور در افق ۱۴۰۴ چیست؟

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری آنا؛ لاله قلی‌پور- تحولات سریع در عرصه‌های مختلف حیات بشری، ظهور جامعه و اقتصاد دانش‌بنیان و رشد چشمگیر فناورهای اطلاعاتی و ارتباطی سبب شده تا نوآوری‌های علمی و فناوری به‌عنوان ۲ ستون اصلی این تحولات مطرح شده و مراکز دانشگاهی نیز به منزله پیشران‌های اصلی فرایند توسعه اقتصادی نقش و جایگاه بالایی کسب کنند لذا با اهمیت یافتن این نقش، افزایش تقاضا برای بهره‌مندی از فرصت‌های دانشگاهی نیز به نحوی بیشتر شده است.

در همین راستا دانشگاه‌های ایران مانند سایر مراکز آموزش عالی جهان، رسالت و وظیفه سنگینی برای تربیت اصولی دانشجویان براساس نیازهای کشور به عهده داشته که برای تحقق این منظور، دست‌اندرکاران نظام آموزش عالی باید ضمن فراهم کردن بستر لازم برای واکاوی زمینه‌ها و علل مشکلات جاری در نظام دانشگاهی، نسبت به بازبینی نظام و ساختار سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی آموزش عالی کشور و برنامه‌های اجرائی آن اهتمام و با انجام اصلاحات ضروری در آنها به افزایش تناسب این نظام با شرایط و چالش‌های پیش‌ِ روی آینده اقدام نمایند.

در شرایط جاری آموزش عالی کشور، سیاستی روشن، طرح و برنامه‌ای مناسب و سازوکار اجرایی اثربخشی برای انجام صحیح چنین رسالت خطیری بصورت منسجم و هماهنگ وجود ندارد و با وضعیت کنونی‌اش نه تنها از عهده‌ تحقق اهداف علمی سند چشم‌انداز ۲۰ ساله بر نمی‌آید، بلکه در اجرای برنامه‌های مصوب سالانه‌ نیز با چالش‌هایی اساسی مواجه می‌شود در این میان با سند اسلامی شدن دانشگاه‌ها و فرمایش مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم انقلاب، راه روشنی برای برون‌رفت از این چالش‌ها ترسیم شده که در این رابطه برای بررسی چگونگی این دو راهبرد مهم و نیز واکاوی «سیاست‌گذاری آموزش عالی ایران» میزگردی با حضور یعقوب فتح‌الهی ننه‌کران، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه تربیت مدرس، علی جعفریان دهکردی، مدیر کل پژوهشی این دانشگاه و محمدحسین یادگاری، دانشیار دانشکده علوم پزشکی دانشگاه در دفتر معاونت پژوهشی دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد که مشروح آن‌ را در ادامه می‌خوانید.

باور و اقدام ملی برای اصلاح بسترهای قدیمی آموزش عالی کشور لازم است

آنا: چشم‌انداز و رسالت‌های آموزش عالی ایران در مقوله‌های آموزش، پژوهش و خدمات در افق ۱۴۰۴ کدامند؟

فتح الهی: بحث چشم‌انداز در حوزه آموزش شامل زیرمقوله‌های رشد آموزش مادام‌العمر، دستیابی به عدالت آموزشی، تحول و ارتقای علوم انسانی، اهتمام به ارزش‌های فرهنگی، بهره‌مندی از اساتید کاردان و کارآمد است در حوزه پژوهش نیز با اهتمام به ارزش‌های دینی و فرهنگی در تولید و توسعه فناوری، پیشتازی در مرزهای دانش و فناوری در جهان، بهره‌مندی از نیروی انسانی کارآمد در عرصه پژوهش و فناوری، برخورداری از نهادها و شبکه‌های علمی و فناوری کارآمد، توسعه نهضت نرم‌افزاری و تأکید بر تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای در آموزش عالی مواجه‌ایم و در حوزه خدمات با زیرمقوله‌های بهره‌مندی از سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی غنی، ارتقای سطح کیفی زندگی افراد جامعه و ایجاد تغییر مثبت در زمینه نگرش افراد جامعه به زندگی سرو کار داریم.

رسالت‌های آموزش عالی در حوزه آموزش شامل زیرمقوله‌های اصلاح و بازنگری در برنامه‌ها و روش‌های آموزشی، توسعه علوم پایه، متناسب‌سازی سطوح و رشته‌های تحصیلی با نیازهای تولید و اشتغال و تربیت متخصصین متعهد و کارآفرین بوده و در حوزه پژوهش اعم از ارتقا بخشی و نهادینه سازی پژوهش و فناوری در افراد و سازمان‌ها، بهره‌گیری از فناوری به‌همراه کارآفرینی و اخلاق حرفه‌ای در خدمت نیازهای جامعه اسلامی، گسترش تعامل با سایر کشورها در زمینه پژوهش و فناوری، توسعه پژوهش‌های بنیادین و نظریه‌پردازی، تجاری‌سازی پژوهش و فناوری است و در نهایت در حوزه خدمات نیز با زیرمقوله‌های تقویت خردورزی و آزاداندیشی در جامعه، تولید درآمد و تأمین رفاه اجتماعی جامعه مواجه‌ایم.

یادگاری: ضمن تأیید مولفه‌های یادشده باید پرسید که به‌طور کلی وقتی سندی نوشته می‌شود، وجود چه بسترهایی باعث دستیابی ۱۰۰ درصدی به اهداف مدنظر می‌شود و آیا تحقق ۷۰ درصدی اهداف نیز کفایت می‌کند. اهداف آموزش عالی چه توسط وزارت بهداشت و نیز وزارت علوم به شکل جزیره‌ای، انجام شده در حالی که باید به‌صورت متمرکز و هدفمند باشد و در این راستا لزوم اصلاح بسترهای قدیم آموزشی در دولت جدید ضرورت داشته و با یک باور ملی باید شاهد اقدام ملی در این زمینه باشیم.

مهم‌ترین رسالت آموزش عالی کشور در دانشگاهها، همگامی و همترازی با دانشگاه‌های برتر جهان است

جعفریان: مهم‌ترین رسالت آموزش عالی کشور در دانشگاهها، همگامی و همترازی با دانشگاه‌های برتر جهان است و با توجه به اینکه دانشگاه‌های سطح یک دنیا کاملا مورد اعتماد جامعه خود هستند، لذا رویکرد حل مسائل و مشکلات جامعه و ترسیم افق آینده علم، فناوری و صنعت بر پایه تولید علم در کشور دو وظیفه اصلی دانشگاهها در افق ۱۴۰۴ بوده؛ که مأموریت اخیر فقط از عهده دانشگاه‌ها و به تبع آن آموزش عالی برمی‌آید. البته همگامی با دانشگاههای برتر جهان به معنی دنباله‌روی نیست و کشور باید الگوهای بومی خود را داشته باشد. وقتی چنین چشم‌اندازی ترسیم می‌شود مأموریت‌هایی می‌توان در ذیل آن تعریف کرد. مأموریت‌هایی مانند حضور فعال در عرصه جهانی، موضوع مهم خوداتکایی و استقلال مالی و انجام پژوهش‌های بین‌رشته‌ای که حل مسائل مهم جهانی که در گرو توسعه این مطالعات است، جزء مأموریت‌های دانشگاه‌ها قرار می‌گیرد لذا در افق ۱۴۰۴ دانشگاه‌ها باید محیطی را فراهم کنند که افرادی که در این زیست‌بوم قرار دارند، توسعه‌یافتگی را نسبت به جامعه بیرونی به‌صورت کامل، احساس کرده و متقابلا جامعه بیرونی باید حس اعتماد کامل به دانشگاه‌ها داشته باشد.

دستیابی به دانشگاه اسلامی و رخ دادن محورهای بیانیه گام دوم انقلاب، دانشمند پاک‌سیرت می‌خواهد

آنا: اهداف برنامه درسی آینده آموزش عالی براساس جهت‌گیری منابع بالادستی چیست؟

فتح‌الهی: منابع هدف به ۳ محور یادگیرنده، دانش و جامعه تقسیم می‌شوند که در حوزه یادگیرنده باید به نیازهای یادگیرنده‌ها در حوزه رشد ارزش‌های انسانی و معنوی، تنوع مهارت و اشتغال‌پذیری توجه داشته باشیم یعنی دانشجو که وارد یک رشته تحصیلی خاص شده برای او برنامه درسی تدوین کنیم که خود این موضوع منبع هدف است نیازهای روحی، روانی و عقلی و توانایی‌ها وی به موازات رشد ارزش‌ها و تنوع فرهنگی؟ مسائلی که در تدوین برنامه‌های درسی فراموش شده شامل رشد اندیشه‌های معنوی و انسانی، تنوع فرهنگی، مهارت و اشتغال‌پذیری بوده و فقط به توانایی‌های ذهنی و عقلی یادگیرنده توجه شده است.

در حوزه دانش به‌عنوان یکی از منابع هدف و محتوا، باید بر مرزهای دانش تکیه کرده و با توجه به اینکه هر رشته تحصیلی فرهنگ علمی، روش‌ها و ابزارهای پژوهشی مربوط به خود را دارا بوده بنابراین باید به نیازهای مربوط به آن رشته در تدوین و محتوا توجه داشته باشیم، نکته مهم آموزش بین‌رشته‌ای برای دانشجویان قرن بیست و یکم نیز برای بالابردن توانایی تلفیقی آن‌ها حائز اهمیت است. محور بعدی در تدوین برنامه درسی دانشجویان، جامعه است که باید این محور را به مردم، اقتصاد و فرهنگ خلاصه کرد یعنی باید به نیازهای اقتصادی و نیز به نیازهای فردی و اجتماعی مردم و به فرهنگ باید توجه شود و البته نکته مهم این است که نباید مغلوب جریان جهانی آموزش شده و هنجارهای آن‌ها را بی‌کم و کاست بپذیریم و از سوی دیگر به بین‌المللی شدن نیز نباید بی‌توجه باشیم.

در بیانیه گام دوم انقلاب ۳ محور داریم؛ شامل خودسازی، جامعه‌پردازی و تمدن‌سازی که برای رخ دادن این محورها به دانشمند پاک‌سیرت نیاز است؛ یعنی دانشمندانی که دیگران را از اندوخته علمی خود کاملا بهره‌مند کرده و جامعه را از راه تعلیم و تربیت به این هدف رسانده باشند، خود را وقف تحول جامعه نماید (برای تحقق یک جامعه اسلامی با محوریت حیات طیبه) نیاز داریم. ولی با نگاه انقلابی، جدی و صادقانه‌ای که در حوزه‌های علمی و فرهنگی در دولت جدید وجود دارد و شخصیت های علمی و فرهنگی سرامدی که رهبری و راهبری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، و وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دستان توانایی آن‌ها در این مقطع از حیات جمهوری اسلامی قرار گرفته است به سمتی برویم که برنامه‌های آموزش و تربیت و برنامه های علمی و پژوهشی و برنامه‌های فرهنگی کشور چنان انسجام یابند که به سوی تحقق دانشگاه اسلامی، حرکت کنیم.

یادگاری: دانشگاه‌ها در جمهوری اسلامی ایران باید به درجه‌ای برسند که خصوصیات برتری نسبت به دیگر دانشگاه‌های جهان داشته باشند ولی تا زمانی‌که بسترهای مناسب فراهم نشده، این اتفاق رخ نمی‌دهد و باید برای دستیابی به هر هدفی، بستر و ابزار نیاز فراهم کرد ولی به‌دلیل فاصله محسوس آموزش و پرورش از آموزش عالی کشور و نیز فاصله معنادار دانشگاه‌ها با جامعه، هدف‌های تعریف‌شده قابل پیاده‌سازی نیست؛ به‌طورمثال نباید کار علمی معلم و استاد به بحث مالی گره بخورد در بعضی مواقع اساتید در تربیت دانشجو اهدافی را دنبال می‌کنند که مورد نظر کشور و نظام ما نیست، البته نباید تفکر غربی دور ریخته شود زیرا این تفکرات در بحث فلسفه، سیاست و روانشناسی قابل استفاده در دستیابی به اهداف نظام جمهوری اسلامی ایران است. عدالت آموزشی نیز در بحث هیئت علمی باید در سراسر کشور برقرار شود یعنی فردی که فارغ‌التحصیل دورترین مناطق است بتواند در دانشگاه‌های سطح یک، پذیرش شود ولی در حال حاضر، این عدالت به خاطر فقدان ارتباط با مرکز، امکان‌پذیر نیست.

جعفریان: توجه به مأموریت‌هایی نظیر توسعه پژوهش‌های بین‌رشته‌ای، حضور فعال در جامعه و در عرصه جهانی، مسیر را مشخص کرده و بر این اساس، برنامه درسی باید طوری طراحی شود که این مهارت‌ها را در کنار دروس تئوری و مفاهیم پایه به دانشجویان آموزش دهد و مهارت ارتباط با جامعه را به دانشجو منتقل کند. آموزش مهارت‌ در زمینه نوآوری، کارآفرینی، نقش‌آفرینی در اقتصاد و در مجموع مهارت‌های مورد نیاز برای ایفای نقش فعال در جامعه در کنار برنامه‌های درسی مرسوم دانشگاه، باید گنجانده شود.

آموزش مهارت‌ در زمینه نوآوری، کارآفرینی، نقش‌آفرینی در اقتصاد و در مجموع مهارت‌های مورد نیاز برای ایفای نقش فعال در جامعه در کنار برنامه‌های درسی مرسوم دانشگاه، باید گنجانده شود

در چله دوم انقلاب، سرآمدی کشور در عرصه علم و فناوری در بین کشورهای مدعی اتفاق می‌افتد

آنا: آیا دانشگاه‌ها در پاسخ به حل مسائل کشور، حرکت می‌کنند؟

فتح‌الهی: پس از پیروزی انقلاب اسلامی تعدادی موسسه آموزشی تحویل گرفتیم که در آن دانشگاه‌ها، استاد فقط از روی کتاب‌های غربی و بعضا کتاب‌های نویسندگان ایرانی به دانشجویان تدریس می‌کردند و دانشگاه‌ها آموزشی بودند، حتی دانشگاه صنعتی شریف نیز انسان‌های بااستعداد را بر اساس کتاب‌های جیمز یا جونز نامی تعلیم می‌داد، در حالی که تنها کار دانشگاه آموزش صرف نیست. پس از سال ۵۷ رویکرد به کار دانشگاه و کرسی دانشگاه عوض شد و در مدت کوتاهی که در دنیا نظیر ندارد و تغییر و تحول در دانشگاه‌ها در بازه زمانی ۲۰ و یا ۳۰ ساله رخ نمی‌دهد ولی کار جهادی، بسیجی و سرمایه‌گذاری براساس شعارهای دینی و اعتقادی و انقلابی ما را به سمت تحقق دانشگاه پژوهش محور حرکت داد و به برکت انقلاب، دانشگاه تربیت مدرس با راه‌اندازی دوره‌های تحصیلات تکمیلی، بنیانگذار رستاخیز علمی ایران شد، در حالی که اکثر مخالفت می‌کردند این دانشگاه به روش انقلابی در پایه گذاری مقاطع ارشد و دکتری پیشگام بود.

در حال حاضر نیز دانشگاه‌های پژوهش‌محور کشور، در آستانه تحول به دانشگاه جامعه‌محور قرار دارند. مؤسسات آموزش عالی کارآفرین و فناورانه نیز در ذیل همین دانشگاه‌ تعریف می‌شوند، قبل از انقلاب جایگاهی در بین دانشگاه‌های بنام جهان نداشتیم، الان به منابع علمی ما توجه می‌کنند و ما را به‌عنوان منبع معتبر علمی و فناوری در شماری از عرصه‌های علمی و فناوری می‌شناسند که به برکت انقلاب و خون شهداست و هر کس که چشم دیدن این همه دستاورد را ندارد، چشم خود را به روی واقعیت‌ها بسته است. بعد از این حرکت در دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه‌های دیگر از جمله تهران و شریف به این قافله رستاخیز علمی پیوستند.

سئوال این بود که «مگر دانشگاه‌های ایران می‌توانند دانشجوی دکتری تربیت کند؟ دانشگاه‌های کمبریج، استنفورد، هاروارد و آکسفورد شایسته و لایق این کار هستند، جمهوری اسلامی ایران نمی تواند این کار را انجام دهد؟» این جملات را همان انسان‌هایی که اعتماد به نفس ملی و شخصی نداشتند، بر زبان می‌راندند، آن قدر چکش عدم اعتماد به نفس بر سر این افراد خورده بود که تحقق این امر مهم را فقط برازنده آمریکایی‌ها و کشورهای اروپایی می‌دانستند ولی جمهوری اسلامی این کار را شجاعانه به انجام رساند، ولی در این مقطع آموزش عالی ایران با چالشی نیز مواجه است و آن بنا نهادن نسل جدید دانشگاه جامعه محور، همزمان با بیانیه گام دوم انقلاب است و در ۴۰ سال بعدی، فرزندان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر فرزانه ایران اسلامی این‌ کار عظیم و انقلابی را به نتیجه می‌رساند و دانشگاه های جمهوری اسلامی ایران، سرآمد دانشگاه‌های جهان و ایران پرچمدار حوزه های جدید علم و فناوری می‌شود.

در سطح بین‌المللی ۷۰۹ هزار سند به نام ایران وجود دارد که فقط هزار و ۵۰۰ مورد از این تعداد مربوط به قبل از انقلاب اسلامی است، بچه‌های انقلاب با کار جهادی در حالی که کسی پیش از انقلاب، کشور را در حوزه علم به حساب نمی‌آورد، کارستان کردند و بین دانشگاه‌های دنیا جایگاه پیدا کردند و برای اینکه این کار در دانشگاه‌ها انجام شود، جوانان‌ و اساتید و کارکنان با ایثار و فداکاری کار کردند و متولیان امور علم و فناوری دانشگاه‌ها را تشویق و ترغیب و حمایت و پشتیبانی کردند. امروز بسیاری از توانایی‌های صنعتی کشور از جمله صنعت دفاعی و انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای، دستاورد فعالیت دانشگاه‌های ما بوده و در کوتاه‌ترین زمان، بلافاصله پس از بحران کرونا نیز در داخل کشور کیت، واکسن و دارو تولید شد، درست مقابل چشمان ابرقدرت‌ها و البته آن دورانی که جوانان این مرز و بوم، همواره پیرو کشورهای دیگر در علم و دانش باشند، گذشته است و خود این افراد توانمند، تولیدکننده و هنجارپردازند؛ پس نباید به همدیگر در داخل حمله کنیم زیرا انقلاب کار بزرگی برای دانشگاه‌های کشور کرده است.

جوان ایرانی که از دانشگاه تربیت مدرس فارغ‌التحصیل شدند، در داخل کشور مشغول به کار بوده و حاضر به مهاجرت با دریافت دستمزد بالا نشدند، زیرا دارای اعتماد به نفس بالایی برای ساختن کشور هستند ولی ما برای اینکه ظرفیت علمی دانشگاه را به نیازهای جامعه پیوند بزنیم، باید مدل پیوند سیستماتیک و ارگانیک دانشگاه و جامعه را طراحی و اجرا کنیم. در حال حاضر و همزمان با ورود به گام دوم انقلاب در حال نهادسازی هستیم، صندوق حمایت از پژوهشگران و صندوق شکوفایی و نوآوری و ... داریم که در سال‌های اخیر با جدیت و شدت هر چه بیشتر در حال ظرفیت‌سازی علمی کشور در حوزه های اقتصادی و اجتماعی بوده که در چله دوم انقلاب، سرآمدی کشور در عرصه علم و فناوری در بین کشورهای مدعی اتفاق می‌افتد.

یادگاری: روندهایی که در دانشگاه‌های کشور برای حل مسئله ایجاد شده بر اساس توانمندی هر دانشگاه و به‌صورت جزیره‌ای بوده و سیستماتیک نیست، به‌طورمثال در دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس، رشته‌های خوب و کاربردی داریم ولی این انسجام در همه کشور وجود ندارد برای تهیه واکسن گروه‌های مختلف بدون انسجام در حال انجام این کار هستند ولی کار تحقیقاتی باید به‌صورت کارگروهی باشد. موضوع دیگر بحث آمایش آموزش عالی است، یعنی توقع از همه دانشگاه‌ها برای انجام کار در سطح عالی منطقی نیست، هر دانشگاه‌ باید رسالت تربیت دانشجویان برای حل بخشی از مشکلات جامعه و مشکلاتی در حوزه ارتباط با صنعت را انجام دهد و دانشگاهی دیگر با مأموریتی متفاوت، کار تربیت دانشجویان برای حل مشکلات موجود دیگر را انجام دهد. سازوکارهای اجرایی شدن آن نیز با باور ملی و هماهنگی دستگاه‌های اجرایی و اندیشمندان دغدغه‌مند در قرارگاهی که حلقه ارتباطی همه این عوامل باشد، اتفاق می‌افتد ولی در شرایط فعلی کشور انجام آن، ممکن نبوده و با پایان مأموریت یک مسئول در ارگانی، ادامه آن کار به‌ دست شخص بعدی، تحقق پیدا نمی‌کند البته ما بارها فعل خواستن را در کارهای گروهی مختلف همچون در دفاع از کشور، دفاع مقدس و با مدافعان سلامت نیز صرف کردیم و باید بتوانیم از کار گروهی برای حل مشکلات جامعه استفاده کنیم.

باید متناسب با ماهیت و مأموریت موسسات آموزش عالی و با نگاه بلند مدت به سمت حل مسائل جامعه و کشور حرکت کنیم

جعفریان: در مورد این سؤال باید توجه داشته باشیم که دانشگاه‌های ما عملکردهای متفاوتی دارند ولی اگر در پاسخ دانشگاه‌های موفق را ملاک قرار دهیم، صرف اینکه به دانشگاه نگاه حل مسئله داشته باشیم، صحیح نیست. دانشگاه‌های موفق ما به‌درستی و تا حد قابل قبولی در مقایسه سایر بخش‌های جامعه در حال انجام مأموریت خاص خود هستند البته باید ساختار مناسبی در کشور وجود داشته باشد که دانشگاه‌ها از مسیر صحیح به‌سمت حل مسائل حرکت کنند. بحران‌های اخیر نشان داد که دانشگاه‌های موفق ما، بسیار چابک بوده و ضمن تطبیق با شرایط در راستای حل مشکلات حرکت می‌کنند ولی سئوال این است که چرا این موضوع در تمام بخشهای جامعه حس نمی‌شود؟

مشکلات جدی و چالش‌های صنایع مختلف نشان‌دهنده همین موضوع است. انتظارات از دانشگاه‌ها باید بر اساس درک از ماهیت و مأموریت‌های ویژه دانشگاهها تعریف شود هم اکنون دانشگاه‌های موفق کشور برون‌داد مطلوبی را ارائه می‌دهند به نحوی که در سطح جامعه و در عرصه جهانی خریدار داشته و پذیرش فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های ما در دانشگاه‌های تزار اول جهان به‌نحوی مؤید این مطلب است البته راه طولانی است ولی باید متناسب با ماهیت و مأموریت موسسات آموزش عالی و با نگاه بلندمدت به سمت حل مسائل جامعه و کشور حرکت کنیم و انتظار ایفای نقش دانشگاه‌ها به‌عنوان کلینیک جامعه و صنعت منطقی نیست.

انتهای پیام/۴۱۶۷/پ