دستاوردهای علمی خواجه نصیرالدین طوسی/مردی که موجب احداث بزرگترین رصدخانه جهان در ایران شد

به گزارش خبرنگار گروه علم و فناوری خبرگزاری آنا، خواجه نصیرالدین طوسی (۱۲۰۱-۱۲۷۴) دانشمند بزرگ ایرانی است که به عنوان یکی از سرشناسترین دانشمندان تاریخ اسلام شناخته میشود. ابن خلدون او را برجستهترین دانشمند ایرانی پس از اسلام خوانده است. برخی معتقدند آثار وی بر نظریه بسیار مهم خورشید-مرکزی کوپرنیک تأثیر بسزایی گذاشته است. طوسی در طول اقامت خود در نیشابور شهرت پیدا کرد. نوشتههای طوسی که بیش از ۱۵۰ اثر را دربرمیگیرد، یکی از بزرگترین مجموعههای یک نویسنده در میان تمام دانشمندان کشورهای اسلامی است. خواجه نصیرالدین طوسی به دو زبان عربی و فارسی مینوشت. او هم به مباحث دینی (اسلامی) میپرداخت و هم با موضوعات غیردینی(که احتمالاً به دلیل اینکه منشأ این علوم یونانی بودند از آنها به عنوان علوم باستانی یاد میکرد). در آثار وی از نظرات اقلیدس، ارشمیدس، بطلمیوس، اتولیکوس و تئودوسیوس بیسینی و... استفاده شده است. بزرگترین رصدخانه عهد خود طوسی، هلاکو خان را متقاعد کرد تا رصدخانهای را به منظور ایجاد جداول نجومی مرتب برای پیشبینیهای دقیقتر بسازد. از سال ۱۲۵۹ میلادی، رصدخانههایی در آذربایجان، جنوب رودخانه ارس و در غرب مراغه، پایتخت امپراتوری ایلخانان ساخته شد. طوسی بر اساس مشاهدات موجود در رصدخانه مراغه که در زمان خود پیشرفتهترین رصدخانه جهان محسوب میشد، جداول بسیار دقیقی را از حرکات سیارات تهیه کرد که در کتاب خود با عنوان «زیج ایلخانی» آنها را ثبت کرد. این کتاب شامل جداول نجومی برای محاسبه موقعیت سیارات و نام ستارگان است. اعتقاد بر این است که مدل وی برای سیستم حرکت سیارهای معتبرترین مدل آن دوره محسوب میشود. این مدل تا زمان توسعه مدل هلیوسنتریک(خورشید مرکزی) در زمان نیکولاس کوپرنیک، به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت. از نظر بسیاری از افراد، طوسی در بازه زمانی بین ظهور بطلمیوس و کوپرنیک، برجستهترین ستاره شناسان جهان بوده است. امروزه فقط پیها و بخشی از سدس سنگی رصدخانه قدیمی مراغه باقی مانده است شاگرد معروف او شمسالدین بخاری، خود معلم دانشمند بیزانسی مشهور گریگوری چیونیادس(Gregory Chioniades) بود که او نیز به نوبه خود مانویل برینیوس (Manuel Bryennios) منجم را در حدود سال ۱۳۰۰ در قسطنطنیه آموزش داد. وی برای مدلهای سیارهای خود، یک روش هندسی به نام «جفت طوسی» را اختراع کرد که از مجموع دو حرکت دایرهای، حرکتی خطی ایجاد میکند. وی از این روش برای جایگزینی معادله گیجکننده بطلمیوس برای بسیاری از سیارهها استفاده کرد اما نتوانست راه حلی برای عطارد پیدا کند که بعداً این مسئله توسط ابن شاطر و علیبنمحمد سمرقندی حل شد. جفت طوسی بعدها در مدل زمینمرکزی ابن شاطر و مدل خورشیدمرکزی نیکلاس کوپرنیک مورد استفاده قرار گرفت. او همچنین مقادیر اعتدال بهاری و پاییزی را تخمین زد و در ساخت و استفاده از برخی از ابزارهای نجومی از جمله اسطرلاب مشارکت کرد. بیشتر بخوانید: اخترشناسان پرآوازه ایرانی را بشناسید/ ردپای «خواجه نصیر طوسی» بر علم جذاب ستارهشناسی طوسی با انتقاد از استفاده بطلمیوس از شواهد شهودی برای اثبات ثابت بودن زمین، خاطرنشان کرد که چنین شواهدی تعیینکننده نیستند. اگرچه این بدان معنا نیست که او از حامیان متحرک بودن زمین بوده است. با این وجود او و مولانا عبدالعلی بیرجندی که در قرن شانزدهم دست به تفسیر آثار طوسی زد، معتقد بودند بیحرکت بودن زمین تنها با رعایت اصول فیزیکی موجود در فلسفه طبیعی قابل اثبات است و نه مشاهدات بصری. با این وجود، انتقادات طوسی از بطلمیوس شبیه استدلالهایی بود که بعداً کوپرنیک در سال ۱۵۴۳ برای دفاع از چرخش زمین به کار برد. طوسی در مورد کهکشان راه شیری مینویسد: «کهکشان راه شیری از تعداد بسیار زیادی ستاره کوچک و خوشهای تشکیل شده است که به دلیل تمرکز و کوچکی آنها در ابعاد جهان به نظر میرسد تکههای ابر هستند. به همین دلیل آن را به رنگ شیر تشبیه کردهاند.» سه قرن بعد گالیله با استفاده از یک تلسکوپ کشف کرد که کهکشان راه شیری واقعاً از تعداد زیادی ستاره ضعیف تشکیل شده است. طوسی در منطق با ابن سینا موافق بود نصیرالدین طوسی از حامیان منطق ابنسینایی بود و شرح زیر را در مورد نظریه گزارههای مطلق ابن سینا مینویسد(ترجمه از متن انگلیسی شده است) : «آنچه او را به این امر ترغیب کرد این بود که در نظریه قیاسیِ ارسطو و دیگران، گاهی اوقات از تناقض گزارههای مطلق استفاده میکردند با این فرض که حتماً مطلق هستند. به همین دلیل بسیاری به این نتیجه رسیدند که برخی اصول مطلق با برخی دیگر مغایرت دارند، تا اینکه ابن سینا نشان داد این مدل اشتباه است، او میخواست روشی را برای توسعه منطق ارسطو ایجاد کند.» کمک طوسی به طبقهبندی ریاضیات طوسی اولین کسی بود که مستقلاً از نجوم اثری در رابطه با مثلثات نوشت. او در رساله خود شرحی بر چهار ضلعی، گزارشی گسترده از مثلثات کروی(روابط بین زاویهها و اضلاع یک مثلث کروی در هندسه نااقلیدسی)، مستقل از نجوم ارائه داد. در آثار طوسی بود که هندسه به شاخهای از ریاضیات محض درآمد و از نجوم جدا شد. مهمترین نقش طوسی در شیمی، بیان قانون اولیه حفظ جرم بود. طوسی اعتقاد داشت که جسم فیزیکی قادر به تغییر است اما کاملاً از بین نمیرود. او اولین کسی بود که شش حالت مشخص مثلث قائمالزاویه را در هندسه کروی دستهبندی کرد. تحقیقات او در این زمینه ادامه کار ریاضیدانان یونانی همچون منلائوس اسکندریهای و ریاضیدانان مسلمان همچون ابوالوفا محمد بوزجانی و ابن معاذ الجیانی بود. در آثار او قانون معروف سینوس برای مثلثاتهای صفحه وجود دارد: وی همچنین قانون سینوس را در مثلثهای کروی نیز اعمال کرد و به این ترتیب قانون تانژانتها را برای مثلثهای کروی کشف کرد و دلایلی را برای اثبات آن ارائه کرد. ارتقای نظریه رنگ در حالی که ارسطو مدعی بود که میتوان همه رنگها را از سیاه به سفید تراز کرد، ابن سینا اعتقاد داشت که ۳ مسیر از سیاه به سفید وجود دارد، مسیر اول از طریق خاکستری، مسیر دوم از طریق قرمز و مسیر سوم از طریق سبز. طوسی اما اظهار کرد که از این مسیرها کمتر از ۵ تا نیست و آنها را لیمویی (زرد)، خونی (سرخ)، پستهای (سبز)، نیلی (آبی) و خاکستری برشمرد. قواعد او تا قرن نوزدهم که مدلهای دو بعدی و سه بعدی رنگ مطرح شد، پابرجا بود. نگاه ارسطویی بر زیستشناسی طوسی در کتاب «اخلاق نصیری» خود درباره چند موضوع زیستشناختی مطلب نوشته است. او از نسخهای از «زنجیره عظیم هستی» ارسطو که براساس آن جانوران و جانداران زمین همگی از سلسله مراتبی از هستی تبعیت میکنند دفاع کرد و انسان را بالاتر از حیوانات و گیاهان و مواد معدنی و عناصر قرار داد. او در میان گیاهان از نخل به عنوان پیچیدهترین گیاه یاد کرد زیرا برای رسیدن به مرحله جانوری فقط یک چیز کم دارد و آن اینکه خود را از خاک خارج کند و برای تغذیه پرسه بزند. بیشتر بخوانید: دستان پرقدرت مهندسان در دست فناوری/ تلاش خواجه نصیر برای ارتقای علوم او پستترین حیوانات را آنهایی میخواند که در مجاورت گیاهان باشند، مانند چمن تکثیر شوند و قادر به جفتگیری نباشند. او برای مثال از کرمهای خاکی و حشرات خاص نام برده است. از دیدگاه طوسی حیواناتی که «به مرحله کمال» رسیدهاند مجهز به ابزار کاملاً پیشرفته مانند شاخ، دندان و پنجه هستند که با محیط تطبیق یافتهاند. برخی از محققان براساس نوشتههای بیولوژیکی وی این برداشت را کردهاند که عقاید او به نوعی نظریه تکامل که قرنها بعد مطرح شد شبیه است. با این حال طوسی صریحاً جایی اظهار نکرد که معتقد است گونهها با گذشت زمان تغییر میکنند. خواجه نصیرالدین طوسی کمابیش به مدل سلسلهمراتبی ارسطو اعتقاد داشت نگاه طوسی به علم شیمی مهمترین نقش طوسی در شیمی، بیان قانون اولیه حفظ جرم بود. طوسی اعتقاد داشت که جسم فیزیکی قادر به تغییر است اما کاملاً از بین نمیرود. او در آثارش نوشته است: «یک جسم از جنس ماده نمیتواند کاملاً ناپدید شود. این فقط شکل، وضعیت، ترکیب، رنگ و سایر خصوصیات آن است که تغییر میکند و به ماده ابتدایی(یا پیچیده) دیگری تبدیل میشود.» اختلاف نظر فلسفی با ابن سینا طوسی تألیفات بسیاری در مبحث فلسفه به رشته تحریر درآورد. او از منظر فلسفی با ابن سینا اختلاف نظر داشت. در مشهورترین اثر فلسفی وی اخلاق نصیری، آموزههای اسلامی با اخلاق ارسطو و افلاطون مقایسه میشود. آثار فلسفی طوسی نیز شهرت زیادی بین کشورهای اسلامی پیدا کرد تأثیر فراوان بر الهیات اسلامی شیعه برجای گذاشت. انتهای پیام/۴۱۶۰

صفحه نخست

آموزش و دانشگاه

علم‌وفناوری

ارتباطات و فناوری اطلاعات

سلامت

پژوهش

علم +

سیاست

اقتصاد

فرهنگ‌ و‌ جامعه

ورزش

عکس

فیلم

استانها

بازار

اردبیل

آذربایجان شرقی

آذربایجان غربی

اصفهان

البرز

ایلام

بوشهر

تهران

چهارمحال و بختیاری

خراسان جنوبی

خراسان رضوی

خراسان شمالی

خوزستان

زنجان

سمنان

سیستان و بلوچستان

فارس

قزوین

قم

کردستان

کرمان

کرمانشاه

کهگیلویه و بویراحمد

گلستان

گیلان

لرستان

مازندران

مرکزی

هرمزگان

همدان

یزد

هومیانا

پخش زنده

دستاوردهای علمی خواجه نصیرالدین طوسی/مردی که موجب احداث بزرگترین رصدخانه جهان در ایران شد

مهم‌ترین رویدادهای نیمه دوم شهریور ۱۴۰۰

انسان و خفاش دو موجود شبیه به‌هم در یادگیری زبان/ خفاش‌ها فقط ناقل بیماری نیستند!

دندان‌درد و سردرد با هم ارتباط مستقیم دارند

دستان پرقدرت مهندسان در دست فناوری/ تلاش خواجه نصیر برای ارتقای علوم