گروه استان‌های خبرگزاری آنا - مجتبی آزادیان؛ محمدجواد نظری‌دلجو دکتری تخصصی علوم و مهندسی باغبانی و عضو هیئت علمی و دانشیار گروه علوم باغبانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد که عنوان‌های پژوهشگر برتر استان آذربایجان‌غربی و پژوهشگر برتر واحد مهاباد و مشارکت در پروژه اتحادیه اروپا با عنوان کشت در فریم‌ورک بدون خاک برای تولید در فضا (ماه و مریخ) را در کارنامه فعالیت‌های علمی خود دارد به‌تازگی موفق به تولید توت‌فرنگی با تکنیک کشت هایدروپونیک (بدون استفاده از خاک) در فضای آزاد برای نخستین بار در کشور شده است.

بیشتر بخوانید:

فیلم | کشت توت‌ فرنگی بدون خاک در فضای آزاد

خبرنگار آنا برای بررسی کامل تکنیک کشت هایدروپونیک (بدون استفاده از خاک) در فضای آزاد، کاربردها و مزایای استفاده از آن با محمدجواد نظری‌دلجو گفت‌وگو کرده است که مشروح آن را می‌خوانید.

آنا: لطفاً درباره تکنیک کشت دون استفاده از خاک توضیح دهید و اینکه جرقه استفاده از این تکنیک چگونه در ذهن شما ایجاد شد؟

نظری‌دلجو: نام این تکنیک تولید توت‌فرنگی بدون استفاده از خاک (هایدروپونیک) در فضای آزاد است. در کشور ما دو مشکل عمده وجود دارد، مشکل نخست بحران کم‌آبی است که کل کشور به‌شدت درگیر آن است و طبق آمار و شاخص‌های فائو اگر ۶۰ درصد منابع آبی تجدیدشونده کشوری مصرف شود، آن کشور دچار بحران آبی است. براساس آمار منتشره بیش از ۸۰ درصد منابع آبی کشور ما مصرف شده که خود نشان‌دهنده یک بحران بسیار جدی است.

اکنون سطح آب‌های زیرزمینی کاهش پیدا کرده و آب رودخانه‌ها کم شده است؛ در بسیاری از مناطق، شاهد فرونشست در زمین‌های کشاورزی و افت شدید آب رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها به‌ویژه در استان آذربایجان غربی هستیم؛ به‌عنوان مثال خشک‌شدن دریاچه ارومیه که نه‌تنها یک مشکل استانی بلکه مشکل ملی و حتی در سطح بین‌المللی مطرح شده است.

در شرایط فضای آزاد به‌دلیل شدت نور زیاد، نوسانات دمایی به‌ویژه اختلاف معنادار دمای شب و روز و ... انتظار می‌رود کیفیت محصول شامل محتوای ویتامین، املاح، ترکیبات فنلی توت‌فرنگی به‌ویژه عطر و طعم آن به‌مراتب بیشتر از محیط کنترل‌شده یا همان گلخانه باشد.درواقع یکی از دلایلی اصلی کاهش منابع آبی در کشورمان علاوه بر تغییرات اقلیمی، افزایش جمعیت است؛ چراکه این جمعیت نیاز به غذا، پوشاک و برای سلامتی بدن نیاز به میوه و سبزیجات دارند. به هر حال موضوع افزایش جمعیت در سیاست‌های کلی کشور است و مسئولان ارشد کشور هم بر افزایش جمعیت تأکید می‌کنند؛ اما فشار اصلی افزایش جمعیت به منابع کشور مانند آب و خاک وارد می‌شود.

سابقه چندهزار ساله ایران هم نشان می‌دهد که ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است؛ اما جدای از تغییرات اقلیمی که اتفاق افتاده، آن چیزی که سبب بروز چنین وقایع دلخراش و نامناسبی مانند خشکی تالاب‌ها و دریاچه‌ها و ... این است که این فشار جمعیتی باید مدیریت شود. نمی‌توانیم اقلیم را کنترل کنیم؛ اما کاری که می‌توانیم انجام دهیم این است که باید از دانش نهایت بهره‌ را ببریم. با تکیه بر دانش‌ و تکنولوژی روش سنتی تولید در کشور را تغییر دهیم، همان کاری که دنیا انجام داده است. تکنولوژی هایدروپونیک موضوع جدیدی نیست و سابقه‌ای بیش از ۵۰ سال دارد.

در بسیاری از مناطق ایران هم با این تکنولوژی کشت و زرع انجام می‌شود. چند سال پیش زمانی که دانشجو بودم و یا به گلخانه‌های مختلف مشاوره می‌دادم و مراجعه می‌کردم، خیلی‌ از گلخانه‌ها خاکی بودند؛ اما خوشبختانه با توجه به تحقیقاتی که از سوی دانشگاه‌ها و محققان و ترویجی که از سوی جهاد کشاورزی صورت گرفته، سطح زیرکشت محصولات هایدروپونیک البته در گلخانه بالا رفته است؛ چراکه در این روش هم تولید ۱۰ برابری در مقایسه گلخانه خاک وجود دارد و هم مصرف آب در آن کمتر است.

اما نکته‌ای که در پروژه حاضر (تکنیک کشت هایدروپونیک (بدون استفاده از خاک) در فضای آزاد) حائز اهمیت است، اینکه اگر بخواهیم گلخانه هایدروپونیک ایجاد کنیم، برای تولیدکننده و سرمایه‌گذار به‌ویژه برای فارغ‌التحصیلان رشته‌های علوم و مهندسی باغبانی که پس از تحصیل عموماً سرمایه اندکی دارند، حجم سرمایه‌گذاری عظیمی می‌طلبد؛ چراکه نیازمند بسترسازی، فونداسیون، سازه، پوشش گلخانه و تجهیزات سرمایشی و گرمایشی هستیم و اینها به‌دلیل راه‌اندازی یک محیط کاملاً کنترل شده است.

سیستمی که پیشنهاد کرده‌ام این است که بدون نیاز به سازه و کنترل اقلیم که بسیار هزینه‌بر است، صرفاً در فضای آزاد، با برخی تغییرات کشت هایدروپونیک داشته باشیم. بدیهی است هایدروپونیک در فضای آزاد چالش‌های مختلفی دارد که دقیقاً تمرکز ما هم بر رفع این چالش‌ها و به‌روزرسانی و ایجاد یک سیستم هوشمند و در عین حال ساده و کاربردی و کم‌هزینه است. با پیش‌بینی‌هایی که داشتیم سیستم اولیه راه‌اندازی و محصول انتخابی در مرحله نخست آزمایش یعنی توت‌فرنگی تولید شد.

در واقع مشکل کم‌آبی که ابتدا اشاره کردم، در این روش به‌دلیل اینکه یک بستر رشد ریشه‌ای محدود اما کاملاً کنترل‌شده داریم، وجود ندارد. در این روش حدود ۱۳ تا ۱۴ نوع عنصر غذایی پرمصرف و کم‌مصرف در قالب یک فرمولاسیون کودی کاملاً تخصصی در اختیار گیاه قرار داده می‌شود و دیگر گیاه نیازی به توسعه سیستم ریشه برای تأمین آب و عناصر غذایی نداشته و همین موجب مدیریت مصرف آب و عناصر غذایی می‌شود.

به عبارت دیگر در کشت فضای آزاد و بستر خاکی درصد بسیار زیادی از آب آبیاری قبل از مصرف یا تبخیر می‌شود یا از طریق ثقل از دسترس ریشه خارج می‌شود؛ اما در این روش این هدررفت‌ها برطرف و راندمان مصرف آب افزایش می‌یابد.

مزیت مهم بی‌نیازی به خاک (خاک حاصلخیز)

مزیت دیگری که در فکر آن هستیم تا این سیستم را در فضای آزاد توسعه دهیم، این است که در ایران علاوه‌بر کم‌آبی، موضوع خاک‌های غیرحاصلخیز را هم داریم؛ خاک‌های شور یا خاک‌هایی که آهک آنها بالاست و عملاً در بسیاری از موارد به دلیل مشکلات شوری و خاک سنگین و ... لم‌یزرع هستند یا ممکن است مشکل زهکشی و ... وجود داشته باشد که باز هم برای تولید مناسب نیستند؛ اما با این روش کاملاً از خاک بی‌نیاز هستیم.

به‌طور مثال اکنون دانشگاه آزاد اسلامی واحد مهاباد که عضو هیئت علمی آن هستم، ۱۶ هکتار زمین دارد که بخش عمده‌ای از آن به‌دلیل مشکل زهکشی و شوری خاک قابل کشت نیست و تاکنون هزینه قابل‌توجهی برای اصلاح آن پرداخت شده که در صورت سرمایه‌گذاری برای تحقیق و توسعه سیستم کشت بدون خاک در فضای آزاد و البته تجاری‌سازی آن در مرحله نهایی می‌توان مشکل بسیاری از موارد چنینی را حل کرد.

آنا: درباره زمین‌های واحد مهاباد صحبت کنید، می‌توان این طرح را در این زمین‌ها اجرا کرد؟

نظری‌دلجو: بله؛ اتفاقا دانشگاه دارای یک قطعه زمین حدود ۱۶ هکتاری است که ایده اصلی این طرح به‌دلیل وجود همین زمین به ذهنم رسید. به همین دلیل ابتدا به دانشگاه پیشنهاد دادم که چنین ایده‌ای دارم و در صورت حمایت می‌توانم طرح خود را در زمین بلااستفاده دانشگاه در دو فاز تحقیقاتی و سپس تجاری عملی کنم. متأسفانه به دلایل مختلف این کار عملی نشده و به همین دلیل فاز نخست را در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد در گروه علوم و مهندسی باغبانی دانشگاه تعریف و اجرایی کردم. با توجه به اهمیت پروژه جلیل رحیم‌دوست یکی از دانشجویان مستعد و با پشتکار گروه که تلاش‌های بسیاری هم تاکنون کرده است، انتخاب و این پروژه با کمک وی طراحی و اجرا شد.

آنا: براساس پیش‌بینی شما تا چه زمانی می‌توان این ایده و تکنیک را به‌صورت عمومی در کل کشور اجرا کرد؟

نظری‌دلجو: هر ایده‌ای که مطرح می‌شود، طبیعتاً یک‌سری زیرساخت و تحقیقات اولیه نیاز دارد. آن چیزی که در فاز نخست برای ما مهم بود، اینکه در شرایط فضای آزاد توانستیم محصول تولید کنیم و نشان‌دهنده این است که ایده عملی شده است.

اکنون نیاز به یک‌سری مطالعات تکمیلی داریم تا مصرف دقیق آب و محلول غذایی و فرمولاسیون نهایی را تعیین و در نهایت با جمع‌بندی و به‌روزرسانی سیستم کشت و تخمین هزینه اجرا و تولید بتوانیم در سطح وسیع استفاده کنیم.

بهبود کیفیت در محصولات کشت بدون خاک

عموم مردم وقتی خیار، توت‌فرنگی و یا هر محصول گلخانه‌ای مصرف می‌کنند با اینکه ظاهر بسیار خوبی دارند؛ اما از طعم آن راضی نیستند. مزیت سوم سیستم مورد نظر ما این است که در شرایط فضای آزاد به‌دلیل شدت نور زیاد، نوسانات دمایی به‌ویژه اختلاف معنادار دمای شب و روز و ... انتظار می‌رود کیفیت محصول شامل محتوای ویتامین، املاح، ترکیبات فنلی توت‌فرنگی به‌ویژه عطر و طعم آن به‌مراتب بیشتر از محیط کنترل‌شده یا همان گلخانه باشد.

اکنون در حال آزمایش هستیم و تا یکی دو ماه دیگر داده‌ها را جمع‌بندی می‌کنیم. اگر سرمایه‌گذاری در این حوزه اعم از دانشگاه یا بخش خصوصی باشد که ما را حمایت کند، فکر می‌کنم در عرض دو یا سه سال کاملاً بتوانیم تمام گپ‌ها و خلأها و مشکلات این سیستم را برطرف کرده و آن را کاملاً تجاری‌سازی کنیم و از مرحله تحقیقاتی به مرحله تجاری‌سازی برسانیم.

آنا: به جز دانشگاه با نهاد دیگری هم برای سرمایه‌گذاری صحبت کرده‌اید؟

نظری‌دلجو: به عنوان عضو هیئت علمی تمام‌وقت دانشگاه تمرکزم بر موضوعات علمی و تحقیقاتی و آموزشی دانشگاه صرف می‌شود. بدیهی است نخستین اولویتم اجرای این طرح در دانشگاه محل کار بوده که مواجه با چنین مشکلی است. خوشبختانه مسئولان دانشگاه در مهاباد مشتاق حمایت از این طرح هستند و مطمئناً رِئیس استان و حتی مسئولان ارشد سازمان مرکزی در تهران هم در صورت مکاتبه، مایل به حمایت از این طرح هستند؛ اما همانطور که مستحضر هستید طی‌شدن این مراحل تا کسب موافقت و بودجه زمان زیادی لازم دارد.

مهم‌ترین درخواست و دغدغه در این سال‌ها اهمیت‌دادن به بحث پژوهش، آماده‌سازی زیرساخت‌ها، تجهیز آزمایشگاه‌ها، به‌ویژه پرداخت گرنت‌های اعضای هیئت علمی در دانشگاه آزاد است.

امیدوارم کار طوری پیش برود که مجبور نشویم طرح را خارج از دانشگاه پیگیری کنیم؛ البته عقد قرارداد با سرمایه‌گذار در شرایط کنونی هم می‌تواند راهکار مناسبی باشد و باید دید در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.

آنا: آیا دانشگاه نمی‌تواند طرح را ثبت کند تا از سوءاستفاده از آن جلوگیری شود؟

نظری‌دلجو: بله، پروپوزال اولیه طرح نوشته شده و قصد داریم که آن را ثبت کنیم. هرچند برای این کار برخی موارد و اسناد در حال تکمیل‌شدن است که امیدواریم در آینده نزدیک موفق به انجام این کار شویم. در صورت ثبت نهایی و تجاری‌شدن، این طرح می‌تواند به‌عنوان یکی از منابع غیرشهریه‌ای دانشگاه مورد حمایت جدی و سرمایه‌گذاری قرار گیرد.

آنا: بنابراین اصلی‌ترین و مهم‌ترین درخواستی که از مسئولان دانشگاه دارید، این است که حداقل در بخشی از زمین‌های دانشگاه روی این طرح سرمایه‌گذاری و حمایت کنند و تحقیقات روی آن انجام شود تا نتایج تحقیقات در سطح وسیع‌تری اجرا شود.

نظری‌دلجو: دقیقاً، در واقع درخواستم سرمایه‌گذاری اولیه برای اجرای فاز تحقیقاتی و پس از آن فاز تجاری است. در تمام شرکت‌ها و صنایع موفق در ایران و دنیا تحقیق و توسعه رکن اساسی پیشرفت آنهاست. اکنون ایده‌ای مطرح و نتیجه اولیه خوبی گرفته شده است؛ بنابراین برای ادامه کار نیاز به حمایت جدی وجود دارد. دانشگاه یک‌سری زیرساخت مانند زمین، آب، آزمایشگاه و ... دارد؛ اما برای اجرای منظم و دقیق نیازمند نیروی کار، نهاده‌ها، آزمایش‌های تخصصی و ... بوده که همگی برای اجرای صحیح فاز تحقیقاتی و سپس تجاری ضروری است.

آنا: چرا محصول توت‌فرنگی را به عنوان نمونه در اجرای طرح انتخاب کردید؟

نظری‌دلجو: اتفاقاً توت‌فرنگی حداقل در مراحل اولیه جزء محصولات اصلی که برای این روش در نظر گرفته بودم، نبود؛ اما با توجه به آماده‌نبودن دانشگاه برای حمایت از این طرح در این مرحله و در نتیجه مشکل تأمین نیروی انسانی مانند تکنیسین و کارشناس از یک‌سو و وجود فقط یک گرایش تخصصی در مقطع کارشناسی ارشد یعنی فیزیولوژی درختان میوه از سوی دیگر موجب شد به‌ناچار این محصول را انتخاب کنیم که البته پاسخ بسیار مناسبی هم در این خصوص حاصل شد.

واکنش محصول توت‌فرنگی به این تکنیک قطعاً نشان‌دهنده نتیجه‌گیری بهتر در صورت استفاده از محصولات اصلی مورد نظر است.

آنا: و سخن پایانی ...

نظری‌دلجو: از خبرگزاری آنا بابت پوشش و اطلاع‌رسانی این خبر علمی دانشگاهی تشکر می‌کنم، خیلی مهم است که مسئولان واحد دانشگاهی محل کار تا رئیس دانشگاه آزاد اسلامی در جریان مشکلات و ظرفیت اعضای هیئت علمی و دانشجویان باشند.

بدیهی است همانطور که رسالت شما انعکاس اخبار درباره فعالیت‌های دانشگاه است، رسالت ما نه‌تنها آموزش بلکه پژوهش و تحقیقات درباره مشکلات مرتبط با تخصص‌مان در دانشگاه و جامعه است.

مهم‌ترین درخواست و دغدغه در این سال‌ها اهمیت‌دادن به موضوع پژوهش، آماده‌سازی زیرساخت‌ها، تجهیز آزمایشگاه‌ها، به‌ویژه پرداخت گرنت‌های اعضای هیئت علمی در دانشگاه آزاد بوده است؛ چراکه بدون حمایت مادی جدی و عملی امکان رفع مشکلات وجود ندارد.

پیشنهادی که در پایان دارم این است که با توجه به وضعیت واحدهای دانشگاهی، یک صندوق پژوهشی در سامان مرکزی برای حمایت از ایده‌های برتر تشکیل شود تا ایده‌های همکاران و دانشجویان در واحدهای با توان مالی کم ابتر نمانده و به نتیجه برسد.

درخواست مشابهی برای پرداخت گرنت‌های اعضای هیئت علمی دارم و امیدوارم مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی توجه ویژه‌ای به گرنت اعضای هیئت علمی به‌ویژه افزایش این بودجه و مهم‌تر از آن پرداخت آن توسط سازمان (و نه واحدها) داشته باشند که خود کمکی برای به سرانجام رساندن ایده‌های‌شان است.

انتهای پیام/۴۱۰۳/۴۰۶۲/