تحول مفهوم و الگوی مطلوب شهر هوشمند در دوران کرونا و پساکرونا

با شیوع ویروس کووید ۱۹ در سال ۲۰۱۹، این پدیده به‌سرعت فراگیر و در سطح جهان، همه‌جا حاضر و پاندمی شد. به گفته عاملی «کووید ۱۹ ماهیتی پنهان ولی پیوندپذیر با همة پدیده‌ها دارد، اعم از انسان و اشیا؛ تحرک‌پذیری زیادی نیز دارد؛ و همچون فضای مجازی و بدیل آن، از ماهیتی سیال، همه‌جا حاضر و همه‌گیر برخوردار است.»

ویروس کرونا با این ویژگی‌های برشمرده، مشوقی برای فاصله‌گذاری اجتماعی و اتصال‌گرایی در فضای مجازی است. به گفتة دکتر عاملی، «با توجه به الزام سلامت، کرونا عامل فشار و تقویت‌کنندة فاصله‌گرفتن از فضای فیزیکی و اتصال به فضای مجازی بود. فضای مجازی، فضایی است دارای امکان اتصال به همگان، غیرمرکزی و غیرمکانی (امکان اتصال یکی با همه در تمامی مکان‌ها)، با حفظ فاصله‌گذاری اجتماعی و مکانی. اینترنت در این شرایط به ضرورتی برای ادامة زندگی تبدیل شد، گرچه پیامد منفی آن انزوای نسبی اجتماعی بوده است.»

این استاد حوزه ارتباطات، شهر برآمده از فضای کرونا را شهری هوشمند، پاکیزه و کاهش‌دهنده آلاینده‌های محیط‌زیست و عوامل تخریب شهری خواند و مهم‌ترین مضامین آن را موارد زیر برشمرد: کاهش تخریب فضای سبز، آلودگی هوا، آلودگی‌های صوتی، آلودگی آب، تراکم جمعیت، ترافیک، و نظام دیوانسالاری.

ایشان افزود: «شهرهای هوشمند راه‌حلی نسبی است برای حفظ شرایط طبیعی، و مدیریت شرایط طبیعی اضطراری، و شرایط اضطراری. نسبی است، از آن نظر که انسان نمی‌تواند جدای از طبیعت و رابطة حضوری با انسان‌ها به حیات خود ادامه دهد. محیط مجازی نیز خود شرایط اضطرار خاصی دارد. فضای مجازی جایگزین شرایط طبیعی نیست، بلکه برای زندگی آسان در شرایط اضطرار کاربرد می‌یابد. شرایط مطلوب زندگی به‌دور از صنایع رقم می‌خورد.»

عاملی در تبیین شرایط طبیعی اضطراری، گفت: کلان‌شهرها و شهرهای صنعتی آلوده به انواع آلودگی‌هاست، از جمله گازهای سمی، دی‌اکسید کربن، اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربن‌ها و ذرات معلق، همچنین آلودگی‌های صوتی و تصویری. به‌طور مثال، میانگین فقط آلودگی فرودگاه مهرآباد روزانه ۱۵۰۰ کیلوگرم سِ‌او، ۱۹۰ تا ۲۰۰ کیلوگرم اچ‌سی، ۱۷۰۰ تا ۱۸۰۰ کیلوگرم اکسید نیتروژن، و ۴۵ کیلوگرم ذرات معلق است. در این راستا، آلودگی‌های تصویری نیز اهمیت دارد. به‌طور مثال، تصاویر آگهی‌های تبلیغاتی یا تصاویر شهری و اعوجاج رنگ‌ها و ویژگی ساختمان‌ها از مصادیق آلودگی‌های بصری است. بدیهی است فضای مجازی، به‌طور عام، و فضای مجازی شهری، به‌طور خاص، سبب می‌شود آلودگی‌های ناشی از تردد ماشین، هواپیما و حتی روش‌های آلوده‌ساز کارخانه‌های کشور و تولید مواد تخریب‌کنندة طبیعت، مثل کاغذ، کاهش یابد.

عاملی، شرایط اضطراری را تحت تأثیر خطرهای طبیعی از جمله زلزله، سونامی، بارش‌های سیل‌آسا، تندبادها، و ویروس‌های فراگیر مثل کرونا نام برد و تأکید کرد که در نظر بگیرید اگر در شرایط همه‌گیرشدن ویروس کرونا و خسارت‌های توسعه بیماری، خدمات فضای مجازی برای حضور در اجتماعات و محیط‌های کاری و آموزشی نبود، با چه بحران عظیمی مواجه می‌شدیم. اگر اینترنت نبود، خرید مجازی، تبادلات بانکی الکترونیکی، ارتباطات گسترده با دیگران، کار از راه دور، نظام آموزش در همة مقاطع تحصیلی و اساساً خدمات دولت الکترونیکی و شهرهای هوشمند متوقف می‌شد و یا در صورت حضور چهره‌به‌چهره شهروندان در شرایط کرونا، شاهد کشته‌شدن بخش عظیمی از جمعیت جهان بودیم. از این منظر، در شرایط توسعة ویروس جهشی و فراگیر کرونا، اینترنت ناجی جان و سلامت مردم جهان بود و از این منظر فناوری‌های جدید جایگاه بسیار مهم و تعیین‌کننده‌ای داشته است.

دبیر شورای انقلاب فرهنگی، شهر هوشمند را محمل فرهنگی‌شدن و فرهنگ‌پذیری جدید عنوان کرد و گفت: «شهری‌های مجازی، شهر بدون‌مرز، چندفرهنگی، چند زبانی، چند قومی، و بازنمایی‌شده (ذهن و بیناذهنی، و واقعی)؛ و دارای غلبة گفتمان‌های تصویری و فرهنگی است. این در حالی است که در جهان، جمعیت رو به افزایش است و تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۷۰ درصد جمعیت جهان شهرنشین خواهند بود و حتی می‌توان گفت جمعیت روستایی نیز شهروند شهرهای دو فضایی‌شده و شهرهای هوشمند خواهند بود.»

عاملی با ذکر این مقدمه، سه مبحث مهم مفاهیم و تعاریف پایة شهر هوشمند، منطق عام و منطق خاص فضای مجازی و شهر مجازی را دنبال کرد.

به گفته این استاد ارتباطات، عناوین متفاوتی برای سطح گره‌خوردن شهر با فناوری‌های فضای مجازی برشمرده شده است، از جمله شهر دیجیتالی (رقومی و دارای ماهیت دیجیتال)؛ شهر باهوش و دارای قدرت دادن بازخورد (intelligent city)؛ شهر مجازی، شهر همه‌جا حاضر و معلق در فضا (ubiquitous city) (الگوریتم بدیل موجود زنده و شکل‌دهندة فرایندها که برای حرکت از نقطه‌ای به نقطة دیگر و بازگشت به هریک از نقاط طراحی می‌شود)؛ و شهر سایبری (که محصول شبیه‌سازی انسانی است). شهر دیجیتالی با تأکید بر زیرساخت، جامعة متصل‌شده‌ای است که زیرساخت‌های ارتباطی پهن‌باند را برای مواجهه با نیازهای دولت‌ها، شهروندان و بخش‌های کسب‌وکار ترکیب می‌کند، با هدف ایجاد محیطی برای به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات، همکاری و تجارت در هر کجا و در هر شهر. در شهر مجازی، شهر مفهومی ترکیبی است، شامل واقعیتی با موجودیت‌های فیزیکی و شهروندان واقعی و شهری مجازیِ موازی است.

وی افزود: شهر همه‌جا حاضر (فراگیر) بسط مفهوم شهر دیجیتالی و بازگوکنندة در دسترس‌بودن گسترده آن است و هر شهروندی می‌تواند خدمات را از هر جایی و در هر زمانی از طریق اتصال به دستگاه دریافت کند. تفاوت این شهر با شهر مجازی در آن است که شهر مجازی عناصر شهری را از طریق بصری‌کردن آن درون فضای مجازی، بازتولید می‌کند. اما شهر فراگیر از طریق توسعة تراشه‌ها یا حسگرها در عناصر شهری ایجاد می‌شود. شهر سایبری به‌معنای حضور شهر در فضای سایبری: سایبری‌بودن، حکومت و فضای کنترل مبتنی بر بازخورد اطلاعات و حکومت شهر است؛ همچنین، به‌معنای توجه به بخش‌های منفی فضای مجازی است، از جمله جرایم مجازی.

عاملی گفت: شهر هوشمند دارای رویکرد سیستمی، خدمات شهری و برنامه‌ای است. شهر هوشمند «سیستم‌های یکپارچه و اندام‌واره‌ای» است مستلزم کار ارگانیک و به‌هم‌پیوسته. در این رویکرد، شهر هوشمند شبیه اندام‌واره‌ای است که دستگاه عصبی مصنوعی‌ای را گسترش می‌دهد و به شیوه‌ای هوشمندانه و مشارکتی رفتار می‌کند و ترکیبی است از شبکه‌های ارتباطاتی دیجیتالی (اعصاب)، هوش فراگیر (مغز)، حسگرها (ارگان‌های حسی) و نرم‌افزار (قابلیت شناختی و دانشی). شهر هوشمند شهری است که از فناوری‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی برای ایجاد اجزای زیرساخت‌های حیاتی و خدمات شهری (امور اداری، آموزش، سلامت، امنیت عمومی، املاک و مستغلات، حمل‌ونقل، آب و برق) به‌شکل آگاهانه‌تر، تعاملی‌تر و کارآمدتر استفاده می‌کند. شهر هوشمند شهری است که بتواند فناوری، اطلاعات و چشم‌انداز سیاسی را درون برنامة منسجم به‌سازی شهری و خدماتی گرد هم آورد. به‌بیان دکتر عاملی، طراحی شهر مجازی تهران در سال ۱۳۸۹ توسط تیم دانشگاه تهران، با همین نگاه صورت گرفته است. لذا، «تهرانِ مجازی‌شده شهری است که در ۶۹ لایه، ۸ حوزه، و ۱۷۰۰ خدمات طراحی شده است.»

به گفته عاملی، «شهر هوشمند به‌مثابة حل چالش‌های شهری شکل می‌گیرد. بر این اساس، در کانون شهر هوشمند ‘شهروندان’ قرار دارند و هدف آن، رشد پایدار، بهبود کیفیت زندگی، رقابت‌پذیری اقتصادی، استفادة بهتر از منابع عمومی، کاهش هزینه‌های عملیاتی سازمانی و پشتیبانی از حل چالش‌های شهری و حرکت به‌سمت شهر منسجم‌تر است. در شرایط کرونا، با چالش برگزاری کلاس‌های آموزشی و تأمین مایحتاج خانوارها، نحوة اجرای مشاغل و تعریف کار مواجهیم و در واقع، این چالش‌ها نوع خدمات شهر هوشمند ما را شکل می‌دهد. لذا، شهرهای هوشمند الگوی واحدی ندارند و بر مبنای زیست‌بوم محیطی و شرایط طبیعت و اضطرار طراحی می‌شوند.»

عاملی در مبحث دوم خود، منطق کلان فضای مجازی و شهر مجازی (هوشمند) را دنبال کرد. ایشان با انتقاد از این باور که مباحث فلسفی فاقد پیامد واقعی است و صرفاً به‌منزلة امری ذهنی تلقی می‌شود، افزود: «نگاه فلسفی افراد را به‌سمت منطق و الگوی فهم و اجرا نزدیک می‌سازد. اگر منطق فهم و اجرا را درست درک نکنیم، خسارت‌ها و هزینه‌های گزاف اجرایی را باید متحمل شویم. به‌طور مثال، اگر توجه نکنیم که منطق کار در فضای مجازی، یک تلاش به‌منزلة همة کار است، بنا بر منطق آنالوگ، گرفتار انجام‌دادن کارهای تکراری خواهیم شد.»

وی گفت: نکته اولی که در فضای مجازی، به‌عنوان قاعدة کلی، باید در نظر داشت این است که «از آنجا که با منطق اعداد مواجهیم، هر آنچه در اندیشه می‌گذرد، واقعیتی مجازی است. پیش‌تر میان نوآوری‌های ذهنی و نوآوری‌های واقعی فاصلة زیادی وجود داشت، و خیال یا آرمان‌شهرهای ذهنی و امور نوستالژی تلقی می‌شد. لذا، به‌نظر می‌رسد با انفجار نوآوری‌ها در جهان مجازی مواجهیم.»

از نظر عاملی، «فضای ذهن فضایی محاسباتی و ریاضی است که با شکل‌گیری محیط دیجیتال (رقومی)، ذهنیت‌ها قابلیت پیاده‌سازی قطعی پیدا کرده است. جهان مجازی با ظرفیت عملکردی الگوریتمی مثل ارگانی زنده عمل می‌کند، فکر می‌کند، راه می‌رود، تعامل می‌کند، کار انجام می‌دهد و توانایی بازخورد با تنوعی از پاسخ‌ها را دارد. از این منظر، جهان ذهن به هر ظرفیت و دامنه‌ای برسد، امکان تبدیل‌شدن به الگوریتم‌های عملیاتی و عینی را دارد. به‌همین دلیل است که دیگر جهان ذهنی آرمان‌ها و آرزوها و یا رویاها و تخیلات، امر نشدنی و خیالی تلقی نمی‌شود و امکان تحقق پیدا کرده است. هم باید ظرفیت‌های فکری و محاسبات ذهنی را بالا برد و هم ظرفیت و توان طراحی‌های مجازی را تقویت کرد. بر این مبنا اگر حوزة اندیشه‌ای و دانش‌های مرتبط با کیفیت زندگی، به‌سمت حل مسائل جامعه و تسهیل امور زندگی مردم حرکت کند، شاهد ظهور نوآوری‌های مثبت و اثرگذار خواهیم بود.»

به گفته این استاد ارتباطات، دو منطق کلی بر شهر مجازی حاکم است: منطق عام (ناظر بر منطق شکل‌گیری فضای مجازی)، و منطق خاص (بازگوکنندة فلسفة وجودی شهرهای مجازی). در منطق عام، چهار قاعده را تبیین کرد: توسعة جهانی انسان و ایده اینترنت بر مبنای فلسفه جهان‌نگری انسان که ناظر بر طبیعت انسانی است و انسان بر مبنای ماهیت فطری و خلقتی خود، موجودی جهان‌نگر است. به‌همین دلیل است که ذهنیت انسانی محدود به جغرافیا نیست و ظرفیت پرواز به عرصه‌های مختلف فراجغرافیایی و حتی فرازمینی را دارد. از این منظر، ظهور فضای مجازی ادامه و تحقق ظرفیت‌های جهانی انسان است.

وی افزود: توسعه جهانی دسترسی‌ها که امکان دسترسی به ظرفیت‌های داده‌ای و خدمات داده‌ای را در سطح جهانی برای همه کاربران فراهم کرده است که خود زمینه‌ساز نوعی شهروندی در جهان و شهروندی برای جهان را فراهم آورده است. با ظهور صنعت هم‌زمان ارتباطات و با بازتعریف مفهوم زمان و مکان، و شکل‌گیری جهان بدون مرز و فضای خارج از جغرافیای زندگی، با سطح دسترسی گستردة انسان مواجه شده‌ایم؛ رقابت با واقعیت، و توجه به فراواقعیت در کنار تعریف گسترده‌تر از واقعیت (رقابت انسان مجازی با انسان واقعی و طبیعت فیزیکی با طبیعت مجازی تا مرز ازبین‌بردن انسان طبیعی و انسان ماشینی و طبیعت فیزیکی و طبیعت مجازی در حرکت و در جریان است.)

عاملی گفت: انعطاف در تکثرهای موازی، برخواسته از منطق تحول امر آنالوگ (جهان واقعی) به ماهیت دیجیتال (جهان مجازی) و امر فیزیکی به امر مجازی، ظرفیت‌های جدید را برای جهان دو فضایی‌شده فراهم کرده است. همچنین، فهم منطق خاص شهر مجازی را راهبردی فلسفی معرفی کرد دال بر اینکه چه جنبه‌هایی از شهر باید مجازی شود. این منطق، سازة پراکندة شهرسازی مجازی را تبدیل به نگاه سیاست شهری یا شهرسازی مجازی می‌کند.

عاملی خاطرنشان کرد:«به‌دلیل ظرفیت تغییر و ساخت، شهر مجازی به‌لحاظ بهینه‌سازی و همگنی و همسازی بنا، به‌مراتب آسیب‌پذیرتر از شهر واقعی است. فضای مجازی ابزاری است دارای بستر متناظر با فضای واقعی. لذا، با تغییر پارادایمی فناوری مواجهیم.» وی در ادامه، چهار منطق خاص شهر مجازی را چنین برشمرد: «جهانی‌شدن شهر و شهری‌شدن جهان (بومی‌سازی جهان و فرامحلی‌شدن شهر؛ شکل‌گیری اولین شهر مجازی آمستردام در سال ۱۹۹۲؛ قابلیت‌پیداکردن نظام جغرافیای مکانی ‘GIS’ و نظام جغرافیای مکانی ‘GPS’). در واقع، فضای اول شهر که شهر فیزیکی است محدود به جغرافیا و ترددهای حضوری در شهر است ولی فضای دوم شهر قابلیت پیوندخوردن با جهان را در تبادل حضور شهر در جهان، همچنین انعکاس قابلیت و خدمات شهری جهان در شهر را فراهم آورده است. البته، شهر هوشمند و شهر مجازی دو عرصة خاص و عام دارد که در بعد خاص آن چسبیده به داده‌های مکانی و جغرافیایی است و در بعد عام، عرصة تبادلات و تعاملات و خدمات جهانی و فراجغرافیایی پیدا می‌کند.

وی گفت: توسعه دسترسی‌های شهری (نسبت مساوی به همگان): در این بعد شهر مجازی و شهرهای هوشمند، ابعاد تبعیض‌آمیز خود را از دست می‌دهد و بالا و پایین شهر کمرنگ می‌شود. عرصه‌ای است که امکان دسترس‌پذیری برای همگان را دارد. برقرای نظام ترکیبی تکمیلی بین روندهای واقعی شهر و عملکردهای مجازی شهر: در اینجا توجه به اصل و پارادیم دو فضایی‌شدن شهر در پرتو دو فضایی‌شدن جهان و رابطة تنگاتنگ بین این دو فضا اهمیت دارد. با نگاه فرهنگی‌-اجتماعی به شهر، و برقراری اتصال میان فضای مجازی و فضای واقعی، منطق ارتباطی قوی‌تری در حوزه‌های مختلف محیط‌زیست، حقوقی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی شکل می‌گیرد.

عاملی گفت: ظهور شهرهای پنهان در کنار شهرهای آشکار با برقراری نسبت‌های زیر بین شهر واقعی و شهر مجازی در حرکت خواهد بود:  الف) تکمیل روندهای شهر واقعی با روندهای شهر مجازی، ب) تکرار ظرفیت‌های شهر واقعی در شهر مجازی توسعه انتخاب‌های شهری: از آنجا که شهروندان در شهرها مجازی امکان دسترسی به کالاها و خدمات متنوعی پیدا کرده‌اند، حوزه رقابتی گسترده می‌شود و امکان تجربه‌های متفاوت و حرکت انسان و انتخاب‌های جدید و گسترده فراهم می‌شود و ناگزیر در چنین دنیایی باید کیفیت‌های برتر و همه‌جانبه‌نگری را تولید کرد که جامعیتی در رفع نیازهای مادی و معنوی بشر و سلامت جسمی و روحی انسان داشته باشد. در منظر الهی، این تنوع‌ها در چارچوب قاعده‌ای الهی باید تحقق یابد.

در پایان عاملی تأکید کرد: «این بحث ابعاد دیگری دارد که با توجه به طولانی‌شدن سخن، ترجیح می‌دهم مباحث مرتبط با الگوهای مدیریت شهری دوفضایی و ظرفیت‌ها و آسیب‌های مرتبط را در فرصتی دیگر طرح کنم.»

لازم به ذکر است فیلم این سخنرانی در کانال اینستاگرام دانشکدة مطالعات جهان به نشانی زیر در دسترس علاقه‌مندان است.

انتهای پیام/4107/