ماجرای قیام 19 دی ماه 56 چه بود؟

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری آنا، ویژگی خاص قیام نوزدهم دی شرکت و همکاری همه اقشار مردم بود. این قیام که با رهبری روحانیت شکل گرفت، ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبی – سیاسی به رهبری روحانیت و در رأس آن‌ها امام خمینی (قدس سره) بیش از هر حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.

 رحلت مرموز آیت‌الله مصطفی خمینی، فرزند امام (قدس سره) در آبان 1356، شتاب خاصی به حرکت انقلاب اسلامی بخشید که می‌توان موج برخاسته از آن را به‌عنوان آغاز قیام عمومی مردم دانست. مجالس یادبود متعددی در سرتاسر کشور برگزار و در پی هر یک از این مجالس، تظاهرات گسترده‌ای علیه رژیم شاه به راه افتاد و بار دیگر امام (قدس سره) به‌عنوان رهبر حرکت اسلامی در جامعه مطرح گردید. ازاین‌رو دستگاه حاکم و به‌ویژه شخص شاه بر آن شد تا با توهین به ساحت امام (قدس سره) چهرهٔ ایشان را در انظار عمومی مشوش سازد و با نوشتن مقاله‌ای با صراحت به آن بزرگوار توهین نماید.

در اواسط دی 1356، که پاکت ممهور به مهر دربار از دفتر هویدا وزیر دربار شاه خارج می‌شد، کسی از کارگزاران رژیم گمان نمی‌برد که این نامه مانند آتش به دامن رژیم شاه بیفتد. پیک دربار نامه را به داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی داد و او نیز نامه را جهت انتشار به روزنامه اطلاعات داد. مسعودی، صاحب‌امتیاز روزنامه، پس از با خبر شدن از مفاد مقاله، آن را برای آینده روزنامه خطرناک یافت و نگران واکنش علما و روحانیون شد. اما در تماس‌هایی که با وزیر اطلاعات و جهانگردی و نخست‌وزیر (آموزگار) گرفت، دریافت که برخی از مفاد تند و تحریک‌آمیز آن به خواست شاه در مقاله گنجانده‌شده است.

شاه دستور نگارش «ایران و استعمار سرخ و سیاه» را در حالی داده بود که پیش از آن، مضامینش را در گفت‌وگو با خبرنگار یک مجلهٔ آمریکایی بیان کرده بود. اما گزارشی از عراق دراین‌باره که «آیت‌الله خمینی در رساله عملیه خود سلطنت را غیرشرعی اعلام کرده و این نظر در چاپ جدیدی از توضیح‌المسائل ایشان منتشرشده است.» خشم شاه را به آن حد برانگیخت که دستور نگارش این مقاله را داد.

در این مقاله – که نویسندهٔ آن «احمد رشیدی مطلق» ذکر شده بود – به‌طور صریح بی‌حجابی را فضیلت دانسته و حجاب را کهنه‌پرستی و ارتجاع سیاه معرفی کرده و به ساحت مرجع عالم تشیّع، امام خمینی (قدس سره) اهانت کرده و قیام پانزده خرداد 1342، توطئه استعمار سرخ و سیاه معرفی‌شده بود. با پخش سراسری روزنامه اطلاعات و رسیدن آن به شهر قم، اولین واکنش‌ها آغاز شد. طلاب جوان، پس از خواندن مقاله، به خشم آمدند.

مدرسان حوزه علمیهٔ قم پس از اطلاع از محتوای مقاله، در بیت آیت‌الله حسین نوری گرد آمدند تا اقدامی هماهنگ علیه رژیم داشته باشند و پس از بررسی ابعاد گوناگون مسئله، تصمیم گرفته شد که هجدهم دی درس‌های حوزه تعطیل شود.

ویژگی خاص قیام 19 دی شرکت و همکاری همه اقشار مردم بود

صبح هجدهم دی، طلاب با تشکیل اجتماعی بزرگی، تظاهرات و راهپیمایی خود را آرام به‌سوی منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایی به حمایت از امام (قدس سره) پرداختند. نیروهای امنیتی ابتدا با یورش به صف تظاهرکنندگان سعی در متفرق نمودن و ممانعت از راهپیمایی طلاب کردند. اما وقتی با مقاومت آن‌ها روبه‌رو شدند، اعلام کردند درصورتی‌که راهپیمایان شعار ندهند و آرام حرکت کنند، می‌توانند به تظاهرات خود ادامه دهند. عده‌ای از طلاب در مقابل بیت مرحوم آیت‌الله‌العظمی گلپایگانی (قدس سره) تجمع کردند و معظم له طی سخنانی فرمودند: «این‌ها به آن آقا [امام خمینی] توهین نکردند. این‌ها به ما توهین کردند، برای این‌که این‌ها با این کارشان نشان دادند و خواستند بگویند که آن آقا [امام خمینی] با ما مخالف است و مفهوم حرفشان این است که ما با این‌ها (رژیم شاه) موافقیم. این‌که ما با این‌ها موافقیم، توهین به ماست. ما درگذشته با این‌ها مخالف بوده‌ایم و در آینده نیز مخالف خواهیم بود.»

 سخنان آیت‌الله گلپایگانی (ره)

مردم و علما صبح روز هجدهم دی‌ماه به سمت منزل آیت‌الله گلپایگانی حرکت کردند. خیلی زود محوطه درونی و بیرونی منزل ایشان از جمعیت پر شد. آیت‌الله گلپایگانی با چهره‌ای غمگین و افسرده وارد می‌شوند. پس از این‌که ایشان آیه استرجاع (انا لله و انا الیه راجعون) را می‌خواند بغض مردم می‌ترکد و صدای گریه از هر سو بلند می‌شود. آیت‌الله گلپایگانی ادامه می‌دهند: «ما هم از وارد شدن این ضایعه بزرگ بر جامعه روحانیت و بر فقه و اجتهاد خبردار شدیم. این‌ها اشتباه می‌کنند؛ این‌ها فکر نکنند، ما دیگر سکوت کرده‌ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست برمی‌داریم. این‌ها باید بدانند که اگر سر نیزه را حتی به زیر گلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می‌زنیم».

سپس راهپیمایان، در مقابل منزل مرحوم علامه طباطبایی (قدس سره) تجمع کردند. اما به علت کسالت علامه، آیت‌الله محمد یزدی، به نمایندگی از طرف ایشان راجع به شخصیت امام خمینی (قدس سره) و مبارزات آن بزرگوار و محکومیت رژیم پهلوی در اهانت به امام (قدس سره) و روحانیت، سخنانی ایراد کرد.

تظاهرکنندگان، آنگاه در مقابل منزل و مدرسهٔ آیت‌الله مکارم شیرازی تجمع کردند و ایشان طی سخنان فرمودند: «مسئله، مسئلهٔ هتاکی نسبت به آیت‌الله‌العظمی آقای خمینی نیست، این درواقع هتاکی به تمام مقدسات و به همهٔ ماست ... طلاب نباید از همدیگر جدا شوند و باید وحدت داشته باشند. اگر بناست زنده بمانیم، همه باید زنده بمانیم و اگر بناست بمیریم، همه باید بمیریم، جدایی بین ما نخواهد بود.» بعدازآن طلاب به منزل آیت‌الله وحید خراسانی رفتند. ایشان در اجتماع طلاب و تظاهرکنندگان، درباره مسئلهٔ آزادی زن و جایگاه آن در اجتماع ازنظر اسلام سخنرانی کردند.

بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزهٔ علمیه به حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه‌های خود را روز نوزدهم دی باز نکنند. روز نوزدهم دی، بازار تعطیل شد. سازمان اطلاعات و امنیت قم و شهربانی به کمک نیروهای کمکی که از تهران واردشده بودند، در سطح شهر، به‌ویژه در حوالی مدارس علمیه و مرقد حضرت معصومه علیها السلام متمرکز شدند.

در مورد شهدا و مجروحان قیام 19 دی آمار دقیقی در دست نیست

اقشار مختلف مردم و طلاب در مقابل مدرسهٔ خان و میدان آستانه تجمع کردند و باز راهپیمایی به‌سوی منازل بزرگان حوزه را آغاز نمودند. منزل اول، بیت آیت‌الله میرزا هاشم آملی (قدس سره) بود. وقتی تظاهرکنندگان به مقابل منزل ایشان رسیدند، آیت‌الله آملی طی سخنانی به بیان عظمت و شخصیت فوق‌العاده امام (قدس سره) پرداخت و هیئت حاکمه و رژیم پهلوی را مورد نفرت روحانیت و ملت قلمداد کرد.

ساواک قم طی گزارشی چنین می‌نویسد: «ساعت 10:30 صبح، بیش از 5000 نفر از طلبه‌های علوم دینی در مسجد اعظم اجتماع کردند و از آنجا به منزل چند تن از روحانیون رفتند و از آنان خواستند که از [امام] خمینی دفاع کنند.» نیروهای رژیم با آرایش ضد شورش، ماشین‌های آبپاش و نفربرهای نظامی در انتظار تجمع بعدازظهر مردم قم بودند که مردم قصد راهپیمایی به‌سوی خیابان بیگدلی و منزل آیت‌الله نوری را داشتند.

بعد از تجمع مردم، آیت‌الله نوری طی سخنانی چنین گفت: «هرکجا نهضت قابل‌توجهی به وجود آمده، روحانیت راستین اسلام در پیشاپیش آن در حرکت بوده و رهبری نهضت به دست آنان هدایت می‌شد، روحانیت در حرکت جامعه نقش مؤثر و خلاقی داشته است. مردم مسلمان، با روحانیتِ اصیل هستند. روحانیت اصیل با آیت‌الله‌العظمی آقای خمینی و در پشت سر ایشان است و مبارزهٔ دستگاه طاغوتی با اسلام و رهبری آیت‌الله خمینی به‌ جایی نخواهد رسید.»

پس از سخنان آیت‌الله نوری، انبوه جمعیت که به ده هزار نفر می‌رسید، راهپیمایی را آغازکردند و می‌خواستند از طریق خیابان ساحلی به منازل آیات سلطانی طباطبایی و مشکینی بروند. اولین نشانه‌های درگیری به وسیلهٔ مأموران رژیم رخ داد. یکی از آن‌ها شیشه بانک صادرات را شکست و مأمور دیگری همان شیشه را با پاره‌آجر نشانه گرفت. همین بهانه کافی بود که سلاح‌ها به‌طرف مردم نشانه‌گیری شود. با دستور فرمانده نیروهای امنیتی، تیراندازی شروع شد. با به زمین افتادن تعدادی از مردم، جمعیت در کوچه‌های اطراف پناه گرفتند. مردم با هر آنچه به دست می‌آوردند، مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند. جنگ‌وگریز تا ساعاتی از شب ادامه یافت.

مجروحان به بیمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده‌ای برای آگاهی از اوضاع مصدومان روبه‌روی بیمارستان اجتماع کردند. در این روز دست‌کم شش نفر شهید و ده‌ها تن زخمی شدند. مردم به خیابان‌های اطراف رفته، این شعار را سر می‌دادند «از جان خود گذشتیم، با خون خود نوشتیم، یا مرگ یا خمینی». این شعار زیبا در پایان آن روز غم‌انگیز، عشق بی‌کران مردم را به رهبر محبوب خویش نشان می‌داد. بعدازاین حادثه، طلاب و علمای قم با انتشار اعلامیه‌ای ضمن محکوم کردن کشتار مردم بی‌دفاع، این سؤال را مطرح کردند که آیا فضای باز سیاسی به این معناست که اگر کسانی به مطالب غیرواقعی روزنامه اعتراض کنند، باید با گلوله پاسخ بگیرند؟

رژیم، شب بیستم دی‌ماه شهر را مملو از نیروهای امنیتی کرد و به‌نوعی در شهر حکومت‌نظامی اعمال کرد.

عکس‌العمل رژیم پس از واقعهٔ خونین 19 دی

رژیم پهلوی بعد از واقعهٔ خونین 19 دی، عده‌ای از کارمندان و اعضای حزب رستاخیز را جمع‌آوری و با به راه انداختن تظاهراتی نمایشی سعی کرد، وانمود کند که روشنفکران ایران، «شورش مرتجعین قم» را محکوم می‌کنند. تظاهرکنندگان، صبح روز 23 دی 1356، سوار بر اتوبوس‌ها راهی قم شدند و طی یک راهپیمایی، به حمایت از شاه پرداخته و «جاوید شاه»گویان به سمت حرم حرکت کردند.

عکس‌العمل دیگر رژیم، به‌منظور انحراف افکار عمومی از رهبری امام (قدس سره) اجازه دادن فعالیت به برخی از گروه‌های موافق سلطنت بود که خواهان اصلاحات جزئی بودند. در همین دوران، اعلام موجودیت «کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر» در شمار اخبار جالب‌توجه است. نماینده هیئت اجراییه این کمیته با دعوت از خبرگزاری‌های معتبر جهان به‌طور رسمی موجودیت این کمیته را اعلام کرد.

شهدا و مجروحان 19 دی

در مورد شهدا و مجروحان قیام 19 دی آمار دقیقی در دست نیست. آن‌گونه که از گفته‌ها و نوشته‌های شاهدان عینی برداشت می‌شود خیلی از مجروحان از ترس ساواک به بیمارستان مراجعه نکرده بودند؛ زیرا در آن زمان، ساواک، تظاهرکنندگان زخمی را با زنجیر به تخت بیمارستان می‌بست تا پس از بهبودی آن‌ها را به ساواک منتقل نمایند. در مورد شهدا نیز غیر از چند نفر که به‌طور یقین در آن روز به شهادت رسیده‌اند سخن از شهید دیگری به میان نیامده است. البته احتمال این‌که خانواده شماری از شهدا از ترس ساواک شهدای خود را مخفیانه به خاک سپرده باشند، ضعیف نیست. به هر تقدیر شمار مجروحان بسیار زیاد بود، اما تنها نام پنج شهید به ثبت رسیده است که سه تن از آنان طلبه، یک نفر جوان و دیگری نوجوانی است سیزده‌ساله.

 حضور همه اقشار در قیام 19 دی

ویژگی خاص قیام 19 دی شرکت و همکاری همه اقشار مردم بود. این قیام نیز همچون همیشه با رهبری روحانیت شکل گرفت، اما اگر حمایت و پیوستن مردم به روحانیت نبود، به پیروزی نمی‌رسید. پس از این‌که علما دروس حوزه را تعطیل کردند، اقشار مختلف مردم نیز به آنان پیوستند. بازاریان با تعطیل کردن بازار قم، نقش عمده‌ای در اعتراض به اقدامات نظام داشتند. مردم نیز پیرو جوان وارد صحنه مبارزه شدند و در حمایت از امام خمینی (ره) و روحانیت با علما و طلاب همراهی کردند.

واکنش مطبوعات و رسانه‌ها به قیام 19 دی

مطبوعات و رسانه‌های آن زمان ابتدا با قضیه 19 دی بسیار گذرا برخورد کرده، آن را تحقیر نمودند. آن‌ها تلاش کردند که قیام را بسیار کوچک جلوه دهند و وانمود کنند که هیچ اتفاقی رخ نداده است. همچنین تظاهرکنندگان را مشتی افراد معلوم‌الحال لقب دادند که از این شهر به آن شهر در حال ترددند. «سرکوب اغتشاش قم» تعبیری بود که در رسانه‌ها درباره قیام به کار برده شد. ولی پس از آن از تیترهایی نظیر: «تظاهرات قم به خاک و خون کشیده شد» استفاده کردند و این، نشان می‌داد که در رسانه‌ها، افکار روشن و طرفدار حضرت امام (ره) و انقلاب، یافت می‌شود. به‌هرحال این قیام بر روند انقلاب تأثیر بسیار گذاشت و سانسورهای خبری و تحقیرها نتوانست جلو قیام و انتشار خبر آن را در سراسر کشور بگیرد.

نتایج و پیامدهای قیام نوزدهم دی

قیام 19 دی به لحاظ نتایج و پیامدها از چند نظر شایان توجه است:

1.  سازش شاه و کارتر و تو خالی بودن شعار فضای باز سیاسی شاه را به مردم نشان داد.

2. ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبی – سیاسی به رهبری روحانیت و در رأس آن‌ها امام خمینی (قدس سره) بیش از هر حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.

3. آنچه را که رژیم از آن وحشت داشت، به‌تبع قیام نوزدهم دی به وقوع پیوست و حوزه‌های علمیه و روحانیت در خط امام (قدس سره) به حرکت درآمدند و زمینه‌ای فراهم گردید که نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد، و ترفندهای بعدی رژیم را نیز بی‌اثر کرد.

4. روشن شد که جریان حقوق بشر و فضای باز سیاسی، طلیعه‌ای برای میدان دادن به ملی‌گراها، لیبرال‌ها و ... بوده و امریکا و رژیم شاه، عملاً در جذب مردم به‌سوی میانه‌روها موفقیتی نداشته‌اند و آنان هیچ پایگاهی در میان مردم ندارند.

5.  متحجران حوزه‌ها و کسانی که مروج جدایی دین از سیاست بودند و همواره درس و بحث و فقه و اصول و ... را به مبارزه با شاه ترجیح می‌دادند، شکست خوردند و مردم نیز فهمیدند که باید سراغ چه کسانی بروند.

6. قیام 19 دی ماهیت رژیم ضد مردمی شاه را برای بسیاری آشکار کرد. از آن پس بود که شعار «مرگ بر شاه» شعار اصلی و تکیه کلام توده‌های انقلابی شد.

7. قیام 19 دی باعث تعمیق و مردمی شدن نهضت و شرکت توده‌های مذهبی، به‌ویژه جوانان گردید.

8. برخی از احزاب و جمعیت‌هایی که حرکت سیاسی خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی ایجادشده، توسط شاه و در چهارچوب قانون اساسی شکل داده بودند، به‌تدریج از مردم جدا شدند و به دامن امریکا و غرب پناه بردند.

9. با قیام قم، آهنگ حرکت انقلاب به‌صورت «استراتژی چهلم‌ها»ی پشت سر هم، با صورت و محتوای کاملاً اسلامی شتاب فزاینده و گسترده‌تری به خود گرفت و رهبری امام (قدس سره) به‌عنوان نقش اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.

نتیجه‌گیری

قیام 19 دی قم، انقلاب اسلامی را وارد مرحله مهم و حساسی کرده بود. در اثر این قیام، زنجیره‌ای از حوادث و رویدادهای سرنوشت‌ساز و اثرگذار در سطح کشور پدید آمد؛ بطوریکه مبارزان و در رأس آنان امام (ره) بهتر و بیشتر از پیش از نتایج آن استفاده و روند پیچیده نهضت را به سمت پیروزی حتمی هدایت و رهبری کردند. اهمیت و جایگاه قیام 19 دی در این بود که اولاً حرکت روبه پیش انقلاب را شتاب بخشید؛ ثانیاً خصلت اسلامی و مردمی نهضت امام خمینی را ثابت و عیان‌تر ساخت.

کشتار مردم قم در روز 19 دی و سرکوب شدید و خشن قیام عمومی در این شهر، باعث به اوج رسیدن اعتراضات و راهپیمایی‌ها در اغلب شهرهای ایران در روزهای بعد می‌شود. و از همین نقطه است که رژیم مقتدر و باثبات پهلوی دچار بحران عمیق و انقلاب می‌شود. قیام 19 دی قم زمینه‌ها و علل و عوامل مختلفی دارد. هرچند تبعید امام به نجف و دوری ایشان از مرکز مبارزات اسلامی قم، ادامه نهضت اسلامی را با مشکل و مانع روبه‌رو ساخت ولی اندیشه مبارزه و مخالفت با رژیم پهلوی به‌عنوان یک نظام باطل و ظالم در روح و جان مردم باقی‌مانده بود.

ازاین‌رو دوام گفتمان مبارزه که حاصل اندیشه‌های سیاسی امام بود، زمینه اصلی قیام 19 دی محسوب می‌شود. علاوه بر این، دوره سخت اختناق و سرکوب نیز موجبات قیام را فراهم ساخت. درگذشت دکتر علی شریعتی، فضای باز سیاسی و مجموعه حوادث این دوره، شهادت آیت‌الله مصطفی خمینی و رهبری‌های امام خمینی و از همه مهم‌تر مقاله اهانت‌آمیز 17 دی 56، زمینه‌ها و عوامل مهم قیام 19 دی بوده است. 

انتهای پیام/۴١۵١/پ