تاریخ هزاران ساله پارسی، بهترین بستر برای ظهور داستان‌های علمی-تخیلی ایرانی/ سرگرمی و انتقاد در قالب داستان تخیلی

به گزارش خبرنگار گروه علم و فناوری خبرگزاری آنا، یورگ ماتیاس دترمان از اعضای هیئت علمی دانشگاه ویرجینیا کامنولث در کشور قطر است. دترمان پیش از این به عنوان محقق فوق دکتری در مرکز مطالعات مدرن(ZMO) و در مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه برلین کار می‌کرد. او در حوزه تاریخ علم و دانش‌پژوهی در جهان اسلام تحقیق می‌کند و پیشتر آثاری را در این زمینه به چاپ رسانده است. به بهانه انتشار کتاب تازه وی، «اسلام، ژانر علمی‌-تخیلی و زندگی فرازمینی» که در آن به آثار ژانر علمی‌-تخیلی در میان کشورهای اسلامی پرداخته است، با او مکاتبه کردیم و پرسش‌هایی را در مورد آثار علمی‌-تخیلی در ایران و منطقه مطرح کردیم.

ارتباط بین توسعه علم و داستان‌های علمی‌-تخیلی را چگونه می‌بینید؟

بین علم و داستان علمی‌-تخیلی ارتباط قوی وجود دارد. هر دو فعالیت‌های انسانی هستند که نیاز به قوه تخیل در مورد جهان طبیعی دارند. مجموعه‌های تلویزیونی مانند سریال «پیشتازان فضا»(Star Trek) بسیاری از جوانان را به سمت ستاره‌شناسی و فیزیک ترغیب کرد. دانشمندان نیز به نوبه خود به‌عنوان مشاوران صنعت فیلمسازی کمک کرده‌اند. برخی از پرکارترین نویسندگان علمی‌-تخیلی، آثار علم به زبان ساده را در میان آثار خود نوشته‌اند. در این بین می‌توان به ایزاک آسیموف از ایالات متحده و طالب عمران از سوریه اشاره کرد.

تفاوت بین ادبیات علمی‌-تخیلی در ایران را با سایر کشورهای منطقه در چه می‌دانید؟

بیش از هر چیز، داستان‌های علمی‌-تخیلی ایرانی از طریق دامنه نفوذ زبان فارسی از بقیه کشورها متمایز است. در نقاط دیگر این منطقه یعنی خاورمیانه و آسیای میانه، بیشتر عربی، ترکی یا روسی استفاده شده است. تفاوت زبانی ریشه در فرهنگ و تاریخ خاص آن منطقه دارد. در کتاب «رستم در قرن بیست‌ودوم» نوشته عبدالحسین صنعتی‌زاده، یک قهرمان افسانه‌ای کشور ایران احیا می‌شود. در «فرشته نگهبان»، رمانی از ایرج فاضل بخششی، قهرمان اصلی به زمان کوروش بزرگ سفر می‌کند.  در هنرهای تجسمی مرتبط با علمی‌-تخیلی پس از انقلاب اسلامی، زنان ایرانی که براساس داستان در آینده زندگی می‌کنند، با حجاب تصویرگری شده‌اند.

از نظر شما نقاط قوت و ضعف آثار علمی‌-تخیلی ایرانی در مقایسه با کشورهای صاحب سبک در این حوزه چیست؟

یکی از نقاط قوت داستان‌های علمی‌-تخیلی ایران میراث فرهنگی غنی است که نویسندگان ایرانی می‌توانند از آن استفاده کنند. هزاران سال تاریخ پارسی مواد اولیه زیادی را برای ساخت جهان داستانی فراهم کرده است. بنابراین نویسندگان ایرانی می‌توانند محتوای بی‌نظیری را ارائه دهند. البته فکر می‌کنم به دلیل تحریم‌های ایالات متحده در شرایط بین‌المللی فعلی، توزیع آثار ایرانی در جهان با مشکل روبرو است و ایرانی‌ها هنگام فروش محصولات مختلف در کشورهای غربی با چالش‌های بزرگی مواجه هستند.

به نظر شما دلیل پیشرفت داستان‌های علمی‌-تخیلی در برخی کشورها چیست؟

در هر کشوری افرادی پیدا می‌شوند که قوه خیال قوی دارند و در مورد گستره کیهان و وجود جهان‌های موازی و تمدن‌های دیگر فکر و گمانه‌زنی می‌کنند. با این حال، یک سیستم آموزشی قوی آنها را قادر می‌سازد که رؤیاهای خود را روی کاغذ به رشته تحریر درآورند. مدارس و دانشگاه‌هایی که علوم طبیعی را به زبان‌های بومی دانشجویان خود آموزش می‌دهند، به‌ویژه در پرورش داستان‌نویسان متبحر در علم و فناوری مؤثر هستند. در مورد تولید محصولات پرهزینه مانند فیلم‌های سینمایی نیز بهره‌مندی از زیرساخت‌های استودیویی و دسترسی به بازارهای بزرگ داخلی و صادراتی ضروری است. ازاین‌رو کشورهایی با صنایع فیلمسازی بزرگ‌تر مانند ایالات متحده و هند دارای مزایایی نسبت به بقیه هستند.

غربی‌ها امروز چگونه به داستان‌های علمی‌-تخیلی شرقی نگاه می‌کنند؟

غربی‌ها بیشتر با داستان علمی‌-تخیلی ژاپنی به خصوص در قالب بازی‌های ویدیویی، فیلم، کمیک و اسباب‌بازی آشنا هستند. مجموعه‌ علمی‌-تخیلی «فاینال فانتزی» (Final Fantasy) طرفداران زیادی دارد. روبات‌های غول‌پیکر انیمیشن «مکا» (Mecha) به‌ویژه در میان کودکان بسیار محبوب است. داستان علمی‌-تخیلی از دیگر کشورهای آسیایی کمتر شناخته شده است. با این حال، اخیراً ترجمه رمان‌های چینی و عربی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان مثال می‌توان به رمان علمی‌-تخیلی «مسئله سه جسم» از لیو سیشین و یا «فرانکن‌اشتاین در بغداد» اثر احمد سعداوی اشاره کرد.

آیا آثار علمی‌-تخیلی ایرانی پتانسیل ترجمه شدن به زبان‌های خارجی را دارند؟

کاملاً. کلماتی مانند موشک، لیزر یا مهندسی ژنتیک در ادبیات علمی‌-تخیلی رایج در هر زبانی معادل دارد. برخی از اصطلاحات نجومی رایج، مانند ماه یا ستاره، تقریباً در هر فرهنگ انسانی وجود دارد. در مورد ارجاع به تاریخ و میراث ایرانی نیز باید بگویم بسیاری از خارجی‌ها حداقل درک سطحی از آنها دارند. این آشنایی به لطف هزار و یک شب، بورس‌های تحصیلی خاورشناسی و مجموعه «شاهزاده ایرانی» (Prince of Persia) حاصل شده است.

آیا شما اعتقاد دارید که داستان علمی‌-تخیلی یک هدف مشترک انسانی دارد یا باید در هر کشور به مسائل جدایی رسیدگی کند؟ در این صورت، نقش این ژانر را در خاورمیانه و جهان اسلام چگونه ارزیابی می‌کنید، و ویژگی‌های یک اثر خوب در این بخش از جهان را باید در چه مواردی دانست؟

بسیاری از داستان‌های علمی‌-تخیلی اعتقاد به پیشرفت فناوری و یک آرمان‌شهر را به چالش می‌کشند. این آثار به ما هشدار می‌دهد که پیشرفت‌های علمی می‌تواند برای انسان و دیگر گونه‌های زیستی هم مضر باشد و هم مفید. به عنوان مثال موشک‌ها و ماهواره‌ها دارای پتانسیل‌های نظامی و همچنین غیرنظامی هستند. بسیاری از مردم در خاورمیانه و جهان اسلام انواع مختلف ظلم و ستم را تجربه کرده‌اند که از جمله می‌توان به استعمار، نژادپرستی، استبداد، مردسالاری و تخریب محیط زیست اشاره کرد. برخی از بهترین داستان‌های علمی‌-تخیلی می‌توانند این انواع مشکلات را دربرگیرند، انتقادات اجتماعی و سیاسی را در پس‌زمینه داشته باشند و همچنین سرگرمی را فراهم کنند.

چگونه آثار علمی‌-تخیلی ایرانی می‌توانند در رویدادهای مهم بین‌المللی ژانر علمی‌-تخیلی شرکت کنند و چه نوع ناشران غربی ممکن است به داستان علمی‌-تخیلی توجه نشان دهند؟

تا زمان کاهش تحریم‌های ایالات متحده و فروکش شدن بیماری همه‌گیر کووید-19، شرکت در رویدادهای بین‌المللی به صورت آنلاین برای اکثر نویسندگان داستان‌های علمی‌-تخیلی در ایران ساده‌ترین راه است. من همچنین توصیه می‌کنم با نویسندگان، بازیگران و فیلمسازان ایرانی در خارج کشور همکاری کنید. در مورد ناشران غربی باید بگویم، «تور بوکز» (Tor Books‎) با موفقیت ترجمه انگلیسی آثار نویسندگان چینی را در ایالات متحده به بازار عرضه کرده است. «کاما پرس» (Comma Press) نیز در انگلیس گلچینی از داستان‌های علمی‌-تخیلی عراق و فلسطین را منتشر کرد.

درباره کتاب خود برای ما بگویید، ظاهراً این کتاب تحت حمایت دانشگاه دوحه منتشر شده است. دلیل توجه دانشگاه به این رشته چیست؟ چه برنامه‌های دیگری در این زمینه در دستور کار است؟

دوحه در سال‌های اخیر محل بسیاری از هنرها و معماری آینده‌نگرانه بوده است. بسیاری از دانشجویان من در دانشکده هنر علاقه زیادی به داستان‌های علمی‌-تخیلی دارند. بنابراین در این محیط توانستم تحقیق در مورد پروژه کتاب «اسلام، داستان علمی‌-تخیلی و زندگی فرازمینی» را به‌راحتی انجام دهم.   

تحقیقات آتی‌تان در مورد چیست؟

به عنوان یک مورخ علم، به دلیل ارتباط بین علمی‌-تخیلی و  علم، احتمالاً همیشه به داستان‌های علمی‌-تخیلی نیز علاقه‌مند خواهم بود. پروژه تحقیقاتی فعلی من در مورد تلاش‌های گوناگونی است که در زمینه نجوم مدرن انجام شده است. در مورد اخترفیزیکدانانی که سعی کرده‌اند گروه‌های گوناگون انسانی اعم از نژاد، فرهنگ، جنسیت و حتی توانمندی جسمانی(معلول بودن) را در رشته خود پیشرفت دهند. در آثار علمی‌-تخیلی مانند پیشتازان فضا، تنوع افرادی که در اکتشافات فضایی مشغول هستند برای ما الهام‌بخش است. همچنین باز هم با دستیاران تحقیقاتی از کشورهای مختلف کار می‌کنم تا چنین رؤیاهایی درباره آینده را بررسی کنم.

انتهای پیام/پ