حسنی///////////

؟؟؟

- سیده نفیسه حسنی، دکتری زیست‌شناسی تکوینی از پژوهشگاه رویان، از سال 87 در آزمایشگاه تولید رده‌های سلول‌های پرتوان هستم و کاری که ما در این مجموعه انجام می‌دهیم، ایجاد بانک سلولی از انواع سلول‌های بنیادی پرتوان است، چه از منابع جنینی، از جنین اولیه قبل از لانه‌گزینی در پستانداران، از جمله از انسان و حیواناتی مثل موش، رَت و چه از تولید سلول‌های بنیادی پرتوان از سلول‌های سماتیک یا سلول‌های بدنی که تحت عنوان IPS از آن نام می‌بریم. البته گروهی که IPS را تولیدمی‌کند یک گروه دیگر است، ما بَنکینگ آن را انجام می‌دهیم. بنکینگ هم تحت عنوان بایوبنکینگ یا بانک‌های زیستی یک‌سری اصولی دارد از جمله اینکه شما از تمام مشخصاتی که در مورد اهداکننده این بافت وجود دارد باید در بیوبانک شما ذخیره شده باشد تا تمام مراحل فرآیند اینکه شما دارید بانک را تکثیر می‌کنید و طولانی‌مدت ذخیره می‌کنید که عموماً سلول‌های انسانی یا جانوری را در تانک‌های نیتروژن مایع ذخیره می‌کنیم، از این هم تحت عنوان بایوبنکینگ نام می‌بریم. تِرک ترریزیشن یا تعیین خصوصیاتی که در مورد این سلول‌ها نیاز هست، تمام اینها انجام می‌شود و برای مدت فکر می‌کنم نزدیک به 10 سال باشد که این بانک ما در اختیار همگان هم قرار دارد. ما سفارش فعال داریم. هر کسی که این سلول‌ها را بخواهد و سلول‌هایی که همراه با کشت این سلول‌ها نیاز هست، مثلاً سلول‌های فیبروبلاستی و سلول‌هایی که برای هم‌کِشتی با این سلول‌ها مورد نیاز هست هم در این بیوبانک ذخیره می‌شوند

0225

- تعدادش را الان دقیقاً نمی‌دانم. فکر می‌کنم در کل حدود 600 تا 700 نوع سلول دربانک‌مان داریم که حالا چند نوعش سلول بنیادی جنینی است، یک مقدار خیلی زیادش شاید 300 تا 400 موردش IPS باشد، یک مقدارش همان سلول‌هایی که گفتم مثل سلول‌های تغذیه‌کننده و سلول‌های لایه تغذیه‌رسان است.

0255

- اینها بیمار نیست، همه اینها برای تحقیقات است. چیزی که توضیح دادم کلاً قسمت تحقیقات است. کسانی که دارند در زمینه سلول‌های بنیادی تحقیق می‌کنند، این بانک در اختیار آنها قرار می‌گیرد. بانکی که بخواهد در اختیار بیمار قرار بگیرد، کلاً ویژگی‌ها و تمام امکاناتش متفاوت است و اصلاً برای آزمایشگاه ریسرچ معمولی تولید نمی‌شود. آن در یک فضای دیگری باید تولید شود و اگر بخواهد در بیمار استفاده شود باید از سازمان غذا و دارو مجوز بگیرد یا اگر هم بخواهد یک کارآزمایی بالینی در سطح دانشگاه باشد، آن هم باید یک عالمه ویژگی‌های خاص خودش را داشته باشد، حتی اگر نخواهد به سازمان غذا و دارو برود ولی ویژگی‌های آن بانک کاملاً با بانکی که اینجا ما در بحث تحقیقات داریم، متفاوت است.

0400

- سلول‌های بنیادی که از بزرگسالان می‌گیریم، کلمه سلول بنیادی به معنی سلولی است که هم توانایی تکثیر زیادی داشته باشد و هم بتواند به رده‌های مختلفی تمایز پیدا کند. شاید خیلی نتوانیم برای سلول‌های بالغین کلمه بنیادین به‌کار ببریم ولی خب آنها هم سلول‌هایی هستند که توانایی‌های خاص خودشان را دارند.

عموم سلول‌هایی که در این مجموعه داریم، البته زیاد است، حالا خیلی‌هایش شاید تحت عنوان بانک و ارائه خدمات به بیرون نباشد ولی سلول‌هایی هستند که عموماً از خون مغز استخوان یا از بافت چربی گرفته شده‌اند و شاید از این سلول‌ها تحت عنوان سلول‌های استرومای مزانشیمی یا سلول‌های بنیادی مزانشیمی نام می‌بریم. 0446 استرومالسل الان مرسوم‌تر است تا مزانک‌های استِمسل، یعنی کلمه استمسل را خیلی برای اینها به کار نمی‌بریم. بیشتر اینها هست.

سلول‌های دیگری که در بانک‌مان داریم سلول‌هایی است که از لایه‌های پوست می‌گیریم. مثلاً اگر از لایه بِرن پوست بگیریم تحت عنوان فایبروبلاست از آن نام می‌بریم، اگر از اپیدرم بگیریم تحت عنوان کراتینوسایت از آن نام می‌بریم. اینها دیگر واقعاً هیچ‌کدام توانایی تکثیر خیلی زیادی مثل سلول‌های بنیادی ندارند. ما از اینها تحت عنوان پرایمری کالچر یا کِشت اولیه نام می‌بریم که البته اینها هم ویژگی‌های خیلی زیادی دارند. در بحث ترمیم‌های پوستی وقتی اینها را با هم‌دیگر ترکیب می‌کنیم، پوست‌های مصنوعی که می‌سازیم، برای این کاربردها است.

سلول‌های پرتوان؟

- سلول‌های پرتوان همان چیزی بود که گفتم ما در آزمایشگاه سلول‌های بنیادی پرتوان داریم از آنها تولید می‌کنیم، اینها به خاطر اینکه از سلول‌های اولیه جنینی هستند، یعنی سلول‌هایی که هنوز آن جنین حتی در بدن مادر لانه‌گزینی هم نکرده.

خیلی خلاصه بخواهم توضیح دهم، وقتی که یک سلول تخم از لقاح بین دوتا سلول جنسی نر و ماده تشکیل می‌شود، یک سلول تخمی درست می‌شود که ما می‌دانیم همه اجزای بدن را می‌تواند بسازد و همه بافت‌هایی که در قسمت جنینی نیاز دارد و آنها دیگر در بدن فردی که به دنیا می‌آید وجود ندارد. از آنها تحت عنوان بافت‌های خارج جنینی نام می‌بریم.

ما به آن سلول تخم می‌گوییم یک سلول همه‌توان، یعنی همه کارش را خودش می‌تواند انجام دهد. وقتی این تقسیم می‌شود، می‌شود دوتا، چهارتا، هشت‌تا، شانزده‌تا، اول یک توپ پرسلولی درست می‌کند که در بحث جنین‌شناسی به آن می‌گوییم مورولا، یعنی توپ پرسلولی است.

بعد وسط این توپ پرسلولی شروع می‌کند خالی شدن. کلاً به یک مرحله‌ای می‌رسد که یک توپی می‌شود که دقیقاً تمام داخلش دقیقاً عین یک توپ همه‌اش خالی است، یک تکه کوچکی توش یک تیکه سلول‌هایی وجود دارد که به آن می‌گوییم اینرسل، 0652 سلول‌های توده درونی. تمام اجزای بدن ما از همان چندتا سلول، حدود مثلاً 10 تا 20 سلولی که آنجا هست ایجاد می‌شوند.

آن سلول‌ها دیگر بافت‌های خارج جنینی را ایجاد نمی‌کنند ولی تمام بدن ما را از تمام مشتقات سلول‌های بدنی جنینی ما، یعنی هر چه از بیرون تا داخل بدن را نگاه کنید، همه را آنها ایجاد می‌کنند، به همین دلیل به آنها پرتوان می‌گوییم.

ما در آزمایشگاه آن سلول‌ها را برمی‌داریم و در همان حالت خودشان نگه می‌داریم، یعنی می‌گوییم در همان حالت تکثیر شوید، نروید جلوتر به سمت تمایز! و هر وقت که لازم‌شان داشتیم، اینها را در آزمایشگاه می‌بریم توی همان محیط تمایز، مثلاً اگر عصب خواستیم می‌بریم‌شان به سمت عصب، اگر سلول‌های قلبی خواستیم می‌بریم به سمت قلبی، اگر سلول‌های پانکراسی یا کبدی خواستیم، این سلول‌ها قابلیت ایجاد همه نوع سلول را دارند، فقط باید بروند در آن محیط خاصی که بتوانند آن تمایز را ایجاد کنند.

رسالت این گروه چیست؟ سلول‌های بنیادی را در بانک ذخیره کرده و در مواقع مورد نیاز در اختیار گروه‌های دیگر قرار می‌دهند؟

- بیماری‌های صعب‌العلاجی را در نظر بگیرید که برای مثال با تخریب سیستم عصبی مثل پارکینسون یا MS مواجه هستند. در حال حاضر راه خاصی برای درمان اینها نداریم مگر اینکه سلول را جایگزین کنیم. در کل یک‌سری از بیماری‌هایی وجود دارند که پزشکی امروز راهی به‌جز جایگزینی سلول برای آنها ندارد.

پیش از مطالعه سلول‌های بنیادی در بدن، باید در آزمایشگاه روی آنها مطالعه و تحقیق شود تا دانشمندان از صحت ایده اطمینان حاصل کنند. اگر در  محیط آزمایشگاهی ثابت شود که سلول می‌تواند جایگزین سلول آسیب‌دیده در بدن فرد شود، 

ما قبل از اینکه بخواهیم این سلول‌ها را در بدن مطالعه کنیم باید یک فضا و امکاناتی وجود داشته باشد که در آزمایشگاه در مورد آنها تحقیق کنیم. ببینیم آیا این ایده درست است؟ آیا آن سلولی که ما فکر می‌کنیم می‌تواند جایگزین آن سلولی باشد که در بدن آن فرد بیمار خراب شده، آیا واقعاً‌ در آزمایشگاه می‌تواند این کار را انجام دهد؟

مرحله بعد این است که در آزمایشگاه ما یک‌سری لیست کاری برای خودمان قرار می‌دهیم. مثلاً می‌گوییم اگر این سری ژن‌ها را بیان کند، اگر قیافه‌اش این‌شکلی باشد، اگر بیان پروتئین‌هایش این‌جوری باشد، با تمام امکاناتی که در آزمایشگاه است. شما باید یک آزمایشگاه مجهز داشته باشید که هم از نظر بیان ژنی، هم از نظر بیان پروتئینی بتوانید اینها را اندازه‌گیری کنید.

وقتی دید که بله! بر طبق تئوری این سلولی که شما به این محیط تمایزی بردید می‌تواند سلولی باشد که مثلاً دوپامین درست می‌کند و می‌تواند به‌عنوان مثال برای درمان پارکینسون مورد استفاده قرار گیرد.

مرحله بعد این است که باید یک جایی عملکرد این را واقعاً نشان دهد، نه اینکه فقط در آزمایشگاه این کار را بکند. اینجا می‌آییم از مدل‌های حیوانی استفاده می‌کنیم. در آزمایشگاه یک مدل حیوانی مثلاً شبیه پارکینسون درست می‌کنیم، بعد این سلول‌ها را به آن پیوند می‌زنیم.

حالا اولاً که خود آن مدل‌سازی کلی شرایط دارد؛ باید اثبات کنید که مدل شما کاملاً درست شده، واقعاً شبیه پارکینسون است. وقتی که اثباتش کردید، بعد می‌آیید این سلول‌ها را به آن پیوند می‌زنید، مقایسه‌اش می‌کنید با گروهی که پیوند سلولی نخورده که همان گروه کنترل ما است. آن موقع می‌بینید که آیا این سلول شما عملکرد دارد یا ندارد؟

اگر عملکرد داشت، آن موقع وارد فاز بعدی می‌شوید که بیاییم دوباره سلول را از ابتدا تحت شرایطی که بشود از آن به عنوان دارو استفاده کرد که به آن شرایط می‌گوییم تحت شرایط اتاق‌های تمیز یا کلین‌روم و با مقرراتی که بین‌المللی هستند، سازمان بهداشت‌های کشورهای مختلفی مقررات خاصی دارند. مثلاً یکی از معروف‌ترین‌هایش متعلق به سازمان غذا و داروی آمریکاست که تحت عنوان FDA از آن نام می‌بریم یا متعلق به اروپاست که تحت عنوان اِما از آن ناممی‌بریم. کشورهای دیگر هم دارند، ژاپن و کره جنوبی هم برای خودشان دارند، ‌ایران هم برای خودش دارد که از آن تحت عنوان IFDA نام می‌بریم.

ما این اصول را می‌گیریم، همان اصولی است که برای داروسازی دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر یک دارویی بخواهد در بدن انسان امتحان شود باید چه شرایطی داشته باشد؟ عین همان سلول را شما دوباره از ابتدا تحت آن شرایط درست می‌کنید، تمام مدارکی را هم که در آزمایشگاه و در مورد حیوان داشتید، به همراه تمام آن مدارکی که الان در آزمایشگاه اتاق تمیزتان درست کردید، همه را به سازمان غذا و دارو ارائه می‌دهید، آن‌موقع آنها به شما می‌گویند که حالا شما اجازه داریم این را روی انسان‌ها آزمایش کنید که از آن تحت عنوان کارآزمایی بالینی نام می‌بریم.