«اسماعیل جلایر»؛ نقاش برجسته عصر قاجار

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

اسماعیل جلایر از نقاشان طراز اول و صاحب سبک دوره ناصری است.

تاریخ زاد و مرگ او دانسته نیست، پدر اسماعیل، حاجی محمد زمان خان کلاتی، در جوانی برخلاف سنت خانوادگی‌اش مشغول تحصیل علوم دینی، عبادت و ریاضت شد. وی به تصوف روی آورد و به مکه و مدینه مشرف شد و سرانجام از پیروان و مریدان محمد اسماعیل ذبیح‌الله ازغدی، از مشایخ سلسله ذهبیه شد. وی فرزندش را به سبب ارادت به مرشدش، اسماعیل نام نهاد. اسماعیل بر اثر تعلیمات پدر، صوفی‌منش و عارف‌مسلک بار آمد.

تاریخ ورود اسماعیل جلایر به دارالفنون به درستی معلوم نیست. او در مدرسه دارالفنون، زیر نظر زبده‌ترین استادان زمان، نقاشی را فراگرفت و در حد خود استادی تمام‌عیار شد. به گفته دوستعلی‌خان معیرالممالک از رجال عصر ناصری، ناصرالدین شاه سالی یک بار به بازدید مدرسه دارالفنون می‌رفت، در یکی از روزها، شاهزاده علینقی‌میرزا اعتضادالسلطنه وزیر علوم، آقامیرزا اسماعیل نقاش معروف به جلایر را که مردی بسیار خوش‌رو و شوخ‌طبع و در کپی تابلوها استاد بود، با پرده بزرگی که از شاه و جمعی از وزرا ساخته بود به حضور آورد. پس از آنکه شاه مدتی طولانی به پرده نگریست و بسیار تعجب کرد، اعتضادالسلطنه پیش رفت و شرحی مبنی بر استعداد و قابلیت جلایر ایراد کرد و در پایان گفت: «اما افسوس که...». جلایر مجال اتمام سخن به شاهزاده نداد، تعظیمی کرد و گفت 80 تومان مقروض است؛ در صورتی که چون میرزا اسماعیل عادت به افیون داشت، اعتضادالسلطنه می‌خواست بگوید افسوس که تریاک می‌کشد. شاه نیز 500 تومان به نقاش انعام داد.

جلایر در اغلب رشته‌های هنری، مانند آبرنگ، سیاه‌قلم، نقطه‌پرداز و شبیه‌سازی با استعداد و در نقاشی رنگ و روغنی و قلمدان‌سازی نیز بسیار ماهر بود. او خط نستعلیق را نیز نیکو می‌نوشت و از روی خطوط میرزا غلامرضا خوشنویس‌باشی مشق می‌کرد و با قلم‌مو نقاشی می‌کرد. اسماعیل جلایر از نخستین هنرمندانی است که خط را وارد نقاشی کرد.

بیشترین و ممتازترین آثار وی شمایل‌هایی در اندازه و سبک‌های گوناگون است. وی به مولای متقیان علی(ع) ایمان و ارادت خالصانه‌ای داشت و اغلب موضوعات نقاشی‌اش را از بین اقطاب و قلندران پاک‌باخته علی(ع) انتخاب و ترسیم می‌کرد.

جلایر فقط بر دو اثر خود تاریخ قید کرده است و به همین علت، سال‌های فعالیت هنری وی به درستی معلوم نیست اما آثار باقی‌مانده وی نشان می‌دهد که در دوره سلطنت ناصرالدین شاه در هنر خود بسیار درخشیده و بین سال‌های 1285 تا 1290ق درگذشته است.

آثار باقی‌مانده از جلایر، به نقل از استاد کریم‌زاده، بدین قرار است:

1. مجلس چای‌خوری مفصّل و تماشایی که به‌سان قصه معروف یوسف و زلیخا تصویر شده است. در این مجلس شاد، 10 دوشیزه جوان و دلربا با پوشش تمام‌عیار ایرانی مانند شلینه و نیم‌تنه و چارقد و جوراب بلند و نیز پسری (یوسف) دیده می‌شود. یوسف، با حالتی پرتمنا و شرمسار دست دراز کرده و صراحی شراب را از دست زلیخا گرفته است. زلیخا که به لباس پری‌رویان افسانه‌ای ملبس است، کلاه مرصع زیبایی به سر گذاشته و زلف‌های خود را از زیر کلاه بیرون ریخته و با حالتی عاشقانه صراحی را به دست یوسف می‌دهد. شلیته دو طبقه و چین‌دار زلیخا و همچنین ساق بلند زیبایش جلوه خاصی دارد. دیگر دختران نیز به شیوه مرسوم زمان لباس پوشیده‌اند و به خوردن چای مشغول‌اند. جلایر در این اثر به خط نستعلیق رقم گذاشته است: «اسمعیل - غرض نقشی است کز ما بازماند». این اثر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه‌داری می‌شود.

2. دو تابلوی زیبا به خط نستعلیق استادانه که نام و القاب و تعاریف امین‌السلطان اتابک است. زمینه هر دو اثر به سیاق انحصاری نقاش، از گل و برگ و گیاهان افشان پر شده و در بعضی جاها صورت انسان و حیوان نیز اضافه شده است. با رقم «اسماعیل».

3. شمایل آبرنگ که حضرت علی(ع) در وسط حسنین نشسته و زمینه نقاشی نیز با گل و برگ‌های سبک خاص نقاش آرایش شده است. با رقم: «کمترین فدویان اسمعیل جلایر».

4. تصویر زیبا و زنانه نورعلیشاه که با کلاه و لباس درویشی روی قطعه پوستی دو زانو نشسته است. با رقم «راقمه الحقیر اسماعیل». این اثر در موزه کاخ گلستان محفوظ است.

5. تصویر دیگری از نورعلیشاه که کلاه مخصوص درویشی به سر گذاشته و زلف‌های خود را روی گردن ریخته است، با رقم «اسمعیل». این اثر در موزه هنرهای تزیینی تهران بوده است.

6. شمایل رنگ و روغنی زیبا و استادانه‌ای از حضرت علی(ع) که در وسط نشسته و حسنین در طرفین او قرار گرفته‌اند و قنبر غلام معروف علی(ع) و یکی از صحابه نزدیک پیغمبر با احترام پشت سر وی ایستاده‌اند. با رقم «اسمعیل».

7. تابلویی که تلفیق خط و نقاشی است، در ابعاد حدود 50×80 سانتی‌متر. در این تابلو دو بیت از اشعار سعدی آمده است و هنرمند خط را به استادی تمام با نقاشی تلفیق کرده است. با رقم «عمل اسمعیل جلایر». این اثر در موزه هنرهای تزیینی تهران بوده است.

8. تصویر رنگ و روغن میرزا حسین خان سپهسالار به روی اسب که تقریباً 75×90 سانتی‌متر است. با رقم «عمل نقاش دولت علیه ایران - اسمعیل بن المرحوم حاج زمان خان جلایر».

9. تصویر سیاه‌قلم ناصرالدین شاه بر روی اسب. با رقم «اسمعیل».

10. تصویر رنگ و روغن ذبح اسماعیل، در سیاه قلم با ابعاد تقریبی 120×220 سانتی‌متر. در این اثرِ ارزنده، حضرت ابراهیم و اسماعیل و سایر ملائکه به طرز زیبایی نقاشی شده‌اند و قوچ مرحمتی نازل شده از درگاه باری‌تعالی، در زمینه پرگل و برگ درخت، جلوه خاصی به اثر بخشیده است.

11. تصویر رنگ و روغن سیاه و سفید ذبح اسماعیل که مختصر آبی کم‌رنگی به آن اضافه شده و آن را روحانی‌تر کرده است. در این تابلو حضرت ابراهیم و اسماعیل و خیل ملائکه در کمال دلربایی و استادی نقاشی شده‌اند و رقم «اسمعیل» دارد.

12. تصویر رنگ و روغن ذبح اسماعیل در ابعاد بزرگ‌تر که صورت‌ها و آرایش حضرت اسماعیل و ابراهیم و ملائکه با استادی تمام نقش بسته و رقم «اسماعیل» دارد.

13. تصویر آبرنگی ناصرالدین شاه که روی صندلی نشسته و کلاه پردار سلطنتی به سر دارد، نیمه‌تنه ساده‌ای از ترمه قرمز به تن کرده و گردن‌بند مروارید گرانبهایی آویخته و حمایل آبی خوش‌رنگی به گردن انداخته است. نشان اقدس خورشیدی و کمربند الماس‌نشان وی از زیر لباس‌ها جلوه‌گر است. شمشیر مرصع زیبایی روی دو پا قرار داده و شلوار سیاه و جوراب‌های آبی به پا کرده است. با رقم «رقم اسمعیل جلایر، سلخ ربیع‌الثانی سنه 79»، که منظور 1279 است.

14. تصویر رنگ و روغن اتابک السلطان که روی صندلی نشسته و لباس ترمه‌ای آویزدار منگوله‌ای قفقازی به تن دارد. حواشی لباس مرواریددوزی شده و نشان جواهرنگار تمثال ناصری به سینه آویخته است.

از اسماعیل جلایر چند قلمدان روغنی و آثار دیگری نیز بر جای مانده است که در مجموعه‌ها نگه‌داری می‌شود.

اسماعیل جلایر شاگردانی نیز تربیت کرد؛ از جمله علی اکبر مصور معروف به حجّار که گذشته از نقاشی، در پیکرتراشی و مجسمه‌سازی نیز دستی داشت و نقش برجسته ناصرالدین شاه بر سنگ مرمر آرامگاهش کار اوست. گفته‌اند کمال‌الملک نیز مدتی شاگرد او بوده است.

 انتهای پیام/4104/