«ابن مجاور»؛ جغرافیدانی که 700 سال پیش اوصاف سرزمین حجاز را نوشت

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالفتح نجم‌الدین یوسف بن یعقوب دمشقی (601-690ق ) مورخ و جغرافیدان است.

ابن مجاور در دمشق زاده شد. کودکی و نوجوانی را در بغداد گذراند. سپس به هند رفت. چندی در مولتان زندگی کرد. در 618ق از راه دریا به عدن رفت. در میانه سال‌های 619-627ق به سیاحت پرداخت و از شهرهای زبید، مکه و جده دیدن کرد. مدتی نیز در بندر غلافقه یمن و دیگر مناطق عربستان ساکن شد. ابن مجاور از ابوالیمن کندی و عبدالجلیل بن مندویه دانش آموخت.

تنها اثر مهمی که به ابن مجاور نسبت داده‌اند تاریخ المستبصر است که در تاریخ، جغرافیا و آداب و رسوم عربستان جنوبی و غربی است. آخرین تاریخی که در این کتاب به آن اشاره شد، ذی‌الحجه 626 است. در جایی از کتاب، مؤلف پدر خود را محمد بن مسعود بن علی بن احمد بن مجاور بغدادی نیشابوری و برادرش را احمد بن محمد بن مسعود می‌نامد.

برخی پژوهشگران با توجه به این نوشته مؤلف و نیز شناخت کافی وی از شعرهای فارسی و به کار بردن تعبیرهای فارسی، در انتساب این کتاب به این مجاور شیبانی دمشقی تردید کرده‌اند و احتمال داده‌اند که این کتاب از محمد بن مسعود بن مجاور بغدادی نیشابوری باشد. نویسندگان بعدی نیز که درباره جغرافیا و تاریخ عربستان نوشته‌اند و از این کتاب بهره‌مند شده‌اند، از مؤلف آن با نام ابن مجاور نام برده‌اند که کمکی به روشن شدن این مطلب نمی‌کند.

تاریخ المستبصر دارای دو بخش است که با وصف مکه آغاز می‌شود و با توصیف بحرین پایان می‌یابد. بیش از یک پنجم کتاب در توصیف شهر عدن است. نویسنده در بیشتر موارد مناطقی را که خود به آنجا سفر کرده، توصیف کرده است. همچنین اخلاق و عادت‌های مردم، مراسم ازدواج، اوزان و مقیاس‌ها، حقوق گمرکی، فولکلور و اساطیر رایج محلی را شرح داده است. همچنین نقشه برخی راه‌ها چون جده، زبید و عدن را رسم کرده است. وی آگاهی‌های خود را از نوشته مؤلفان پیشین و نیز افراد آگاه و حتی صحرانشینان به دست آورده و شناخت دقیقی از راه‌های دریایی داشته است. این کتاب از مهم‌ترین منابعی است که درباره شهرها و نواحی یاد شده تألیف شده است. متن کامل این اثر با نام صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز المسماة تاریخ المستبصر در دو جلد به کوشش اسکار لوفگرن، 1951-1954 در لیدن به چاپ رسید.

 انتهای پیام/4104/