18 روش«ابن دایه» برای یافتن مقادیر مجهول ریاضی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوجعفر احمد بن یوسف بن دایه مصری، ریاضی‌دان، منجم، مورخ، پزشک و کاتب شیعی دستگاه طولونیان مصر در سده سوم و چهارم هجری قمری است.

احمد بن یوسف احتمالاً در 260ق و به قولی میان سال‌های 245-250ق / 859-864م به دنیا آمد. پدرش، یوسف بن ابراهیم معروف به «کاتب» و «حاسب»، از مردان فرهیخته و کاردان دوران بود که کتابی درباره تاریخ پزشکی، کتاب دیگری درباره تاریخ نجوم و مجموعه‌ای از جدول‌های نجومی به وی منسوب است. مادرِ یوسف بن ابراهیم دایه خلیفه ابراهیم بن مهدی (حکومت: 201-203ق) بود و به همین سبب او و فرزندش، احمد بن یوسف را «ابن دایه» لقب داده‌اند.

احمد بن یوسف در مصر مراحل تحصیل را گذراند و در ریاضیات چندان تبحر یافت که او را یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان اسلامی سده چهارم هجری قمری و هم‌پایه ثابت بن قره،‌ابوالوفا، ابن عراق و خجندی دانسته‌اند. احمد، کاتب مخصوص خاندان طولون بود که از 254 تا 292ق در مصر حکومت داشتند. وی بارها به کسی به نام هُدی بن احمد بن طولون اشاره کرده است که ظاهراً‌مقصودش ابوالبقا هدی، سیزدهمین پسر احمد بن طولون و احتمالاً همان کسی است که احمد بن یوسف در خدمت او بوده است. از زندگی احمد بن یوسف بیش از این چیزی نمی‌دانیم. تاریخ درگذشت وی نیز بنا بر قراینی، بین سال‌های 330-340ق / 942-951م بوده است. احمد بن یوسف آثار متعددی داشته که شماری از آنها که به صورت خطی است عبارت‌اند از:

1. رسالة فی النسبة و التناسب، این رساله به سبب تأثیری که در دانشمندان قرون وسطی داشته بسیار حائز اهمیت است. بخش عمده آن شرح مقاله پنجم اقلیدس است. احمد بن یوسف تعاریف اقلیدس از نسبت و تناسب را در این اثر در بحث جدلی مبسوطی پرورد. پس از روشن ساختن معانی این دو اصطلاح، به بسط مقال در این باره پرداخت که وقتی بین مقادیر معلوم و مقادیر مجهولی رابطه تناسب برقرار باشد چگونه می‌توان آن مقادیر مجهول را با روش‌های گوناگون به‌دست آورد.

احمد موفق شد با به کار بستن تعریف‌های اقلیدس از ترکیب و جدایی و تناوب و برابری و تکرار، در روابط تناسب مشخصی، هجده مورد گوناگون پیدا کند و به این سبب نویسندگان بعدی از کتاب وی با عنوان «هجده مورد شکل تقسیم شده» نام برده‌اند. نسخه‌های خطی این اثر در  کتابخانه‌های قاهره و الجزایر محفوظ است. این اثر را گراردوس کرمونایی به لاتین ترجمه کرد. احمد در ریاضی‌دانان قرون میانه تأثیر بسیار گذاشت. لئوناردو فیبونانچی در کتاب Liber abacci خود از کتاب احمد درباره هجده مورد تناسب یاد کرده و نیز روش او را در حل مسائل مالیاتی به کار برده است. توماس بردواردین نیز در بیان اختلاف بین نسبت‌های پیوسته، احمد را صاحب‌نظر دانسته است.

2. رسالة فی القسی المتاشبه، که نام دیگر آن الاقواس المتماثلة است. این اثر رساله‌ای است درباره قوس‌های متشابه، که گراردوس کرمونایی آن را به لاتین ترجمه کرده است. نسخه خطی عربی آن در دانشگاه آکسفورد نگه‌داری می‌شود.

3. شرح بر کتاب الثمر منسوب به بطلیموس، این اثر به نام‌های کتاب الثمر، شرح رسالة فی الفلک لبطلیموس، ترجمه کتاب الثمرة، تفسیر الثمرة لبطلیموس، کتاب الثمرة لبطلیموس بن فلیوس القوذی مع شرح احمد الطولونی نیز آمده است. نسخه باارزشی از آن با تاریخ 371ق، به خط عبدالرحمان صوفی رازی، در کتابخانه ملک نگه‌داری می‌شود.

4. رساله‌ای درباره اسطرلاب، نسخه‌های خطی این اثر در آکسفورد و احتمالاً در لیدن نگه‌داری می‌شود. ضمناً آثار دیگری نیز به ابن دایه منسوب است که در صحت انتساب آنها تردید است.

همچنین برخی آثار احمد بن یوسف به چاپ رسیده است که اسامی تعدادی از آنها عبارت است از:

1. کتاب المکافاة، مجموعه‌ای مشتمل بر 71 داستان از رویدادهای عراق و مصر و سایر کشورهای اسلامی و زندگی اجتماعی عصر طولونیان.

2. کتاب العهود الیوناینة المستخرجة من رموز کتاب السیاسة للافلاطن، که با نام‌های دیگری چون السیاسة افلاطون نیز مشهور است. این اثر در 1971 در الجزیره با عنوان الفلسفة السیاسیة عندالعرب منتشر شد.

انتهای پیام/4104/