«ابن صلاح»؛ ریاضیدانی که آثار ابوریحان بیرونی را نقد کرد
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.
با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.
برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.
«نجم‌الدین (کمال‌الدین) ابوالفتوح احمدبن صلاح همدانی» ریاضی‌دان و پزشک مشهور ایرانی‌تبار اهل همدان در سده ششم هجری است.
ابن ابی اصیبعه از او با نام ابن سری نیز نام برده است. از تاریخ تولد او اطلاعی نداریم اما می‌دانیم که وی پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، به بغداد رفت و چندین سال در آن شهر مشغول تحصیل در علوم گوناگون شد.
با اینکه ابن صلاح در علوم گوناگون مشهور بود، به جز یک مورد از استادان وی اطلاعی در دست نیست. این فرد ابوالحکم مغربی اندلسی بود که در آموزش علوم، به‌ویژه ریاضیات، بر ابن صلاح تأثیر بسیار داشت و ابن صلاح از او با احترام یاد کرده است.
ابن صلاح بنا به دستورامیر حسام‌الدین تیمورتاش (حکومت: 516-547ق) و با سمت پزشک مخصوص وی بغداد را ترک و به ماردین رفت. البته برخی گفته‌اند که امیر او را برای تأسیس کتابخانه ماردین به آنجا فراخواند؛ زیرا تیمورتاش دوستدار دانشمندان و فضلا بود. ابن صلاح پس از زمانی نامعلوم ماردین را به قصد دمشق ترک کرد تا شاید نزد استاد خود، ابوالحکم مغربی که در آنجا ساکن بود، برود. در مسیر سفرش در موصل، امیر نورالدین محمود زنگی از او استقبال کرد. زمانی که به دمشق رسید، ابوالفضل اسماعیل بن الوقار پزشک از او در منزل خود پذیرایی کرد.
ابن صلاح اواخر عمرش را با عزت و احترام در کنار بزرگانی چون ابوالحکم مغربی، ابن ابی الوقار و حکیم امین‌الدین یحیی سپری کرد و در 548ق در دمشق درگذشت. او را در مقابر صوفیه در کنار رود بانیاس به خاک سپردند.
ابن صلاح علاوه بر تسلط بر مطالب علمی، آنها را با شیوایی و روانی بیان می‌کرد و به همین علت همگان مشتاقانه در کلاس‌های درس او شرکت می‌کردند. با اینکه وی از پزشکی نیز سررشته داشت اما شهرت او در علم ریاضیات و بیشتر آثارش نیز در همین علم است.
ابن صلاح آثار ریاضی‌دانان قبل از خود را مطالعه می‌کرد و با آنها آشنا بود و چون زبان سریانی می‌دانست، از ترجمه سریانی آثار ریاضی یونانی بهره می‌برد. به همین علت، آثار او منسجم و انتقادات او بر کتب دیگران درخور توجه است. استادش، ابوالحکم مغربی از علم و دان شاگردش تمجید و به طبع شعر او نیز اشاره کرده است.
در منابع گوناگون بیش از 10 اثر از ابن صلاح نام برده‌اند که برخی از آنها در ریاضیات دارای اهمیت هستند. تعدادی از آثار او عبارت‌اند از:
1. فی کیفیة تسطیح الکُری، که رساله‌ای درباره روش ترسیم تصویر کره (کنج‌نگاری) روی صفحه است. این کتاب دو مقاله دارد؛ مقاله نخست مباحث نظری و مقاله دوم کاربرد کنج‌نگاری (تصویر استرئوگرافیک) در اسطرلاب را شرح می‌دهد.
2. «فی سبب الخطاء و التصحیف العارضین فی جداول المقالتین السّابعة و الثامنة من کتاب المجلسطی و تصحیح ما امکن تصحیحه من ذلک». کونتیچ این کتاب را به آلمانی ترجمه و آن را بررسی کرده است. این اثر در 1975 در گوتینگن چاپ شد. موضوع آن تصحیح اشتباهات جدول‌های مقالات هفتم و هشتم مجسطی است. ابن صلاح اشتباهات موجود در تعیین مختصات ستارگان و غلط‌هایی را که به علت نسخه‌برداری از کتاب مجسطی به وجود آمده، رفع کرده است.
وی همچنین به بررسی مقابله‌ای منابع اصلی مورد استفاده‌اش پرداخته و در مواردی به روشی کاملاً علمی و امروزی از ابوالحسین صوفی، بتّانی، ابوریحان بیرونی و دیگران انتقادهایی کرده است. وی در این اثر از پنج نسخه گوناگون از ترجمه‌های یونانی به سریانی و عربی استفاده کرده است.
3. «دو مسئله هندسی»، که نسخه‌ای از آن در لیدن نگه‌داری می‌شود و به طرح و حلِ دو مسئله ریاضی درباره دایره و مثلث می‌پردازد؛ هر چند که ابن صلاح در استدلال مسئله دوم خطا کرده است، طرح و حل این دو مسئله کار با ارزش و مهمی به حساب می‌آید.
4. جواب عن برهان مسئله مضافة الی المقالة‌السابعة من کتاب اقلیدس فی الاصول و سائر ماجرّه الکلام فیه، نسخه‌هایی از این رساله در کتابخانه‌های ایاصوفیا و فیض‌الله نگه‌داری می‌شود.
5. ایضاح البرهان علی حساب الخَطَأَین، این کتاب از ابوسعید جابر بن ابراهیم صابی است و ابن صلاح بر آن حاشیه نوشته و یکی از اشتباهات جابر را برطرف کرده است؛
6. «شرح فصل فی آخر المقالة الثانیة من کتاب ارسطوطالیس فی البرهان و اصلاح خطأ فیه»، او در این مقاله درباره یکی از خطاهای ارسطو بحث و آن را بررسی کرده است.
7. «مقالة فی الشکل الرابع من اشکال الحملی»، این مقاله منسوب به جالینوس است و رِشِرْ آن را ترجمه و تصحیح و با نام «جالینوس و قیاس» در دانشگاه پیتسبرگ چاپ کرده است.
8. قول فی ایضاح غلط ابی علی بن الهیّم فی الشکل اول من المقاله العاشرة من کتاب اقلیدس فی الاصول، این اثر درباره مبانی روش اقناء اقلیدس است.
ابن صلاح چندین اثر دیگر نیز درباره آثار ارسطو، اقلیدس، ابونصر فارابی، بطلمیوس، ابوسهل کوهی و برخی مباحث ستاره‌شناسی دارد.
انتهای پیام/4104/
انتهای پیام/