«ابوسعید سجزی»؛ عاِلم علم هندسه و الهام‌بخش ابوریحان بیرونی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

احمد بن محمد بن عبدالجلیل، مکنی به ابوسعید، ریاضیدان و ستاره‌شناس بنام قرن چهارم هجری قمری است.

کلمه سجزی خلاصه واژه سجستانی است که اصالت سیستانی وی را نشان میدهد. سال دقیق تولد سجزی را نمیدانیم. سوتر تاریخ تقریبی دوران زندگی وی را در حدود سالهای 340 تا 415ق دانسته است، اما مجموعه رسائلی در دست است که سجزی آنها را در سالهای 358-361ق در شیراز استنساخ کرده است. با توجه به تاریخ استنساخ این رسائل و نیز توجه به این مسئله که پنج رساله از این مجموعه نوشته خود سجزی است، نظر سوتر که سن سجزی را در این زمان 18 سال بیان کرده بعید به نظر میرسد؛ زیرا اگر سجزی تا آن زمان چندین رساله در ریاضی تألیف کرده باشد احتمالاً سن و سالی بیشتر از آنچه سوتر بیان کرده داشته و میتوان فرض کرد که در آن زمان حدوداً 30 سال داشته؛ بنابراین میتوان به قولی دیگر که تاریخ تولد سجزی را در سال 330ق میداند اعتماد کرد. سجزی با ابوریحان بیرونی (362-440ق) معاصر بوده و ظاهراً مکاتباتی نیز با بیرونی داشته است.

پدر سجزی نیز همچون خود وی از ریاضی‌دانان برجسته عهد خویش بوده است. سجزی در سال 340 یزدگردی/360 هجری رساله‌ای درباره گنبدهای هذلولی و سهمی خطاب به پدرش، ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل سجزی نوشته است. وی همچنین در اثری به نام کتاب احمد بن محمد عبدالجلیل فی مسائل المختارة التی جرّت بینه و بین مهندسی شیراز و خراسان و تعلیقاته از راه‌حل‌هایی که پدرش برای مسئله‌هایی مربوط به تقسیم مثلث‌ها و متوازی‌الاضلاع‌ها عرضه کرده است یاد می‌کند. بنابراین پدر سجزی باید یک ریاضی‌دان فعال بوده باشد.

از مذهب او اطلاع دقیقی در دست نیست و می‌توان گفت در هیچ یک از آثار خود او و دیگر دانشمندان، اشاره‌ای به آن نشده است. با این حال، با توجه به اینکه سجزی بیشتر عمر خود را در شیراز در کنف حمایت عضدالدوله دیلمی به سر می‌برده که از خاندانی شیعی‌مذهب و خود نیز از سادات زیدی «فرزندان زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب (ع)» بودند و همچنین با توجه به اشاره آقا بزرگ طهرانی در کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعه و نیز با توجه به اشاره صریح وی در طبقات اعلام الشّیعه وی به احتمال قوی مذهب شیعه داشته است.

سجزی بیشتر دوران عمر خود را در شیراز به سر برد و از پاسخ‌هایی که به علمای خراسان داده برمی‌آید که گاهی هم در خراسان بود. او آثارش را به سید ابوجعفر احمد بن محمد، شاهزاده بلخ، یا عضدالدوله دیلمی، حاکم بویی (آل بویه) زمان خود تقدیم کرده است. سال فوت سجزی را حدود 415ق دانسته‌اند.

حجم کارهای او در ریاضیات (هندسه) کمتر از کارهایش در احکام نجوم است، اما به سبب علمی‌تر بودن این کارها بهتر است وی را عالم هندسه بدانیم.

ابن ندیم در الفهرست و قفطی در تاریخ الحکماء نامی از سجزی به میان نیاورده‌اند و از این رو، شرح زندگی و فعالیت‌های علمی او را فقط از میان آثار به جا مانده از خود وی می‌توان دریافت؛ همانند نامه‌هایی که به برخی از معاصران خود نوشته است یا اشاره‌هایی که آنها در آثار خود به سجزی کرده‌اند.

عروضی در کتاب چهار مقاله، سجزی را یکی از ستاره‌شناسان بنام برشمرده و در حکایتی، ابوریحان را خلف سجزی د رعلم نجوم معرفی کرده است. با توجه به جایگاهی که ابوریحان در این شاخه از علوم دارد و آثار گرانقدری که در این زمینه نوشته است، می‌توان به نام‌آوری سجزی در این رشته پی برد.

ابوریحان نیز در آثارش از سجزی بسیار یاد کرده است. بیرونی به منظور احترام گذاشتن و نشان دادن جایگاه او در دانش هندسه، در کتاب الآثار الباقیه عن القرون الخالیه از وی با لفظ مهندس یاد کرده است. همچنین در مقالید علم الهیئه، سجزی را عالم به راه‌های گوناگون محاسبه سمت قبله با حساب و مساحی با آلات، که تا آن زمان بین دانشمندان رواج داشته است، معرفی کرده و در ادامه نامه‌ای را یادآور شده که در بیان روش استاد خود، ابومنصور عراق به سجزی نوشته است. این مطالب رابطه میان این دو دانشمند را نشان می‌دهد.

نکته جالب توجه در کارهای ریاضی سجزی تلاش او برای حل مسئله تثلیث زاویه است. سجزی روش قدیمی هندسه متحرک را برای این کار تغییر داد و مسئله را از طریق قطع دادن یک دایره و یک هذلولی متساوی‌القطرین حل کرد و آن را مدرسه ثابت نامید. سجزی با توجه به داشتن اطلاعات گسترده از دانسته‌های پیشینیان، آثار آنان را جمع‌آوری و جدول‌بندی و سپس تفسیر کرد. در جامع‌ترین کتاب خود در این شاخه که به نام الجامع‌الشاهی معروف است، به جمع‌آوری برخی از آثار گذشتگان پرداخت؛ برای مثال در این کتاب سه اثر از ابومعشر بلخی را آورد. او در کتاب القرانات از مواد و تاریخ عصر ساسانی بهره گرفته و برخی از اطلاعات آن مربوط به زمان خلفای پایانی بنی‌امیه و هارون‌الرشید است. همچنین در کتاب الزائرجات که درباره طالع‌بینی است، بر پایه جدول‌های هرمس، بطلمیوس و دوروتئوس جدول‌هایی آورده است.

در میان ریاضی‌دانان و منجمان دوران اسلامی، نخستین کسی که عملاً عقیده حرکت وضعیته زمین را به کار بست ابوسعید سجزی بود. و یااسطرلابی را به فرض آن که کره زمین متحرک و کره سماوی (فلک) به استثنای سیارات هفتگانه، ثابت باشد، اختراع کرد.

 بیرونی درباره این اسطرلاب آورده است: «از ابوسعید سجزی اسطرلابی از نوع واحد و بسیط دیدم که از شمالی و جنوبی مرکب نبود و آن را زورقی می‌نامید، وی را بسیار تحسین کردم چه آن را بر اصلی قرار داده بود قائم به ذات، بنیان آن بنا بر عقیدت مردمی بوده است که عرض زمین را متحرک دانسته و حرکت شبانه‌روزی را به فلک منسوب دانسته‌اند. که آن عقیدت شبهه‌ای است که تحلیلش در نهایت دشواری است و قولی است که رفع و ابطالش در کمال صعوبت است. مهندسان و علمای هیئت که اعتماد و استناد ایشان بر خطوط مساحبه است، در نقض آن شبهت و رد آن عقیدت بسی ناچیز و تهیدست باشند، هرگز دفع آن شبهه را اقامت برهان و تقریر دلیلی نتوانند نمود و این معنی مایه طعن ایشان نشود؛ زیرا که حرکت مرئیه چه از ارض دانند و چه از سما شناسند در ه رحال، به صناعت ایشان زیانی نرسد، اگر دفع شبهت در حیز امکان آید و در آن باب یارای دم زدن باشد، به افکار و انظار طبیعین فلاسفه منوط است». با توجه به توصیفات بیرونی از این اسطرلاب و نوع حرکت آن بی‌شک منظور از حرکت زمین و سکون کره سماوی، حرکت وضعی زمین است و برخلاف تصور برخی، این جمله‌ها بیانگر نظریه خورشید مرکزی و حرکت انتقالی زمین نیست. همچنین سند محکمی وجود ندارد تا نشان دهد خود سجزی بر این باور بوده است یا خیر و فقط با توجه به سخنان بیرونی می‌توان پنداشت که سجزی در نامه‌نگاری‌های خود با بیرونی چنین نظریه‌ای را مطرح کرده است.

عقیده سجزی به حرکت وضعی کره زمین در نیمه دوم قرن چهارم بیان شده است، یعنی در روزگاری که عقیده ثبوت و سکون زمین نزد تمام علما و حکمای مشرق و مغرب زمین پذیرفته شده بود؛ به این ترتیب، نه در زمان وی مورد قبول عموم قرار گرفت و نه در قرون پس از وی. عقیده حرکت وضعیت زمین در مغرب زمین مدت‌ها بعد (قرن 15م) در آثار کوپرنیک و پس از او در قرن شانزدهم در آثار گالیله به طور جدّی مطرح شد.

ابو علی الحسن المراکشی، از دانشمندان سده هفتم هجری، در کتاب جامع المبانی و الغایات، ضمن توصیف اسطرلاب یاد شده، از بیرونی به علت ستایش و پذیرش نظر سجزی انتقاد کرده و گفته است: «ابوریحان بیرونی گفته است که طراح این اسطرلاب ابوسعید سجزی است و اساس کار آن بر این است که زمین متحرک باشد و فلک با همه آنچه در آن است، جزء سبعه سیاره ثابت. بیرونی گفته است که این شبهه‌ای است که حل آن دشوار است و این از وی عجیب می‌نماید که چگونه چیزی را دشوار پنداشته است که بطلان آن بسیار آشکار است و این چیزی است که بطلان آن را ابوعلی سینا در کتاب الشفا و رازی در کتاب ملخص و دیگر کتاب‌هایش و دیگران اثبات کرده‌اند».

حتی اگر بپذیریم که سجزی چنین نظری داشته و بیرونی بر آن خرده نگرفته و آن را امری ممکن پنداشته است، دانشمندان اسلامی هیچ‌گاه به این موضوع چندان توجه نکرده‌اند.

سجزی در هندسه و فلسفه ریاضی و نجوم مقام برجسته و آثار و نظریات بدیعی دارد که تاکنون کمتر مورد بررسی قرار گرفته است ولی امروزه عده‌ای از پژوهندگان، هر یک بُعدی از کارهای وی را مورد بررسی قرار داده‌اند و می‌توان گفت ابعاد مختلف نبوغ علمی وی در حال کشف شدن است. سجزی تبحّر فوق‌العاده‌ای در هندسه داشته است. پاسکال کروزه وی را از بزرگ‌ترین نمایندگان دورانی از تاریخ هندسه یعنی قرن‌های دهم و یازدهم میلادی می‌داند. سوتر وی را از بزرگ‌ترین هندسه‌دانان دوران اسلامی و هوخندایک، محقق هلندی، وی را از پرکارترین هندسه‌دانان این دوران می‌داند.

در فلسفه ریاضی می‌توان به نظریات وی درباره روش‌های حل مسائل هندسی اشاره کرد که در نوع خود بی‌نظیر است. وی به مسائل فلسفی در ریاضیات علاقه‌مند بوده و به مسائلی نظیر چیستی بی‌نهایت پرداخته است.

آثار

ابوسعید سجزی تألیفات بسیاری داشته که می‌توان آنها را در دو دسته ریاضی و نجوم تقسیم کرد.

الف) آثار ریاضی

1. مساحة الاُکربالاکر، این رساله با دست‌خط سجزی در کتابخانه ملی پاریس نگه‌داری می‌شود.

2. اجوبة عن مسائل سألها عنه بعض مهندسی شیراز، این رساله شامل 10 مسئله است و نسخه خطی آن به خط سجزی در کتابخانه ملی پاریس محفوظ است.

3. رساله فی خواص الشکل المجسم الحادث من ادارة القطع الزائد و المکافی، سجزی این رساله را در پاسخ به ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل نوشته و موضوع آن خواص هذلولی‌وار و سهمی‌وار است. نسخه خطی این رساله نیز به خط سجزی در کتابخانه ملی پاریس محفوظ است.

4. کتاب فی خواص المجسم الناقص و الزائد و المکافی، نسخه خطی این رساله در کتابخانه رشید استانبول نگه‌داری می‌شود.

5. رساله فی خواص القبه الزائده و المکافیه، محفوظ در همان کتابخانه.

6. رساله فی وصف القطوع المخروطیه، نسخه‌ای از این رساله در لیدن نگه‌داری می‌شود، وپکه قسمتی از این رساله را در 1874 به زبان فرانسوی برگرداند.

7. رساله فی قسمة‌الزاویة المستقیمة الخطین بثلثة اقسام متساویه، نسخه‌ای از این رساله در لیدن محفوظ است و وپکه بخش‌هایی از آن را در کتاب جبر خیام، به زبان فرانسوی برگردانده است. یک نسخه خطی از این رساله نیز در کتابخانه دارالریاض قاهره محفوظ است.

8. کتاب عمل المسبع فی الدائره و قسمة الزاویة المستقیمة الخطین بثلثة اقسام متساویه، موضوع این رساله محاط کردن هفت ضلعی منتظم در دایره است و بخش دوم آنکه عنوانی مشابه رساله شماره 7 دارد مربوط به تثلیث زاویه است. نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه دارالریاض قاهره محفوظ است و نسخه‌ای هم در کتابخانه رشید استانبول نگه‌داری می‌شود. همچنین کارل شوی این رساله را در شماره هشتم مجله ایزیس، سال 1926، بررسی کرده است.

9. رساله فی اخراج الخطوط فی الدوائر الموضوعه من النقط المعطاة، این رساله شامل 13 مسئله هندسی است. از این رساله نسخه‌ای در پاریس محفوظ است و سدیو هم از روی همین نسخه آن را به فرانسوی برگردانده است.

10. رساله فی کیفیة تصور الخطی الذین یقربان و لایلتقیان، موضوع این رساله خطوط مجانب هذلولی است. رشدی راشد سال 1987م این رساله را بررسی و تحلیل کرده و به همراه ترجمه فرانسوی آن به چاپ رسانده است و مقاله‌ای درباره آن در کنفرانسی در مرکز تاریخ علوم و فلسفه عرب ایراد کرده است. یک نسخه از این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه رشید استانبول نگه‌داری می‌شود.

11. رساله فی استخراج خط مستقیم الی الخطین المستقیمین المفروضین، نسخه‌هایی از این رساله در کتابخانه‌های چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول نگه‌داری می‌شوند.

12. رساله فی جواب مسئله عن کتاب یوحنا بن یوسف من انقسام خط مستقیم بنصفین و تبیین خطاء یوحنا فی ذلک، این رساله از جمله رساله‌هایی است که به سید امیر ابوجعفر احمد بن محمد، شاهزاده بلخ تقدیم شده است. نسخه‌ای از این رساله به خط خود سجزی در کتابخانه پاریس محفوظ است.

13. رساله الی ابی علی نظیف بن یمن المتطبب فی عمل مثلث حادالزوایا من خطین مستقیمین مختلفین، این نسخه نیز به خط سجزی در کتابخانه پاریس نگه‌داری می‌شود.

14. رساله فی تسهیل ایقاع النسب المؤلفه الاثنی عشره فی الشکل القطاع المسطح بترجمه واحده و کیفیة الاصل الذبی تتولد منه هذه الوجوه، نسخه‌ای از این رساله در لیدن محفوظ است.

15. رساله فی الشکل القطاع، نسخه خطی این کتاب در کتابخانه بانکیپور محفوظ است. همچنین این کتاب در الرسائل المتفرقه فی الهیئه در حیدرآباد دکن در 1948 چاپ شده است. مقدمه این کتاب و قضایای پنجم و ششم آن به انگلیسی برگردانده شده و در جلد پنجم مجله تاریخ علوم عربی سال 1981م چاپ شده است. همچنین در پایان کتابی که در حیدرآباد چاپ شده، رساله‌ای با عنوان الشکل المتسع آورده شده که به ظاهر از سجزی است. موضوع این رساله ترسیم 9 ضلعی منتظم در دایره است.

16. تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده، این رساله در کتابخانه پاریس محفوظ است و سدیو هم عنوان قضایای آن را به فرانسوی برگردانده است. رساله حاوی 11 قضیه درباره هندسه و مخروطات است و سجزی در آن به دو تألیف دیگر خود، فی تعلیقات هندسه و فی خواص القطع الناقص، اشاره کرده است.

17. رساله فی البرهان الهندسی، نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه کارولا محفوظ است.

18. رساله فی الاخراج الخطوط من طرف القطر الدائره الی العمود الواقع علی خط القطر، نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین نگه‌داری می‌شود.

19. خواص الاعمده فی المثلثف نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

20. المدخل الی علم الهندسه، از این رساله نسخه‌ای در کتابخانه چستربیتی دوبلین محفوظ است. همچنین در کتابخانه قاهره کتابی با عنوان مقدمه فی الهندسه وجود دارد که به احتمال قوی همین کتاب است.

21. رساله فی خواص مربع القطر الدائره، نسخه‌هایی از این رساله در کتابخانه‌های چستربیتی دوبلین و رشید استانبول محفوظ است.

22. رساله فی جواب مسائل الهندسه، نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

23. رساله فی مسائل المختاره، این رساله درباره مسائلی است که ریاضی‌دانان شیراز و خراسان مطرح کرده بودند. نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

24. رساله فی اخراج خط مستقیم الی خط معطی من نقطة معطاه، نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین نگه‌داری می‌شود.25. رساله فی معرفة الخطین المستقیم و المنحنی، این رساله در کتابخانه دانشگاه کلمبیا در نیویورک محفوظ است.

26. رساله فی صنعة آلة تعرف بها الابعاد و عمل هذه الآلة، نسخه‌ای از این رساله در لیدن و نسخه‌ای دیگر در کتابخانه دانشگاه کلمبیا در نیویورک نگه‌داری می‌شود.

27. تعلیقات هندسیه، سجزی خود از این رساله در تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده نام برده است. نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه چستربیتی دوبلین محفوظ است.

28. رساله‌ای بدون عنوان از سجزی که درباره مجانب‌های هذلولی است و در کتابخانه لیدن نگه‌داری می‌شود.

29. ثبت براهین بعض اشکال کتاب اقلیدس فی الاصول، این رساله در کتابخانه ایندیانا آفیس لندن محفوظ است. از سجزی رساله‌های متعددی با موضوع طرح برهان برای فصل‌های گوناگون اصول، با عناوینی مشابه این رساله، در دست است و در کتابخانه رشید استانبول نگه‌داری می‌شود.

30. استدراک و شک فی الشکل الرابع عشر من المقالة الثانیة عشره من کتاب الاصول لاقلیدس، نسخه‌هایی از این رساله در کتابخانه‌های چستربیتی دوبلین و کتابخانه رشید استانبول محفوظ است.

31. رساله فی حل شک فی الشکل الثالث و العشرین من کتاب اصول، این رساله در کتابخانه رشید استانبول نگه‌داری می‌شود.

32. رساله فی الجواب عن المسائل التی سئل فی حل الاشکال المأخوذه من کتاب المأخوذات لارشمیدس، نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه پاریس محفوظ است و سدیو هم مقدمه صورت قضایای آن را به فرانسوی برگردانده است.

23. برهان علی مسئله من کتاب ارشمیدس غیر ما اورده هو، این نسخه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است.

34 کتاب فی عم الاسطرلاب، این کتاب در چهار بخش است و نسخه‌ای از آن در کتابخانه سرای احمد استانبول نگه‌داری می‌شود.

35. رساله فی الخواص القطع الناقص، سجزی از این رساله در تحصیل القوانین الهندسیه المحدوده نام برده است.

ب) آثار نجومی

1. کتاب ترکیب الافلاک، این کتاب به نام عضدالدوله دیلمی نوشته شده و مقدمه‌ای بر علم هیئت است. کتاب شامل سه فصل است که عبارت‌اند از فصل المدخل الی علم الهیئه؛ ذکر هیئة الافلاک؛ فی کیفیة تصویرها و مقادیر ابعادها و اجرامها.

نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های لیدن مجلس شورای ملی ایران، آستان قدس رضوی و موزه لنینگراد محفوظ است.

2. رساله فی کیفیة صنعه الآلات النجومیة، نسخه‌ای از این رساله که مربوط به چگونگی ساخت ابزار نجومی است در کتابخانه سرای احمد در استانبول نگه‌داری می‌شود.

3. فی کیفیة صنعة جمیع الاسطرلابات، نسخه خطی این رساله در کتابخانه سرای احمد در استانبول نگه‌داری می‌شود. از جمله‌های ابتدایی رساله می‌توان نتیجه گرفت که سجزی این رساله را به ابوالحسین محمد بن عبدالجلیل تقدیم کرده است.

4. رساله الی ابی محمد عبدالله بن علی الحاسب فی العمل بالاسطرلاب المسرطن، این رساله در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است.

5. الاسطرلاب شیراز، نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه ملی ایران محفوظ است.

6. کتاب العمل بالصفحیه الافاقیه، این رساله در کتابخانه ظاهریه دمشق نگه‌داری می‌شود.

7. رساله فی سمت القبله، نسخه‌ای از این رساله در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود.

انتهای پیام/4104/