«اثیرالدین ابهری» و اثبات اصل توازی «اقلیدس»

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

مُفَضَّل بن عمر بن مفضل، فیلسوف، منطقی، منجم و ریاضی‌دان قرون ششم و هفتم هجری قمری است.

از سال ولادت او آگاهی نداریم و از جزئیات زندگی او نیز اطلاع چندانی در دست نیست. وی را از اهالی ابهر، شهری میان زنجان و قزوین دانسته‌اند. برخی از متأخران از او با عنوان «ابهری سمرقندی» یاد کرده‌اند که علت آن مشخص نیست.

امام فخررازی از استادان ابهری بود که مجالس درس وی در نواحی خوارزم، به ویژه هرات برگزار می‌شد و ابهری برای شرکت در مجالس درس او احتمالاً به خراسان سفر کرده است. استاد دیگر وی کمال‌الدین ابوالفتح موسی بن یونس موصلی (متوفی 639ق) بود که اثیرالدین ریاضیات و نجوم را در موصل نزد او آموخت.

پس از حمله مغول، ابهری مجبور شد برای یافتن محلی امن و آرام سفر کند. نخست به شام رفت و مدتی در اِربِل و دمشق اقامت گزید. در دمشق مدتی از محضر محیی‌الدین محمد بن محمد بن سعید بن ندی (متوفی 651ق) بهره برد. سپس به بلاد روم (آسیای صغیر) رفت و همان‌جا ماندگار شد و از آن پس به تدریس و تألیف پرداخت.

ابهری با نصیرالدین طوسی، دانشمند هم‌روزگار خود در زمینه مسائل علمی و فلسفی مکاتبه داشت. برخی بر این باورند که وی در رصدخانه مراغه نیز فعالیت می‌کرده است ولی مدارک قطعی در این باره در دست نیست.

کاتبی قزوینی، ریاضی‌دان و صاحب‌نظر در هیئت و نجوم و ساختن آلات رصدی، از شاگردان ابهری است. برخی از دیگر شاگردان او عبارت‌اند از عمادالدین زکریا بن محمود قزوینی، مؤلف کتاب‌های آثارالبلاد و عجایب المخلوقات؛ ابن خلکان و جمال‌الدین احمد بن عیسی قزوینی.

ابهری شعر نیز می‌سروده و به گفته اوحدی دیوانی در 3 هزار بیت داشته است. دباره سال وفات او میان مؤلفان اختلاف است. برخی آن را 660ق و برخی 663ق دانسته‌اند. حاجی خلیفه از حدود 700ق سخن گفته که نادرست است.

ابهری، علاوه بر حکمت، در ریاضیات نیز استاد و در هندسه بی‌رقیب بود. ریاضی‌دانان معاصر وی و دانشمندان دوره‌های بعد آثار ریاضی او را مهم دانسته‌اند. او در رساله اصلاح اصول اقلیدس کوشیده است تا اصل پنجم اقلیدس، «اصل توازی» را که در تاریخ ریاضیات جایگاه ویژه‌ای دارد، اثبات کند.

این اصل چنین بیان می‌شود: هر گاه خطی دو خطدیگر را قطع کند، به طوری که دو زاویه به وجود آید که مجموع آنها از دو قائمه کمتر باشدف آن دو خط یکدیگر را در جهتی که آن دو زاویه به وجود آمده‌اند، قطع خواهند کرد.

ابهری آثار فراوانی در منطق و فلسفه، ریاضیات و نجوم و موضوعات دیگر دارد که بدین قرارند:

الف) منطق و فلسفه

1. ایساغوجی، در منطق. این رساله شامل خلاصه‌ای از مباحث مهم منطق، همچون ایساغوجی، قول شارح، قضایا، تناقض، عکس، قیاس و صناعات خمس است. شروح و حواشی متعددی بر این رساله نوشته شده است. ابوالفتح شیرازی در 1244ق این رساله را با نام مرآة‌المنطق به فارسی ترجمه کرده که این ترجمه بارها در هند چاپ شده است. این اثر به لاتینی و انگلیسی نیز ترجمه و به ترتیب در رم (1625م) و پرینستون (1933) منتشر شده است.

2. هدایة‌الحکمة، در منطق، طبیعی، و الهی. بر این کتاب شرح‌های متعددی نوشته شده است که مشهورترین آنها متعلق به قاضی معین‌الدین میبدی و صدرالمتألهین شیرازی است.

3. تنزیل الافکار فی تعدیل الاسرار، در منطق، طبیعی و الهی. در این کتاب ابهری نظریات خود را درباره قوانین منطقیه و حکمیه و اِشکال در برخی اصول مشهور بیان کرده است. نسخه‌های خطی این کتاب در کتابخانه‌های آستان قدس و ازهریه محفوظ است.

4. زبدة‌الاصول، زبدة‌الکشف، و زبدة‌الاسرار (در حکمت)، عنوان سه کتابی است که به ابهری نسبت داده‌اند.

5. منتهی‌الافکار فی ابانة‌الاسرار، در منطق، طبیعی و الهی.

6. خلاصة‌الافکار و نقاوة‌الاسرار، در منطق.

7. دقایق‌الافکار، در منطق.

8. عنوان‌الحق و برهان‌الصدق، در منطق، طبیعی، و الهی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه دانشگاه استانبول محفوظ است.

9. اشارات، در برابر اشارات ابن سینا تألیف شده است.

10. رسالة فی علم‌المنطق، که رساله مختصری در منطق به زبان فارسی است.

11. المحصول، در برابر التحصیل بهمنیار، شاگرد ابن سینا.

12. کلمات عشر یا رساله مبدأ و معاد، که مختصری به زبان فارسی است.

13. کتاب کشف، در منطق. از این اثر در منابع قدیم و جدید با نام‌های گوناگون یاد شده است: کشف‌الحقائق، جامع‌الدقائق فی کشف‌الحقائق، کشف‌الحقائق فی تحریرالدقائق.

ب) ریاضیات و نجوم

1. المجسطی، رساله مختصری در هیئت.

2. سه رساله در هیئت و نجوم.

3. غایة‌الادراک فی درایة‌الافلاک.

4. اصلاح اصول اقلیدس، در 13 مقاله، که نسخه خطی آن در کتابخانه‌های تهران، استانبول و بورسه نگه‌داری می‌شود.

5. الزیج‌الشامل، که در آغاز آن گفته شده این زیج بر پایه اندازه‌گیری‌ها و آزمایش‌های ابوالفوا بوزجانی و یارانش تدوین شده است. نسخه‌ای از آن در پاریس محفوظ است.

6. الزیج‌الاختیاری یا الزیج‌الاثیری، نسخه‌ای از آن در رامپور نگه‌داری می‌شود.

7. شریک‌الاقطار، شامل چند مقاله در ریاضیات است.

8. رسالة فی برکارالقطوع.

9. رسالة‌الاسطرلاب یا رسالة فی معرفة‌الاسطرلاب.

10. رسالة فی علم‌الهیئة.

11. مختصر فی علم‌الهیئة، نسخه‌ای از آن در کتابخانه لیدن محفوظ است.

12. الزیج‌المقنن.

13. الزیج‌الملخص.

 انتهای پیام/4104/