زندگی و زمانه «ابن مقفع»، مترجم چیره‌دست «کلیله و دمنه» به عربی

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابومحمد عبدالله بن مقفع (106-142ق)، مکنی به «ابومحمد»، نویسنده بزرگ و مترجم ایرانی آثار پهلوی به زبان عربی است.

او روزبه و نام پدرش داذویه، مخفف «دادگشنسب» است. نام اسلامی پدر او را مبارک نوشته‌اند. پدر ابن مقفع از بزرگان و نجیب‌زادگان اصیل فارس بود. زمانی که حجاج بن یوسف حاکم عراق بود، وی را مأمور گردآوری خراج ناحیه فارس کرد اما در کار اموال ناروایی کرد و حجاج او را آن‌قدر شکنجه داد تا دستش «مقفع» (ناقص و ترنجیده) شد. نام شکنجه‌گر او را یوسف بن عمر ثقفی گفته‌اند. از این روی به «مقفع» ملقب شد و پسرش روزبه را هم، «ابن‌مقفع» خوانده‌اند.«ابن مقفع» پیش از مسلمان شدن «روزبه» خوانده می‌شد و کنیه‌اش «ابوعمرو» بود، اما پس از مسلمان شدن نام «عبدالله» و کنیه «ابومحمد» را برگزید.

احتمالاً روزبه در فیروزآباد فارس به دنیا آمد. در کودکی همراه پدرش به بصره رفت. پدرش در تربیت وی می‌کوشید و او را با خود به مجلس ادیبان آن روزگار می‌برد. وی زبان و ادب تازی را از ادیبان روزگار خود فرا گرفت. ادب ایرانی و پهلوی را نیز که در کودکی در فارس فرا گرفته بود، تکمیل کرد.

ابن مقفع پیش از 126ق که مسیح بن حواری حاکم شاپور بود، در خدمت او پیشه دبیری داشت. سپس والی عراق، مسیح را از فرمانروایی آنجا برکنار کرد اما وی به کمک و تدبیر ابن مقفع توانست جانشین خود، سفیان بن معاویه مهلبی را شکست دهد و ضربه سختی بر وی وارد کند و ترقوه‌اش را بشکند. به همین روی سفیان بن معاویه کینه ابن مقفع را به دل گرفت. سرانجام پس از 129ق که مسیح از شاپور رانده شد، ابن مقفع در کرمان در دستگاه داود بن یزید بن عمر بن هبیره دبیری می‌کرد و گویند ثروت کلانی به چنگ آورد. وی دیرزمانی در کرمان زندگی کرد. پس از آن به بصره رفت و در فراخی زیست. ابن مقفع با بزرگان روزگار خود رفت و آمد داشت و با معن بن زائده، مسلم بن قنیبه، عمارة بن حمزه، اببن ابی لیلی و ابن شیرمه دوستی برقرار کرد. گفته‌اند که ابن مقفع با عبدالحمید کاتب (مقتول 132ق) نیز دوست بود، هر چند که میان آنها مسافت بسیار بود. به دیدار و رابطه دوستانه وی و خلیل بن احمد (متوفی 175ق) نیز اشاره کرده‌اند.

ابن مقفع در بصره در دستگاه خاندانی عباسی، یعنی آل علی بن عبدالله عموی خلیفه منصور، خدمت می‌کرد و در این خاندان بیشتر به عیسی بن علی متمایل بود. وی پس از بریدن از امویان، به دین خاندان عباسی درآمد.

در همین زمان بود که خواه از سر صدق و خواه به سبب ملاحظه سیاسی و اجتماعی، آیین‌هایی را که بدان پای‌بند بود کنار گذاشت و به اسلام گروید و پس از آن ابومحمد عبدالله خوانده شد. وی دبیر رسمی این خاندان بود و احتمالاً آموزش فرزندان سلیمان بن علی را نیز برعهده داشت.

ابن مقفع سرانجام به قتل رسید و مؤلفان چند عامل را در قتل او مؤثر دانسته‌اند: نخست، ماجرای سفیان بود که با حکم فرمانروایی شاپور آمده بود اما با نقشه ابن مقفع شکست خورد و زخم برداشت و گریخت. عامل دوم، خدمت وی به خاندان علی بن عبدالله بود؛ زیرا عبدالله‌نامی از این خاندان، برخلاف دستور سفاح، با وی بیعت نکرد و بر او شورید و به امید به دست آوردن خلافت چندین سال بر حران، نصیبین، حلب و چندین جای دیگر حکم راند. سرانجام ابومسلم خراسانی به فرمان منصور، در نصیبین به جنگ عبدالله رفت و پس از پانزده ماه وی را شکست داد. عبدالله نزد برادرش سلیمان که فرماندار بصره بود، پنهان شد. ابومسلم نیز شکست خوردگان را امان داد و فرزندان علی چندی در بصره به آرامی زندگی کردند. ابومسلم در 137ق به قتل رسید و عبدالله هم در 138ق با منصور بیعت کرد. اما منصور از سوی دشمنانش احساس خطر می‌کرد و اصرار داشت که عبدالله را نزد وی بفرستند. سلیمان و برادرانش وی را نزد خلیفه نفرستادند و از خلیفه زنهارنامه‌ای خواستند تا مطمئن شوند که جان وی در امان خواهد بود. این کشمکش سیاسی در زندگی ابن مقفع تأثیر مهمی داشت: عیسی از دبیر خود خواست متن زنهارنامه‌ای را تنظیم کند.

وی نیز متنی نوشت و چنان واژگان استواری به کار برد و جوانب احتیاط را مراعات کرد که هیچ راه نیرنگی برای منصور خلیفه باقی نگذاشت. او از منصور خواست تا به خط خود در پایان زنهارنامه بنویسد که اگر به عبدالله بن علی یا نزدیکان او، چه آشکارا چه نهانی، زیانی برسانم، دیگر فرزند محمد بن علی نیستم و زنازاده‌ام و بر مسلمانان واجب است که بر من خروج کنند. زن، کنیز و ... بر من حرام است. این زنهارنامه بر منصور گران آمد. آن را امضا نکرد و گفت که بیم آن است که عبدالله به پشت‌گرمی آن بتواند تباهی آغاز کند. پس از آن پرسید: چه کسی این زنهارنامه را نوشته است. گفتند: ابن مقفع دبیر عیسی بن علی. خلیفه گفت: آیا کسی نیست که کار او را یکسره کند. این خبر را خصیب به سفیان رسانید و او نیز به علت کینه‌ای که از ابن مقفع داشت، در پی قتل وی برآمد. در 139ق سلیمان از فرمانداری بصره برکنار و سفیان به جای او برگزیده شد. ابن مقفع د راین زمان در پناه خاندان علی در بصره به نوشتن و آفرینش آثار خود مشغول بود و آسوده زندگی می‌کرد. گاه به مجلس دشمن خود، سفیان، نیز رفت و آمد داشت و با بی‌پروایی او را ریشخند می‌کرد. گویند ابن مقفع از سفیان پرسش‌هایی می‌کرد، وقتی وی پاسخ می‌داد با تمسخر می‌گفت: خطا کردی!

عامل سومی هم در کشته شدن ابن مقفع مؤثر بود و آن رساله کوچک ابن مقفع به نام رسالة الصحابة بود. طه حسین این کتاب را عامل قتل وی می‌داند. این رساله خطاب به منصور است و ابن مقفع در آن می‌گوید که شاه یا خلیفه باید مقام‌های فرماندهی را به طبقه اشراف عرب واگذارد و به دبیران و پرده‌داران مقام‌های اجرایی بدهد. بر اساس این رساله، عموها و پسرعموهای خلیفه باید بالاترین مقام‌ها را داشته باشند. همین امر سبب شد که منصور از جانب این دبیر هوشمند ایرانی که به عموهایش بسیار نزدیک بود، احساس خطر کند.

برخی نویسندگان نیز باورهای دینی ایرانی او و اتهام زندیق و مانوی بودن را علت قتل وی می‌دانند. زندیق اتهامی عام بوده که به بسیاری در آن دوران نسبت داده‌اند. سفیان هنگام شکنجه و کشتن ابن مقفع، او را زندیق خطاب کرده و به وی گفته که کشتن تو گناه نیست که تو زندیق و مفسدی.

ماجرای کشتن او چنین است: عیسی که در کار عبدالله بن علی با سلیمان به بصره آمده بود، ابن مقفع را پی کاری نزد سفیان فرستاد. ابن مقفع که از جان خود بیمناک بود، نخست خودداری کرد اما سرانجام همراه ابراهیم بن جبله نزد سفیان رفت. وی می‌خواست این دیدار را نیز چون دیدارهای پیشین دوستانه جلوه دهد؛ زیرا به ابراهیم گفت: «بیا نزد سفیان برویم و پیغام امیر را برسانیم و بر او درود گوییم. چه، از وقتی به بصره آمده‌ایم، به دیدار او نرفته‌ایم. می‌ترسم گمان بد کند و این تأخیر را به دلگیری و دشمنی حمل کند». آنان به دیوان حکومت رفتند و منتظر اجازه امیر شدند. حاجب نخست ابراهیم را نزد امیر برد و سپس عبدالله را فراخواند اما او را به جای بارگاه، به مقصوره‌ای بردند و دست‌هایش را بستند. آنگاه امیر که می‌خواست نزد ابراهیم تظاهر به بی‌اطلاعی کند، به حاجب خود گفت که عبدالله را به درون بفرستد. پرده‌دار پس از اندکی برگشت و گفت: عبدالله رفته است. سفیان به ابراهیم رو کرده، گفت که ابن مقفع مغرورتر از آن است که بماند؛ زیرا از اینکه سفیان، ابراهیم را زودتر به حضور پذیرفته خشمگین شده و رفته است. پس از آن، سفیان نزد ابن مقفع شتافت. آنگاه دستور داد تنوری افروخته، اندام‌های وی را یکی یکی ببرند و در آتش اندازند و می‌گفت: «ای ابن زندقه، پیش از آنکه به آتش جهنم بسوزی، به آتش دنیایت بسوزانم».

چون ابراهیم بیرون آمد، غلام ابن مقفع از او سراغ مولای خود را گرفت. غلام بسیار نگران بود و زاری می‌کرد و فریاد می‌زد که «سفیان مولای مرا کُشت». سپس عیسی، سفیان را تهدید کرد که اگر عبدالله را بکشد، به خون‌خواهی او برخواهد خاست؛ اما سفیان پیوسته تظاهر به بی‌اطلاعی می‌کرد و بهت کمک اطرافیان خود دروغ‌هایی می‌ساخت تا این اتهام را از خود دور کند. به هر حال عیسی اطمینان داشت که ابن مقفع را سفیان کشته است، پیش گروهی را واداشت تا در کوچه‌ها بانگ بردارند که «سفیان بن معاویه، عبدالله بن مقفع را کشت». سپس با برادران نزد منصور رفتند و دادخواهی کردند. منصور، ابو خصیب را روانه کرد که یا سفیان را بیاورد یا ابن مقفع را. ابو خصیب سفیان را آورد. به نظر می‌رسد که منصور در دل از کشتن ابن مقفع شادمان بود و عموهای خود را با ترفندی از پیگیری قتل وی منصرف کرد.

ابن مقفع از نامدارترین چهره‌های فرهنگی در تاریخ اسلام، بلکه در فرهنگ جهان است. خردمندی، هوش بسیار، روح شفاف، انسان‌دوستی، اخلاق، آداب‌دانی، خوش‌زبانی و زیبارویی، همه در او گرد آمده بود. وی مردی آزاده و آزاداندیش بود. ویژگی اخلاقی و ارزش‌های شخصی او در حدی بود که کار پژوهشگران را دشوار کرده است. برازندگی اخلاقی او و وقار و احتشام عبارت‌هایش آن‌چنان است که محقق مسلمان به دشواری می‌تواند وی را از دین خویش خارج بداند.

با این همه، تهی بودن آثار او از دفاع مستقیم از اسلام و شریعت و همنشینی وی با متهمان به زندقه سبب می‌شود که گروهی او را زندیق بدانند. شخصیت جذاب، بخشندگی، بزرگ‌مردی، آداب‌دانی، ظرافت، سخن‌دانی، نکته‌دانی ابن مقفع چنان بود که همگان را شیفته خود می‌کرد.

در وجود او انسان‌دوستی در قالب مکتبی نظام‌یافته جلوه می‌کند، آن‌چنان که گویا خواسته است خلأ دینی درون خود را با این ویژگی پر کند. رفتار او دقیقاً همان است که نشانه‌هایش را در آثارش می‌توان یافت. درباره‌اش گفته‌اند که دوستی او خود پیمان اوست. بیشترین روایاتی که درباره او نقل کرده‌اند به بخشندگی ابن مقفع و محبت او به دوستانش اشاره دارد. گویند عمارة بن حمزه را که منصور به کوفه تبعید کرده بود، از زیان بزرگی نجات داد. محکومی را که به قتلگاه می‌بردند از مرگ نجات داد و دیه او را سه برابر پرداخت. او ثروتمند و بخشنده بود. مردم را اطعام می‌کرد و با هر کس که به او نیاز داشت گشاده‌دست بود. وی به گروهی از بزرگان کوفه و بصره مستمر پول می‌پرداخت.

نثر فنی زبان عربی را سراسر مدیون عبدالحمید و ابن مقفع است. عبدالحمید این شیوه نو را آغاز کرد و در همان زمان ابن مقفع آن را به چنان درجه‌ای از کمال رسانید که دیگر کسی چیزی بر آن نیفزود. ده‌ها تقلید و بازنویسی و نظم که طی قرن‌ها از کلیله و دمنه او صورت گرفت به زودی فراموش شد؛ زیرا تقریباً همه پژوهشگران، چه خاورشناس، چه ایرانی، چه عرب، نثر فنی عربی را نثری فارسی در جامه‌ای عربی می‌دانند.

برخی از آثار او عبارتند از: کلیله و دمنه، که مهم‌ترین اثر ادبی ابن مقفع است. وی این کتاب را از پهلوی به عربی برگردانده است. نثر این کتاب از نمونه‌های عالی نثر کلاسیک عربی است؛

الادب الکبیر؛ الادب الصغیر؛ رسالة الصّحابة؛ المنطق؛ کتاب التاج فی سیرة انوشروان؛ آیین‌نامه؛ کتاب مزدک یا مردک؛ الادب الوجیز للولد الصغیر؛ نامه تنسر به گشنسپ؛ خدای‌نامه و چند اثر دیگر؛ از جمله قصیده‌ای در 40 بیت، با قافیه «ب»، در ماه‌های رومی یا سریانی.