خطر پذیرفتن کنش کم‌فرزندی در خانواده‌های ایرانی/ اقتصادی که مانع مادر شدن می‌شود

به گزارش خبرنگار حوزه خانواده گروه اجتماعی خبرگزاری آنا، براساس تحقیقات شورای عالی انقلاب فرهنگی، کمترین میزان موالید در طول 50 سال گذشته در سال 98 رقم خورد؛ این درحالی است که الگوهای پیش‌بینی،‌ تخمین زده بودند میزان کل تولدها در کشور در پایان سال 98  به حدود یک میلیون و 206 هزار نوزاد برسد اما این میزان با کاهش بی‌سابقه‌ای مواجه شده و به یک میلیون و196 هزار نوزاد رسیده است.

در این گزارش آمده است که از سال 1380 تا 1394 کشور با افزایش موالید مواجه بوده هر چند با همان افزایش رشد جمعیت ناچیز هم به نرخ جایگزینی دست نیافته بود. اما از سال 1394 به علل متعدد چون خالی شدن توان درونی جمعیت، شدت گرفتن مشکلات اقتصادی، حذف بودجه درمانی 3.5 میلیون زوج نابارور، 350 هزار سقط جنین غیرقانونی و مشکلات فرهنگی و اجتماعی تعداد تولدها با شیب تندی شروع به کاهش کرده  است به طوری‌که در سال 1397 میزان موالید کاهش هشت درصدی را نسبت به سال قبلش داشت و در 6 ماهه نخست سال 98 نسبت به 6 ماهه نخست سال 1397 این تعداد با کاهش 13 درصدی مواجه شد؛ این درحالی است که همواره کارشناسان از تغییر الگوی سبک زندگی و دشواری شرایط اقتصادی به عنوان دو ابر مشکل افزایش  فرزندآوری در کشور نام‌ برده‌اند.

با توجه به اینکه سقوط رشد جمعیت ایران در طول سال‌های 94 تا 98 فرآیند بسیار تندی را طی کرده و تخمین زده می‌شود با ادامه این روند خیلی زودتر از الگوهای پیش‌بینی و سریعتر از دو دهه آینده، صفر و سپس منفی شود بر همین اساس اعتراضات زیادی به این رویه  و سیاست جمعیتی کشور وارد می‌شود.

«من هرچه اعتراض در این زمینه بشود قبول دارم و معتقدم که در این زمینه کم کاری جدی‌ای صورت گرفته است» این پاسخ رهبر انقلاب به اعتراض دانشجویان در دیدار اخیر دانشجویان با ایشان، نسبت به بی‌توجهی مسئولان در باره بحران جمعیت و مشکلات 5/3 میلیون زوج نابارور در کشور است.

آنچه مشخص است خانواده ایرانی کم‌فرزندی را به عنوان کنش اجتماعی به هنجار پذیرفته و آمار سرشماری 1395 شاهد این مدعا است . همواره فرزندآوری تحت تأثیر عوامل متعدد زیستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوده است. الویت این عوامل برای خانواده‌ها با درآمد پایین و متوسط، ابعاد اقتصادی و برای خانواده‌های متعلق به دهک‌های بالای درآمدی، ابعاد فرهنگی و اجتماعی است.

مطالعات صورت گرفته از سال 94 به این سو نیز عدم ثبات و اعوجاجات شدید اقتصادی را نسبت به تغییرات فرهنگی ، اجتماعی مانع بزرگتری بر سر راه فرزندآوری می‌دانند. در مطالعه‌ای با عنوان "بررسی میزان تمایل به فرزندآوری و عوامل مرتبط با آن از نگاه مردم شهری و روستایی ایران" در سال 1395 که توسط جهاد دانشگاهی صورت گرفته نگرانی در مورد تامین آینده فرزندان جدید و افزایش مشکلات اقتصادی با آوردن فرزند به عنوان دلایل اصلی عدم تمایل به فرزندآوری عنوان شده است.

ابعاد اقتصادی تاثیرات عمیق و متعددی بر فرزندآوری دارد. «بکِر» در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل اقتصادی باروری» معتقد است فرزند از یک سو دارای هزینه‌های تولد، نگهداری و تربیت و از سوی دیگر دارای فوایدی مانند مشارکت در اقتصاد خانواده و مراقبت در ایام پیری برای والدین است. والدین در هر زمانی به محاسبه سود و زیان فرزندآوری پرداخته و بعد تصمیم می‌گیرند.

«هاری لیبنشتاین» نیز به نظریه هزینه- منفعت معتقد است او می‌گوید والدین سبک و سنگین می‌کنند که داشتن فرزند چقدر هزینه یا منفعت دارد و رفتارهای باروری در یک جامعه ناشی از یک رفتار اقتصادی- عقلانی است.

در شرایطی که فضای اقتصادی کشور درگیر تلاطم شده و نرخ بیکاری جوانان مبتنی بر اطلاعات مرکز آمار 25.5 درصد گزارش شده، موجب عدم احساس امنیت اقتصادی گردیده و زوجین را از پذیرش فرزند و تعدد آن باز می‌دارد. البته این آمارِ بیکاران، مبتنی بر تعریف خاصی از کار و بیکاری است و برخی کارشناسان جمعیت بیکاران کشور را بیشتر از این رقم می‌دانند.

علاوه بر آن بخش عمده درآمد خانوار صرف هزینه‌های ضروری می‌شود و امکان پس‌انداز و به تبع آن امکان تامین مسکن، حمایت اقتصادی والدین  از هزینه‌های تحصیل، ازدواج و ... فرزندان بسیار کم است لذا والدین کم‌فرزندی را به عنوان رفتار به‌هنجار برمی‌گزینند.

براساس اطلاعات سازمان آمار در باره میزان هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی در سال 1395، 76 درصد 13.6 آن به بهداشت و درمان و مابقی به پوشاک، اثاث و خدمات خانوار، ارتباطات، تفریحات وسرگرمی‌ها تحصیل، کالا و خدمات متفرقه  اختصاص می‌یابد. لذا با توجه به اینکه بخش عمده هزینه خانوار برای مسکن حمل و نق و بهداشت و درمان هزینه می‌شود عدم دستیابی آسان خانوار به آنها باعث شده که از موانع جدی افزایش تعداد فرزندان محسوب شوند.

اگرچه برآورد هزینه‌های اقتصادی فرزندآوری به تناسب نگرش و تناسب سبک زندگی افراد متفاوت است اما قصد داریم صرفا به برآورد هزینه‌های ضروری و اجتناب‌ناپذیر آوردن یک فرزند بدون احتساب هزینه مسکن و ...  براساس آمارگیری هزینه و درآمد خانوار مرکز آمار و تعرفه‌های هزینه‌های یاد شده براساس تعرفه‌های مصوب هیئت وزیران که حداقل هزینه‌ها را در بر می‌گیرد بپردازیم. لازم به ذکر است که این هزینه‌ها حداقلی و تخمینی بوده و در مورد نوزاد طبیعی با وضعیت جسمی سالم صدق می‌کنند و باید این هزینه‌ها براساس آمار سال 98 به روزرسانی شوند.

هزینه‌های اقتصادی با توجه به نوع هزینه‌کرد آنها به هزینه‌های بهداشتی-سلامتی‌محور مادر برای تولد نوزاد، هزینه‌های بهداشتی و سلامت محور مرتبط با تولد و مراقبت از نوزاد، هزینه‌های نگهداری نوزاد سالم و کودک، هزینه‌های آموزشی نوزاد و کودک و هزینه‌های تفریحی- فراغتی تقسیم می‌شود.

هزینه مسائل بهداشتی و سلامت‌محور فرززندآوری شامل هزینه‌های حفظ سلامت مادر و سلامت جنین از شروع بارداری تا دو سالگی کودک، براساس تعرفه‌های اعلام شده از سوی وزارت بهداشت، به صورت میانگین یک میلیون و صد و شصت هزار تومان در سال 1395 برآورد می‌شود. این هزینه‌ها به صورت حداقلی و متناسب با تعرفه‌های دولتی برآورد شده و تنها شامل هزینه سونوگرافی مادر جهت بررسی جنین و تخمین زمان زایمان در مراکز دولتی، هزینه ویزیت مادر باردار در طول دوره بارداری و پس از آن در مراکز دولتی ، آزمایش‌های مادر پیش از زایمان در مراکز دولتی، هزینه زایمان در بیمارستان دولتی، ویزیت ماهانه نوزاد توسط متخصص مراکز دولتی، غربالگری نوزاد و تست تیروئید در مراکز دولتی است و بسیار محتمل است که خانواده‌ها با هزینه‌هایی بیش از این رو‌به رو باشند.
​​
از سوی دیگر هزینه نگهداری کودک شامل هزینه پوشک، شیشه شیر، پوشاک، غذای مخصوص کودک و ملزومات نوزاد چون ساک حمل بچه، روروئک و... براساس آمارگیری هزینه و درآمد خانوار در سال 1395 به صورت حداقلی هزینه‌ای معادل 150-200 هزار تومان در ماه تخمین زده شده است. این رقم شامل هزینه شیر خشک نمی‌شود و در شرایطی که به هر دلیلی کودک نتواند از شیر مادر تغذیه شود این هزینه بیشتر بوده و به رقمی بالاتر در ماه افزایش می‌یابد.

یکی دیگر از هزینه‌های پیش روی خانواده‌ها که با افزایش تعداد فرزندان و همچنین سن آنها افزایش می‌یابد هزینه‌های مرتبط با تفریح، بازی و آموزش کودک است که شامل هزینه خرید اسباب بازی، بازی‌های فکری، عروسک، بلیت شهربازی، شهریه مهد کودک، شهریه پیش دبستانی و دبستان دولتی و خرید لوازم التحریر است. براساس آمارگیری هزینه و درآمد خانوار 1395، مجموعه هزینه‌هایی که خانواده صرف اقلامی چون خرید اسباب بازی، بازی فکری، عروسک، خرید بلیت شهربازی، تئاتر و نمایش‌های کودکانه می‌کند به صورت میانگین ماهانه 122 هزار تومان و برای آموزش و 532 هزارتومان در سال است.

مجموع هزینه‌های فوق نشان می‌دهد تولد یک فرزند در خانواده و توجه به نیازهای اولیه او براساس برآورد هزینه‌ها در سال 1395 نیازمند هزینه‌کرد رقمی معادل 370 هزار تومان در ماه است البته باید توجه داشت که هزینه خانوار تنها به این موارد ختم نشده و هزینه‌های مرتبط با مسکن، رفت و آمد و ارتباطات، خوراک کلی خانوار و ... را نیز باید در کنار هزینه برآورد شده قرار داد.

با توجه به اینکه برآورد هزینه‌های یاد شده براساس آمارگیری هزینه و درآمد خانوار در سال 1395 صورت گرفته، هزینه فرزندآوری براساس نرخ تورم در سال 1396 توسط بانک مرکزی و با فرض ثابت بودن نرخ تورم برای همه کالاها، 450 هزار تومان، و براساس نرخ تورم در سال 1397، 600 هزار تومان و براساس نرخ تورم در سال 1398، 750 هزار تا یک میلیون تومان در ماه تخمین زده می‌شود. لذا مطابق با نظریه‌های جمعیتی زوجین در یک برآورد هزینه- منفعت ترجیح می‌دهند که در شرایط فعلی اقتصادی به دنبال فرزندآوری نباشند.

از این رو انتظار بر این است طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده به عنوان طرحی که با هدف تغییر رفتارهای باروری تدوین شده است، بتواند بخشی از این هزینه‌ها را پوشش دهد.

علاوه بر عوامل اقتصادی که در میان مشکلات فرزندآوری رتبه یک را به خود اختصاص می‌‌دهند عدم تخصیص بودجه درمان ناباروری در دو سال گذشته توسط وزارت بهداشت به زوجین نابارور طالب فرزند را می‌توان از عوامل موثر کاهش فرزندآوری محسوب کرد. هم اکنون 3.5 میلیون زوج نابارور در کشور داریم و وزارت بهداشت سالانه 200 میلیارد تومان برای ردیف بودجه‌های زایمان طبیعی و درمان ناباروری از دولت دریافت می‌کند که به اذعان خودش همه آن را برای درمان زوجین نابارور هزینه می‌نماید، ادعایی که چندی پیش به همت مرکز پژوهش‌های مجلس و نمایندگان کمیسیون تلفیق کذب از آب درآمد و وزارت بهداشت حاضر به شفاف‌سازی در مورد محل هزینه این 400 میلیارد تومان نشد. هم اکنون مراکز درمان ناباروری در کشور سالیانه توانایی سرویس‌دهی تنها به 35 هزار زوج را دارند که در طی دو سال گذشته تنها 20 درصد از هزینه‌های درمان نا باروری به آنها پرداخت شده و به علت بالا بودن هزینه‌های درمانی 25 تا 54  میلیون تومانی اغلب زوجین توانایی درمان و فرزندآوری را ندارند. همچنین در نامه 120 پزشک خطاب به وزیر بهداشت از سالانه 350 هزار سقط جنین‌های غیرقانونی در کشور پرده برداشته شد و به انفعال وزرات بهداشت در این زمینه اعتراض کردند.

در این نامه آمده بود: «بر اساس اظهارات و مکتوبات مسئولین دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، آمار سقط جنین غیرقانونی، سالانه تا 350 هزار مورد برآورد شده است و این آمار فاجعه بار، چنان که مستحضرید آسیب‌های بیشماری را به سلامت جسمی، روحی و روانی مادران این سرزمین وارد آورده و می‌آورد. ما پزشکان مشغول به خدمت در مراکز بهداشتی درمانی استان‌های مختلف کشور روزانه شاهد حضور زنانی هستیم که با عوارض خطرناک ناشی از سقط غیرقانونی، از جمله نازایی، سقط ناقص، بقایای بارداری و ... به ما رجوع می‌کنند و از سوی دیگر هم، کم نیستند زنانی که برای درخواست انجام سقط غیر قانونی مراجعه می‌نمایند. با این اوصاف متاسفانه وزارت بهداشت، برنامه‌ای مدون برای مقابله با معضل بزرگ سقط جنین غیرقانونی ندارد. اقلام القاکننده سقط جنین در سیستم پزشکی کشور به راحتی و بی‌هیچ توجیه علمی و قانونی، در اختیار متقاضیان انجام این جنایت قرار می‌گیرد و وزارت بهداشت نظارت لازمه را صورت نمی‌دهد.توزیع کنندگان این اقلام و عاملین سقط غیرقانونی اعم از پزشک، ماما و پرستار، بدون هرگونه نگرانی از توبیخ یا برخورد جدی، به اقدام ضداخلاق و ضد انسانیت خود ادامه می‌دهند.»

علاوه بر ابعاد اقتصادی، مشکلات زوجین نابارور و سقط جنین‌های غیرقانونی ابعاد فرهنگی و اجتماعی فرزندآوری چون نگرانی از عدم توانایی در تامین نیازها و خواسته‌های کودک، حس سرزنش و طرد اجتماعی، دغدغه‌های تربیتی فرزندان، ترس از کم رنگ‌تر شدن روابط عاطفی زن و شوهر، محدود کننده روابط جنسی زن و مرد، افزایش مسئولیت والدین به ویژه زنان، افزایش مخاطرات بارداری به علت افزایش سن ازدواج، احساس خطر از  عدم دوام زندگی مشترک، احساس ناامنی از ثبات شغلی برای مادران و امکان از دست دادن شغل، تحمیل فشار مضاعف بر مادران شاغل یا محصل، ایجاد مانع برای رشد فردی و ترقی والدین به ویژه زنان، محدود کننده فعالیت‌های تفریحی فراغتی والدین، محدودیت در ارتباطات اجتماعی، تحدید کننده آزادی و رفاه، ناکافی بودن و نامنا سب بودن کیفیت خدمات نهادهای حمایت‌گر از فرزندآوری از جمله مهد کودک‌ها، عدم کفایت حمایت‌های نسلی در فرآیند پرورش و تربیت کودک، احساس ناامنی اجتماعی و دغدغه‌های تربیت فرزند، نگرانی از آینده کودک به علت رشد نابسامانی‌های اقتصادی و اجتماعی، محدودیت در استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، شهرنشینی و محدویت در امکان انتخاب مسکن با فضای کافی همچنان به قوت خود باقی هستند و جامعه را به سمت کنش کم‌فرزندی تشویق می‌کنند.

انتهای پیام/4148/