بررسی پيامدهای کرونا بر آموزش عالی ایران/ تلاش کارگروه تخصصی دانشگاه آزاد اسلامی برای تولید دانش مواجهه با کرونا

به گزارش خبرنگار حوزه دانشگاه و سیاست گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، ویروس کرونا خیلی سریع کشورهای مختلف جهان را به تسخیر خود درآورد و همه‌گیری ویروس کرونا پدیده‌ای نوین در عرصه جهانی است که می‌تواند پیامدهای زیادی در تدبیر امور در سطوح کلان، میانه و خرد داشته باشد.

در سطح کلان این پدیده بر نظام جهانی، کنش و واکنش‌های دولت‌ها در عرصه سیاست خارجی در سطوح جهانی، بین‌المللی و منطقه‌ای تأثیرگذار خواهد بود.

در سطح میانه این پدیده بدون شک نحوه حکمرانی دولت-ملت‌ها را در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دیگر عرصه‌ها را متأثر خواهد ساخت. در سطح خرد نیز پدیده‌های این‌گونه، نوع نگاه فرد را به جامعه، حکومت و جهان تحت تأثیر قرار خواهد داد.

دانشگاه آزاد اسلامی به‌عنوان یک دانشگاه اجتماعی و حل مسئله که توان عملیاتی خود را در راه‌اندازی طرح پایش و تدوین نظام موضوعات در قالب بیش از ۱۸ برنامه علمی برای مأموریت محور کردن پایان‌نامه و رساله‌ها جلوه‌گر کرد، این بار با واکنش به‌موقع به اثرات این معضل گریبان‌گیر جامعه جهانی از نظاره‌گری بدر آمد و از این فرصت برای ایجاد فرآیند گذار و انتقال به دانشگاه پاسخگو و زنده استفاده کرد.

بدیهی است که باید با جریان‌سازی، گفتمان‌سازی و شبکه‌سازی، ایجاد اکوسیستم و زیست‌بوم دانشگاه، مقدمات رفتارسازی دانشگاه حل مسئله را فراهم کنیم.

دانشگاه آزاد اسلامی در پاسخ به این پاندمی که آثار و تبعات منحصربه‌فردی را جلوه‌گر شد با اتکا به توانایی ویژه خود در یکپارچگی توان بیش از ۲۰ هزار هیئت‌علمی با استفاده از روش گفتگوهای علمی و سپس با تعمیق بخشی آن به «تولید دانش مواجهه با چالش‌های حاصل از این معضل جهانی و استخراج روش‌های کاربست این دانش و بررسی حکمرانی در جهان پساکرونا» به ارائه راه‌حل‌های مناسب و بومی پرداخت.

در این راستا با فاطمه حمیدی‌فر، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی و مدیر دفتر مطالعات، برنامه‌ریزی و تعالی برنامه درسی مرکز مطالعات، برنامه‌‌ریزی و تعالی علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی به گفتگو نشسته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید. 

آنا: درباره آموزش مجازی دانشگاه‌ها در ایام کرونا توضیح بفرمایید.

حمیدی‌فر: طوفانی که از کرونا برآمده است، به‌زودی ان‌شاءالله خواهد گذشت اما تصمیم‌هایی که الآن گرفته می‌شود می‌تواند مسیر زندگی ما را در آینده تغییر دهد و باید توجه داشته باشیم که پیامدهای کرونا به‌زودی از بین نمی‌رود. تصمیمات نه تنها مستقیم سلامت را تحت تأثیر قرار خواهد داد بلکه اقتصاد، سیاست، فرهنگ و به تبع آن آموزش را نیز تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

به‌نظر می‌رسد که دو مسئله نیازمند بحث و گفتگو است، یکی اینکه چگونه بر این چالش‌ها غلبه پیدا می‌کنیم و دوم اینکه بعد از گذراندن این چالش‌ها در چه جامعه‌ای و با چه ویژگی‌هایی زندگی خواهیم کرد.

مسیرهایی که بيشتر دانشگاه‌ها در پیش گرفته‌اند، زنده نگه داشتن آموزش و جریان یادگیری از طریق آموزش مجازی است و در کشور ایران که نظام آموزش و پژوهشی رشد بسیار کندی دارد و بیشتر بر آموزش‌های نظری استوار بوده است، شاید آموزش مجازی مؤثرتر واقع شود.

این یک درس دردناک از تکامل را یادآوری می‌کند که همیشه زیرساخت‌های خوب، به معنی انطباق بهتر با تغییرات نیست؛ با توجه به اینکه زیرساخت نه چندان پیشرفته ما در آموزش عالی، امروز شرایط بهتری برای انطباق با سیستم مجازی از خود نشان می‌دهد، اما زیرساخت‌های توسعه‌یافته‌تر، اکنون با مشکلات بیشتری برای انطباق با آموزش مجازی روبه‌رو هستند.

بنابراین آینده‌نگری مناسب فقط نگاه به آینده بر اساس آرمان‌های عالی نیست، بلکه به معنی شیوه‌های انطباق با تحولاتی است که ممکن است پیش بیایند و آن هم نه در زمان بحران، بلکه پیش از آن و در زمان سرخوشی بوده و کرونا بر سطوح مختلف آموزش به‌صورت یکسان اثر نکرده است.

دروس دوره‌های کاردانی و کارشناسی را می‌توان به کمک روش‌های آموزش مجازی برگزار کرد اما در دوره‌های تحصیلات تکمیلی رابطه استاد و دانشجو بسیار اهمیت دارد و در این دوره‌ها باید تحقیقات صورت بگیرد.

در ایام کرونایی فعالیت‌های آزمایشگاهی و کارهای میدانی تقریباً غیرفعال می‌شوند و واقع‌گرایی پرسشنامه‌ها ممکن است کاهش یابد، چراکه دیگر مصاحبه‌ای رودررو صورت نمی‌گیرد و همه مصاحبه‌ها از طریق فضای مجازی انجام می‌شود.

آنا: تعاملات رودررو در دانشگاه‌ها در دوران کرونا دچار آسیب شد. این موضوع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

حمیدی‌فر: آنچه که ویروس کرونا بر آموزش عالی آشکار کرد، اهمیت تعاملات رودررو است. محیط اجتماعی سرشار از ارتباط کلامی و غیرکلامی است که هر دو به یک اندازه در برقراری یک رابطه موفق نقش دارند.

این روش ارتباطی از طریق تکامل در انسان به تعادل رسیده است و اگر قرار شود که دوره‌های قرنطینه به عنوان شکل جدیدی از رفتار اجتماعی انسان ایجاد شود، باید در مسیر تکامل انسان و جوامع انسانی نیز تغییرات جدیدی صورت بگیرد و ممکن است این امر به زمانی طولانی برای انطباق نیاز داشته باشد.

تاکنون توانسته‌ایم که روش مجازی را در کنار شیوه حضوری در آموزش ابداع کنیم و این موضوع را مدیون رشد فناوری‌های جدید هستیم.

با این حال نمی‌دانیم که واقعاً در آینده چه روش‌های جدیدی ممکن است به عنوان تعاملات اجتماعی و شیوه‌های آموزشی و تحقیقاتی ابداع شوند. ولی مسلم است که کرونا درسی بزرگ برای همه جوامع خواهد بود.

آنا: آموزش عالی در دوران کرونا باید چه کار مهمی انجام دهد؟

حمیدی‌فر: دانشگاه‌ها عادت دارند خود را به عنوان بخش رهبری‌کننده اندیشه در جوامع تلقی کنند ولی امروز خود در بحرانی به دام افتاده‌اند که منتظر هستند تا دیگران راه تازه‌ای برای آن‌ها ایجاد کنند.

آنان باید تابع دستورالعمل‌های بهداشتی و ممنوعیت‌های اعمال شده دولتی باشند و نقش رهبری‌کننده دانشگاه‌ها دچار آسیب شده است و آن‌ها هنوز در شوک تغییرات ناگهانی هستند.

باید کرونا را به‌عنوان پدیده‌ای عالم‌گیر ولی گذرا در نظر گرفت. به زودی جهان به تعادل جدیدی دست می‌یابد و دانشگاه‌ها که در کوتاه‌مدت سیستم‌های آموزش مجازی را توسعه داده‌اند و از سر ناچاری است بايد به فکر آموزش‌‌های موازی دیگر باشند.

ماهیت این آموزش‌های موازی برای هیچکس آشکار نیست و باید دانشگاه‌ها به این موضوع به شکلی جدی بپردازند و راه‌های دیگری بیابند. بنابراین گسترش راهکارهای مجازی فعلاً بهترین گزینه است ولی باید کارهای جدی و موازی با آن برای انطباق هرچه بهتر دانشجویان و اساتید با این روش آموزشی فراهم و مشوق‌هایی در نظر گرفته شود.

از راهکارهای تشویقی اعم از تغییر در ضرایب بخش‌های مختلف هر درس، ایجاد بسترهای اینترنت رایگان یا خیلی ارزان‌قیمت برای استفاده‌کنندگان از این سیستم، اعطای وام‌های کم‌بهره و طولانی‌مدت برای خرید تجهیزات سخت‌افزاری لازم، ایجاد محیط‌های ایزوله برای تصویربرداری از تدریس‌های اساتید، جلسات دفاع از رساله‌ و پایان‌نامه‌ها، افزایش ورودی مجلات علمی برای انتشار مقالات دانشجویان و اساتید، تجدید نظر در مدت زمان تحصیل و تعداد واحدهای الزامی می‌توان در راستای گسترش آموزش‌های مجازی استفاده کرد.

با توجه به اینکه روش‌های تدریس و آموزش متفاوت شده‌اند، دانشجویان باید شیوه‌های یادگیری خود را تغییر دهند و برای ایجاد این تفهیم، زمینه‌های لازم نرم‌افزاری و سخت‌افزاری فراهم شود.

همچنین باید برای اساتید تسهیلاتی جهت ارتقای آن‌ها ایجاد کنیم؛ ارتقای رتبه برای اساتید یکی از مهم‌ترین اهداف علمی محسوب می‌شود، اساتید براساس قوانین و بخشنامه‌ها در مقابل چارچوب‌های ارتقای رتبه حساسیت به خرج می‌دهند، بنابراین با ایجاد مشوق‌هایی هیجان‌انگیز می‌توان رغبت به ایجاد تغییر و تمایل به انطباق با شرایط تازه را در افراد به‌وجود آورد.

در میان‌مدت باید دانشگاه‌ها، بازنگری اساسی در نظام آموزش عالی کشور داشته باشند. قدم اول این است که تفکرات متعصبانه را دور بریزند که دانش و تعصب دو روی مختلف و متضاد هم هستند.

در ایران با تعصب‌های بی‌پایه‌ای در زمینه آموزش عالی روبه‌رو هستیم که زمان بسیاری از مدت تغییر آن‌ها گذشته است ولی جریان‌های محکمی سر رشته‌های آن‌ها را در دست دارند و اجازه ایجاد تغییرات مختلف را نمی‌دهند. جریان علم به ارتقای اساتید و گرفتن مدرک و فارغ‌التحصیل شدن در دانشجویان مبدل شده است.

تلاش کارگروه تخصصی «پويش کرونا در عرصه آموزش عالی» برای تولید دانش مواجهه با کرونا

آنا: برای تولید دانش مواجهه با کرونا چه اقداماتی انجام داده‌اید؟

حمیدی‌فر: در اين راستا با توجه به شرایط خاص ناشی از کرونا در کشور و لزوم تعامل و هم‌اندیشی اساتید در راستای شیوه‌نامه «تولید دانش مواجهه با چالش‌های حاصل از این معضل جهانی و استخراج روش‌های کاربست این دانش و بررسی حکمرانی در جهان پساکرونا»، کارگروه تخصصی پويش کرونا در عرصه آموزش عالی تشکيل شد.

موضوع اين کارگروه تخصصی، بررسی پيامدهای کرونا بر جمهوری اسلامی ايران در عرصه آموزش عالی بوده که چالش­‌ها و راهکارهای ممکن در آموزش عالی مورد بررسی قرار گرفته است.

اين چالش‌ها را می‌‌توان در 6 محور اساسی طبقه‌بندی کرد. محور اول، «دانشجویی» بوده که شامل سلامتی و بهداشت، تغییر سیستم آموزشي و نمره‌دهی، جذب دانشجو، دانشجويان بين‌المللی حمایت مالی و نقل و انتقال دانشجو و... است؛ محور دوم «فرآیند آموزش و پژوهش» بوده که شامل مهارت‌آموزی اساتید، کيفيت آموزش برنامه‌ريزی آموزشی و درسی، فناوری آموزشی، تغییر خط مشی‌های تحقیق، انجام تحقیقات منطقه‌ای در خصوص تأثیرات ویروس کرونا، طراحی دوره‌های آموزش برخط و... است.

«اساتيد و کارکنان» محور سوم است که شامل سلامتی و بهداشت، تدوین خط مشی‌های محیط کاری، دورکاری، هنجارهای جدید محیط کار، تغییر تعریف ارتباطات کارکنان در محیط کار و... می‌شود. همچنین «مديريتی و سازمانی» محور چهارم است که شامل مدیریت بروز علائم بیماری، دورکاری، مدیریت دسترسی به کسب و کارهای دانشگاهی از طریق فعال‌سازی زنجیره تأمین می‌شود.

محور پنجم، «مالی و حقوقی» بوده که شامل برنامه‌ریزی سناریویی چند لایه، مدیریت پول و... است. همچنین محور ششم، «ارتباطات بين‌المللی دانشگاه» است که با بازوی دولتی، قدرت‌های محلی مثل نمایندگان و سایر دانشگاه‌های همجوار از نظر هماهنگی عملکرد در مبارزه با ویروس کروناست.

با توجه به شرايط موجود به نظر می‌‌رسد در جامعه جهانی، دانشگاه‌های نسل چهارم جای خود را به دانشگاه‌ نسل‌های بعدی خواهند داد که نمی‌دانیم آن‌ها چیست، ولی تغییرات در آن‌ها بسیار سریع‌تر از تصور ما صورت خواهد گرفت.

در واقع ویروس کرونا این درس‌ها را برای ما داشته است و آن‌هایی که تغییرات را درک می‌کنند و با آن همراه می‌شوند، امکان عبور از دشواری‌ها و یافتن شرایط ثبات موقتی را خواهند داشت.

آنا: راهکارهای پيشنهادی شما برای آموزش عالی در شرایط کرونا چیست؟

حمیدی‌فر: ویروس کووید-19 نظم جدید و ناخواسته‌­ای بر تمامی جوامع در سطح سیاره تحمیل کرد و به همه کشورها این نکته را آموخت که همبستگی، مشارکت و تعاون میان افراد و گروه‌ها و نهادها، می‌تواند توانایی عمومی را برای مقابله با دشمنی که به چشم نمی‌آید اما توانایی‌ آن برای نابودسازی محل شک و شبهه نیست، افزایش دهد.

با توجه به تحول در معناي آموزش عالی و رسالت آن در جامعه جهانی نياز به بازاندیشی در مفهوم آکادمی و زیرساخت‌های آن در دو سطح سازمان درونی و بیرونی وجود دارد و آینده‌­پژوهی ذیل آینده­‌نگری و در روندی مستقل باید در دستور کار دانشگاه‌های جهانی قرار بگيرد.

سیاست‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها دچار تغییر و تحول اساسی شده که باید درباره آن اندیشه کرد و راهی برای ایجاد شیوه­‌های جدید و جایگزین جذب دانشجو پیدا کرد. در راستای بحران مالی و اقتصادی آموزش عالی، دانشگاه­‌های جهان نياز به تحول در زيرساخت‌ها و تغيير در سبک فکری و رفتاری آن در صورت تداوم بحران دارد.

در هر کشوری دانشگاه، سازمانی هنجاری بوده و قدرت در این نوع سازمان عمدتاً از دو نوع قدرت مرجع و قدرت تخصصی است. آنچه در این سازمان به قدرت مشروعیت می‌بخشد، مرجعیت و تخصص است و قدرت پاداش و تنبیه یا قدرت مشروع نیست. وقتی یک عضو هیئت علمی خود را واجد دانشی خاص یا قابلیتی در زمینه خاص می‌داند، پس قدرتمند است.

پيش‌آگاهی و آموزش مستمر شهروندان به شیوه صحیح و با بهره‌­گیری از آخرین تجارب، یکی دیگر از وظایف مهمی است که نهاد آموزش عالی در راستای مسئوليت و رسالت اجتماعی باید در آن سهمی اساسی ایفا کند.

مؤسسات آموزش عالی دنیا در واکنش به وضعیت اضطراری جهانی به دلیل کرونا مجبور شده‌اند پردیس‌های دانشگاه‌ها را در پی وقوع کروناویروس تعطیل کنند و به یادگیری آنلاین و ابزارهای دیجیتال روی بیاورند.

«کیواس» در بخشی از این نظرسنجی از نمایندگان دانشگاه‌ها خواست تا بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی مؤسسه خود را به اشتراک بگذارند. در مواجهه با این چالش، دانشگاه‌ها مجموعه‌ای از اقدامات را برای انطباق با این شرایط جدید اجرا کرده‌اند و 50 درصد دانشگاه‌ها دوره‌های برنامه‌ریزی شده خود را به آنلاین تغییر دادند.

همچنین 19 درصد تاریخ شروع برخی از دوره‌ها را تا ترم بعدی به تعویق انداختند و 75 درصد دانشگاه‌ها اعلام کردند که سعی دارند با روش‌های دیجیتالی و آنلاین نسبت به جذب دانشجویان اقدام کنند و برای ملاقات و برقراری ارتباط با دانشجویان از ابزارهای دیجیتال استفاده کنند.

در نظرسنجی کيواس، بسیاری از پاسخ‌دهندگان تأکید کردند که آموزش آنلاین، هماهنگی و همکاری بین‌المللی، اقدامات پیشگیرانه، رهبری قوی دانشگاه، انعطاف‌پذیری در مهلت‌های ارزیابی و امتحانات، ابتکارات بهداشتی بیشتر و برقراری ارتباط شفاف میان مدیران دانشگاه‌ها از جمله موارد تجديد نظر دانشگاه‌ها در برنامه‌های مديريت بحران است.

سه سناریوی کرونایی

سه سناریو برای آموزش عالی در ایام کرونایی متصور است. سناریوی اول، بیماری مهار و اثرات مخرب همه‌گیری بیماری در کوتاه‌مدت است که کمتر از یک سال ترمیم می‌شود و در این شرایط آموزش عالی با آموزش­ های الکترونیکی استمرار می‌‌يابد؛ سناریوی دوم، بیماری مهار و اثرات مخرب آن تا میان‌­مدت است و آموزش عالی دستخوش تغییراتی می‌شود که عمده آن‌ها می‌تواند کمبود شدید منابع مالی، رکود فعالیت‌های بین‌المللی و پژوهشی، قوت گرفتن آموزش‌های الکترونیکی و... باشد.

همچنین سناریوی سوم، بیماری گسترش و اثرات مخرب آن است که مرگ و میر و تعطیلی ارگان‌ها استمرار می‌یابد. در چنین شرایطی آموزش عالی درگیر سردرگمی و رکود جدی می‌شود، دولت از توان این بخش برای مهار بیماری و ساخت تجهیزات، دارو و اقدامات اضطراری و جبرانی کمک می‌گیرد و به تعبیری آموزش عالی کاملاً کرونایی می‌شود.

هريک از اين سناريوها در هر کشوری بستگی به نظام تدبیر حاکمیت­‌ها و منابع علمی و مالی آن‌ها بروز پیدا می‌کند و راهکارهای متفاوت بايد بينديشند.

انتهای پیام/4118/