باباشاه اصفهانی؛ حاکم قلمرو نستعلیق

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

باباشاه اصفهانی شاعر و خوشنویس نامدار قلم نستعلیق در دوره صفوی است.

باباشاه اصفهانی، فرزند سلطان علی، در اصفهان به دنیا آمد. سال تولد وی را هیچ‌یک از تذکره‌نویسان ذکر نکرده‌اند. وی در اصفهان بزرگ شد. خانواده او اصالتاً از مردم کوهپایه اصفهان بودند. برخی تذکره‌نویسان او را شاگرد سید احمد مشهدی و عده‌ای نیز او را شاگرد میرعلی هروی دانسته‌اند. گفتنی است که به سفرهای باباشاه به هرات و مشهد و نیز به سفر میرعلی به اصفهان در هیچ‌یک از منابع اشاره‌ای نشده است. بنابراین، اینکه باباشاه شاگرد میرعلی هروی بوده نادرست است. برخی تذکره‌نویسان استادی سید احمد مشهدی بر او را نیز قبول ندارند. 

باباشاه در رساله مشهورش، آداب المشق، سلطان علی مشهدی (متوفی 926ق) را استاد غیرمستقیم خود معرفی کرده است. باباشاه خوشنویسی بود که استادی مستقیم و معین نداشت و با پیروی از شیوه سلطان علی مشهدی و دیگر استادان و با ممارست و مشق بسیار به استادی رسید. در منابع از شاگردان او نیز یادی نشده است.

باباشاه اوقات خود را به کتابت می‌گذراند و از این راه تأمین معاش می‌کرد. او بیشتر به نوشتن کتاب و رساله می‌پرداخت و تمایلی به قطعه‌نویسی نداشت. نوشته‌های باباشاه خواهان بسیاری داشت. هر 1000 بیت کتابت او را سه تومان صفوی، برابر با 100 روپیه هندی می‌خریدند. نسخه‌های نوشته‌های او را در زمان زندگی و بعد از مرگش به سراسر ایران می‌بردند و آنها را به قیمت بالایی خرید و فروش می‌کردند.

همان‌گونه که تذکره‌نویسان درباره زندگی باباشاه اطلاع چندانی ندارند، زمان و مکان مرگش را نیز به درستی نمی‌دانند. آثار شناخته شده وی بین 974-986 کتابت شده است. بنابراین، مرگ وی باید بعد از این تاریخ بوده باشد. برخی تذکره‌نویسان درگذشت او را در 996ق در بغداد گفته‌اند، اما از گزارش تذکره‌نویس هم‌زمان او، اوحدی بلیانی، برمی‌آید که باباشاه اصفهانی در سال 1000ق جوان بوده است. علاوه بر این صاحب هفت اقلیم در 1010ق نوشته است: «باباشاه نسخ تعلیق را در نهایت عذوبت تحریر می‌نماید». پس وی تا 1010ق زنده بوده است.

تذکره‌نویسان باباشاه را به غایت خوش‌فهم، خوش‌منش، عالی‌فطرت و صوفی طبع ذکر کرده‌اند. همچنین او را انزواطلب و الفت‌گریز دانسته‌اند که میانه خوبی با دربار نداشت و بیشتر با فقرا و اهل‌الله سخن می‌گفت.

باباشاه اخلاقی پسندیده و رفتاری عارفانه داشت. برخی او را «اهل نقطه» (از فرقه نقطویه) و برخی او را صوفی و درویش‌مسلک دانسته‌اند. باباشاه نستعلیق را به‌غایت زیبا و عالی می‌نوشت. قطب‌الدین یزدی، صاحب رساله قطبیه، در ملاقاتش با باباشاه در 995ق در اصفهان، درباره وی آورده است: «خوشنویسی او مادرزاد و حسن خطش خدادادی است و خط او از دیگر خوشنویسان اصفهان برتر است». تقی‌الدین کاشی (975-1016ق) درباره او نوشته است: «کتابت مشارالیه در پختگی و شیرینی اگر از کتابت خوشنویسان و استادان بهتر نیست، کمتر نیز نیست». و همچنین: «قلمرو نستعلیق او را مسخر است».

باباشاه شعر نیز می‌سرود و در اشعارش «حالی» تخلص می‌کرد.نمونه‌هایی از اشعار او را در تذکره‌های عصر صفوی می‌توان یافت.

آثار خطی باباشاه اصفهانی عبارت اند از:

الف) قطعات

شامل سه قطعه به قلم نستعلیقِ سه دانگ عالی و خوش، با رقم «کتبه العبد باباشاه» و «فقیر حالی» در سه مرقع، محفوظ در کتابخانه دانشگاه استانبول و توپقاپوسرای استانبول؛

ب) نسخه‌ها

1. تذکرةالشعرای دولتشاه سمرقندی، به قلم نستعلیق عالی، در قطع وزیری به تاریخ 974ق، محفوظ در کتابخانه ملی پاریس؛

2. منتخب دیوان غزلیات امیرخسرو، به قلم نستعلیق خوش، با رقم «باباشاه اصفهانی» به تاریخ 974ق، محفوظ در کتابخانه شچدرین سن‌پترزبورگ ؛

3. سلسلة‌الذهب جامی، در قطع وزیری به قلم نستعلیق کتابت خفی ممتاز، با رقم «به سعی فقیر باباشاهی اصفهانی» به تاریخ رمضان 997ق، محفوظ در کتابخانه کاخ گلستان تهران؛

4. ترجمه منظوم چهل کلمه، در قطع وزیری به قلم نستعلیق نیم دو دانگ عالی کتابت خفی، با رقم «العبد المذنب باباشاه اصفهانی» به تاریخ رمضان 978ق، محفوظ در کتابخانه کاخ گلستان تهران؛

5. نصاب الصبیان ابونصر فراهی، به قلم نستعلیق خوش به تاریخ ذی‌القعده 979ق، محفوظ در موزه هنرهای تزئینی؛

6. نصایح الملوک، به قطع وزیری کوچک، به قلم نستعلیق نیم دو دانگ کتابت عالی، با رقم «فقیر باباشاه اصفهانی»، به تاریخ 980ق، محفوظ در کتابخانه کاخ گلستان؛

7. تحفة‌الابرار جامی، به قلم نستعلیق خفی عالی، با رقم «سوّدَهُ باباشاه اصفهانی»، به تاریخ ذی‌الحجه 982ق، محفوظ در کتابخانه مجلس شورای ملی؛

8. منظومه خضرخان و دولرانی از امیرخسرو دهلوی، با رقم «باباشاه بن سلطان علی اصفهانی» به تاریخ جمادی‌الثانی 983ق، محفوظ در کتابخانه چدرین سن‌پترزبورگ؛

9. بوستان سعدی، با رقم «باباشاه بن سلطان علی» به تاریخ 986ق، محوفظ در کتابخانه شچدرین سن‌پترزبورگ؛

10. منتخب اشعار جامی، به قلم نستعلیق نیم دو دانگ عالی، با رقم، «العبد المذنب باباشاه اصفهانی» محفوظ در مجموعه مهدی بیانی؛

انتهای پیام/4104/