علی بن عیسی حَرّانی؛ مؤلف کهن‌ترین کتاب درباره اسطُرلاب
گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا ـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.
با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.
برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.
علی بن عیسی حَرّانی، منجم و ریاضی‌دان در سده سوم هجری و مؤلف کهن‌ترین کتاب برجای مانده به زبان عربی درباره کاربرد اسطرلاب است.
از زمان و مکان ولادت و جزئیات زندگی او اطلاع دقیقی در دست نیست. وی در سده سوم هجری همراه با منجمان بزرگ در رصدها و اندازه‌گیری‌ها و محاسبات نجومی مهم حاضر بوده و در ساختن ابزارهای رصدگری، به‌ویژه اسطرلاب، مهارت داشته و برای همین به اصطرلابی شهرت یافته است؛ از استادان وی در نجوم می‌توان از خالد بن عبدالملک مرورودی نام برد.
اصطرلابی در سال‌های 213-217 هجری همراه با خالد بن عبدالملک مرورودی، یحیی بن ابی منصور، عباس بن سعید جوهری و سند بن علی،اعتدال بهاری و میل اعظم خورشید را در شماسیه بغداد و کوه قاسیون دمشق رصد و طول فصول سال را محاسبه کرد. همچنین، در رصدهایی که به دستور مأمون در دشت سنجار برای اندازه‌گیری طول یک درجه از دایره نصف‌النهار جغارافیایی و محاسبه پیرامون این دایره صورت گرفت، شرکت داشت. نالینو نتایج حاصل از این اندازه‌گیری‌ها را جالب توجه، نسبتاً دقیق و دلیلی بر مهارت ستاره‌شناسان مسلمان دانسته است.
ابن یونس، اصطرلابی را دانشمندی بزرگ و کم‌نظیر برشمرده و از یک دستگاه رصد و اندازه‌گیری به قطر پنج متر، شامل نشانه‌گیر و ربع مُجَیّب که درجه‌بندی آن به دست علی بن عیسی صورت گرفته و در نزدیکی دمشق نصب شده بوده، سخن می‌گوید.
عبدالرحمان صوفی نیز در صورالکواکب، کره فلکی ساخته علی بن عیسی رلا توصیف کرده است.
آثار
1. معرفة العمل بالاصطرلاب، این کتاب درباره روش کاربرد اسطرلاب و نحوه اندازه‌گیری با آن است که کهن‌ترین اثر به‌جای‌مانده به زبان عربی درباره کاربرد اسطرلاب به حساب می‌آید. این کتاب نخستین بار در سال 1913م در مجله المشرق بیروت منتشر شد. کارل شوی این کتاب را به آلمانی ترجمه کرده است. در برخی نسخه‌های خطی نام این اثر رسالة فی معرفة علم الاصطرلاب ذکر شده است.
2. رسالة فی معرفة، العمل بالصفیحة القمریة و الحُقّ الکسوفیة، این رساله یک مقدمه و 9 باب دارد. فصلی جداگانه نیز با عنوان «باب العم لبالصفیحة الآفاقیة» در پایان به آن اضافه شده است.
3. رسالة فی ابطال صناعة احکام النجوم، که درباره رد پیشگویی بر پایه حرکات ستارگان است. اصل این کتاب اکنون در دست نیست، اما ابوالصقر قبیصی و ابومعشر بلخی آثاری در رد این رساله نوشته‌اند.
در کتاب‌خانه‌های جهان نسخه‌های متعددی با همین نام‌ها نگهداری می‌شود که به افراد دیگری نسبت داده شده است. در برخی منابع زیجی نیز به اصطرلابی نسبت داده شده است.
در منابع کهن و نیز اسامی پزشکان برجسته و شاگردان حنین بن اسحاق به پزشکی به نام علی بن عیسی اشاره شده است. برخی گفته‌اند این شخص، که از دوران ولایتعهدی احمد بن متوکل تا خلافت وی پزشک مخصوص او بوده، همان علی بن عیسی اصطرلابی است .
انتهای پیام/4104/
انتهای پیام/