ابن فُوَطی؛ کتابدار رصدخانه مراغه

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب«تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالفضل کمال‌الدین شیبانی (642-723ق) معروف به «ابن فوطی» و «ابن الصابونی»، مورخ، ادیب و کاتب  مسلمان است.

ابن فُوَطی در محرم 642 به دنیا آمد. «فُوَطی» شهرت نیای مادر پدر یا نیای مادری او بوده که به فروش فوطه (لُنگ) می‌پرداختند. ابن فوطی کودکی خود را در خانه پدری‌اش، در محله اعیانی خاتونیه شرق بغداد، گذراند. نزد پدر و بزرگان خانواده مقدمات علم و ادب را فرا گرفت. همراه پدرش در مجلسی که معجم الادبای یاقوت تدریس می‌شد حضور می‌یافت. دایی پدرش، موفق‌الدین عبدالقاهر ابن فوطی، او را به فراگیری و حفظ مقامات حریری تشویق می‌کرد. احتمالاً، گرایش او به تصوف با همین کتاب آغاز شد.

ابن فُوَطی چهارده ساله بود که مغولان به بغداد مسلط شدند. ابن فوطی و خویشانش به آذربایجان برده شدند و در آنجا ابن فوطی را به بردگی و بیگاری گرفتند. وی در زمان اسارت در 657ق در اهر آذربایجان به خدمت قطب‌الدین عبدالقادر اهری، حکیم و صوفی، و شمس‌الدین حبش فخّار رسید و به خانقاه‌های صوفیان دیگر نیز رفت‌وآمد می‌کرد.. سال بعد باز هم در اهر به خدمت کمال‌الدین محمد نخجوانی، طبیب و صوفی رسید. در 657ق که به همت خواجه نصیرالدین طوسی بنای رصدخانه مراغه آغاز شد، ابن فوطی نیز به جمع دانشمندانی که نزد خواجه گرد آمده بودند پیوست. احتمالاً وی به دست خواجه نصیرالدین از اسارت آزاد شد.

ابن فوطی بیست سال در آذربایجان سکونت کرد. سال‌ها کتابداری رصدخانه مراغه را برعهده داشت. در همین دوران بود که همسر ایرانی گرفت. زبان فارسی را به خوبی فرا گرفت؛ به گونه‌ای که می‌توانست از دیوان‌های شاعرانی چون معزّی، عنصری و لامعی استفاده کند.

او نزد خواجه نصیرالدین طوسی فلسفه و منطق آموخت. در دیگر شاخه‌های علم و ادب نیز از دانشمند مرکز علمی مراغه کسب دانش کرد. در آذربایجان، در 675ق، از فخرالدین محمد جعفر تبریزی دستور خرقه‌پوشاندن گرفت. وی پس از درگذشت استادش، خواجه نصیر (672ق)، کتابداری رصدخانه را زیر نظر فخرالدین احمد و اصیل‌الدین حسن، پسران خواجه، ادامه داد. سپس به خدمت بزرگان دیگری چون برادران جوینی درآمد و پس از آن به درخواست علاءالدین عطاملک والی بغداد، در 678 یا 679 ق به بغداد رفت.

زندگی او در بغداد تا سال 704ق طول کشید و به تحصیل فقه و حدیث، تألیف و نیز نسخه‌برداری از کتاب‌ها پرداخت. او سال‌ها با یاقوت مستعصمی در کتابداری مستنصریه همکاری کرد و از کتابداری و نظارت بر کتابداران مستنصریه مقرری و درآمدی به دست آورد. از اشاره‌هایی که به زندگی خود در این دوره کرده است برمی‌آید که در بغداد وضع مالی خوبی نداشته و گاه مجبور می‌شده خانه خود را گرو بگذارد. ابن فوطی همچنین به حله سفر کرد و در آنجا با علویان دوستی برقرار کرد. او به شیراز، اصفهان و کوفه نیز سفر کرد.

ابن فوطی در 704ق راهی آذربایجان شد و اقامت دوم وی در آنجا تا 707ق به درازا کشید و به دستگاه اولجایتو پیوست و به همراه اردوی سلطان مغول شمال غربی ایران را گشت. شهرهای همدان، سلطانیه، اوجان، تبریز، اران و مغان را از نزدیک دید. در 708ق به بعداد رفت و تا 714ق در آنجا ماند. در اواخر پادشاهی اولجایتو بار دیگر به دستگاه اولجایتو رفت.

پس از درگذشت اصیل‌الدین طوسی، پسر خواجه نصیر در 715ق به خدمت رشیدالدین وزیر درآمد. با پسر رشیدالدین، امیر غیاث‌الدین محمد نیز دوستی داشت. پس از کشمکش سیاسی، ابن فوطی به بغداد بازگشت. وی پنج سال پایانی زندگی خود را در بغداد گذراند و در اواخر عمر فلج شد. حدود هفت ماه در این وضعیت به سر برد و سپس در محرم 723 در بغداد درگذشت. او را در مقبره صوفیان در شونیزیه به خاک سپردند. ابن فوطی، از همسر ایرانی خود پسری به نام ابوالمعالی محمد داشت.

چنان که گذشت، وی مقدمات علوم را در زادگاهش، بغداد آموخت اما بخش مهمی از آموزش وی در آذربایجان صورت گرفت. وی استادان بسیاری داشت؛ از جمله محیی‌الدین یوسف بن ابی الفرج بن الجوزی؛ خواجه نصیرالدین طوسی؛ ابن طِقطَقی؛ رشیدالدین فضل‌الله همدانی؛ علاءالدین عطاملک جوینی؛ ابوالحسن علی حلی معروف به «ابن باقلانی»؛ کمال‌الدین میثم بن علی بحرانی؛ شمس‌الدین احمد بن محمد سمرقندی؛ برهان‌الدین عبدالعزیز بن احمد الختنی.

ابن فوطی از شاعر بزرگ ایرانی هم‌روزگار خود، سعدی شیرازی نیز اجازه دریافت کرده بود. نام بسیاری از شاگردان ابن فوطی در دست نیست. شماری از طالبان و عالمان روزگارش از او استماع و اجازه روایت دریافت کرده‌اند که از آن شمارند: شمس‌الدین ابوعبدالله ذهبی؛ ابوالمعالی محمد، پسر ابن فوطی؛ محمود بن خلیفه؛ سعدالدین بن حامد بن عقبة الحنفی؛ فخرالدین محمد بن تاج‌الدین محمد؛ قطب‌الدین محمد بن صدرالدین ابراهیم حموینی جوینی.

ابن فوطی مردی تیزهوش، خوش خلق، فروتن و حق‌شناس بود. وی در اثرش از کسانی که در حقش خوبی کرده‌اند به خوبی یاد کرده است. برخی او را حنبلی‌مذهب و برخی نیز به سبب توجه او به تراجم علمای شافعی، وی را شافعی‌مذهب دانسته‌اند. برخی دیگر نیز شاگردی او نزد خواجه نصیرالدین طوسی و اخذ حدیث از بسیاری از عالمان شیعه را دلیلی بر شیعی بودن وی دانسته‌اند. او به تصوف نیز گرایش داشته و خرقه پوشیده و به خانقاه‌های صوفیان رفت‌وآمد داشته است. ابن فوطی فکری باز داشت. تساهل و تسامح و حقیقت‌جویی که در آثار وی دیده می‌شود، تأییدی بر این مطلب است.

ابن فوطی در کتابت و زیبایی خط زبردست بود. برخی او را خوشنویس دانسته‌اند و یادآور شده‌اند که وی ثلث، نسخ و تعلیق را نیکو می‌نوشت.

ابن فوطی دانش‌های روزگارش همچون فلسفه، منطق، ریاضی، حدیث، فقه و قرائت را از استادان بزرگ روزگار خود آموخت، اما خیلی زود به تاریخ گرایش بیشتری نشان داد. نوشته‌های وی در تاریخ و شاخه‌های آن به قدری گوناگون و پرحجم بود که آن را به مقدار بار شتر دانسته‌اند.

 دو اثری که از ابن فوطی چاپ شده است عبارت‌اند از:

1-  تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب، دو جزء از این کتاب به خط مؤلف باقی است. مهم‌ترین بخش این اثر تراجم معاصران وی است که خود بسیاری از آنان را دیده یا با یک واسطه از آنها نقل کرده است. چون ابن فوطی در دستگاه حاکمان روزگارش می‌زیست در تراجم معاصرانش اطلاعات ارزشمندی درباره دانشمندان و هنرمندان دیده می‌شود و نیز به سبب زندگی بیست ساله او در ایران، این اثر منبع سودمندی برای آگاهی درباره اندیشه و فرهنگ مردم این سرزمین است.

2- حوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة، درباره مسائل اقتصادی، مالی، نظامی و حوادث طبیعی عراق و کشورهای همسایه است.

انتهای پیام/4104/