ابن بنّای مراکشی و روش جذر تقریبی اعداد گنگ

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب«تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالعباس احمد بن محمد بن عثمان ازدی مراکشی، ریاضیدان و منجم و ادیب قرن هفتم و هشتم هجری قمری است.

بنابر روایتی وی در نهم ذی‌الحجه 654 ه.ق متولد شده است. برخی محل تولد او را غرناطه و برخی دیگر سَرقُسطه می‌دانند. البته احتمال می‌دهند که تباری اندلسی داشته و خانواده‌اش طی جنگ مسلمانان و مسیحیان در اسپانیا به مغرب کوچ کردند. اما لقب ابن بنّا به اعتبار شغل پدر به او داده شد.

بیشتر اطلاعات ما از زندگی ابن بنّا از استادان اوست. قرآن را نزد ابوعبدالله بن مبشّر و علی صالح الاحدذ، عروض و برخی از مسائل میراث را نزد ابوبکر قلّوسی، ادب عرب را از قاضی محمد بن علی بن یحیی الشریف، نجوم را از عبدالله بن مخلوف سجلماسی، ریاضیات را از عبدالله بن حَجَلُه و طب را از طبیبی مریّخ نام براگرفت. افزون بر اینهاف حدیث و فقه و دیگر علوم را نزد استادان دیگری آموخت. مهم‌ترین فردی که در شهرت یافتن و اعتلای علمی ابن بنّا نقش فراوانی داشیت شیخ عبدالرحمان هزمیری، صوفی و رهبر دینی مشهور «مغرب»، بود.

ابن بنّا در مغرب حساب و جبر و هندسه و نجوم تدریس می‌کرد. بسیار سختکوش بود؛‌چنانکه از نماز صبح تا غروب کار می‌کرد و در این بین افرادی را تربیت می‌کرد که از دانشمندان و استادان برجسته روزگار شدند؛ از آن جمله‌اند احمد بن ابراهیم بن احمد بن صفوان، ریاضی‌دان و ادیب؛ ابوزید عبدالرحمان اللّجایی، منجم مشهور؛ ابوعبدالله اُبُلّی، استاد ابن خلدون.

شهرت «ابن بنّا» بیشتر به علت مهارت او در ریاضیات و نجوم است. ابن خلدون وی را «شیخ المغرب»‌ در نجوم و سیمیا و اسرار حروف نامیده و «ابن قنفذ» او را استاد استادان در نجوم و ریاضیات دانسته و وی را به همراه ابن الشاط و قاضی ابوعبدالله محمد بن محمد لخمی از دانشمندان بزرگ مغرب معرفی کرده است.

از ابن بنّا حدود 85 یا به روایتی 82 اثر در ریاضیات، نجوم، علوم دینی، تفسیر، ادب، اسرار حروف و طلسمات به‌جای مانده است. برخی از آثار مهم او در ریاضیات و نجوم عبارت‌اند از:

کتاب تلخیص فی اعمال الحساب، که مهم‌ترین اثر او در ریاضیات است و خلاصه‌ای از کتاب محمد بن عبدالله حصّار است. یکی از کارهای مهم او در این کتاب تعیین روش جذر تقریبی اعداد گنگ است.

این کتاب در نیمه دوم قرن 19 به فرانسه ترجمه شد و در نشریه آکادمی «لینچه‌یی» به چاپ رسید و سپس در 1865 در رم انتشار یافت. ابن قاضی آن را به نظم در آورد و ابن هاثم آن را خلاصه کرد و نام الحاوی بر آن گذاشت.. افرادی چون ابوزکریا محمد اشبیلی، ابن المجدی مصرف، قلصاوی اندُلِسی و عبدالعزیز الهواری بر این کتاب شرح‌هایی نوشته‌اند. خود وی نیز شرحی با نام رفع الحجاب عن تلخیص اعمال الحساب نوشت

الجبر و المقابله، که ظاهراً همان کتاب الاصول است.

المقالات الاربع یا المقالات فی علم‌الحساب، کتاب دیگری در اعداد صحیح، کسر، جذر و کعب و تناسب است و به کوشش اجمد سعیدان، در 1984، در عمان به چاپ رسیده است

مقدمه بر اصول اقلیدس از دیگر کتاب‌های ریاضی وی در هندسه است.

کتاب فی الانواء در صورت کواکب، کتابی درباره طلوع و غروب ستارگان مقارن با غروب خورشید است که رِنو در 1948 آن را با نام تقویم ابن البنای مراکشی چاپ کرد. البته این کتاب به اعتبار کتاب‌های دیگر او، از جمله مِنهاج الطالب فی تعدیل الکواکب نیست.

منهاج الطالب فی تعدیل الکواکب، که خلاصه‌ای است از زیج ابن اسحاق تونسی و کتابی عملی برای محاسبه پدیده‌های زودگذر نجومی. این اثر در 1952، با ترجمه اسپانیایی آن، در انستیتوی مطالعات تطوان به چاپ رسید.

الیسارة فی تعدیل السیارة یا السیارة فی تقویم الکواکب السیارة اثر نجومی دیگر اوست.

المناخ فی ترکیب الازیاج، احتمالاً قدیمی‌ترین تقویم شناخته شده است و به گفته سارتون، برای اولین بار واژه «مناخ» در آن به کار رفته است که ریشه واژه اروپایی «آلماناک» است.

ابن بنّا پس از یک عمر تحقیق و تدریس و نگارش آثار فراوان، در 721 یا به روایتی در 726ق، در مغرب درگذشت.

انتهای پیام/4104/