بایسنقرمیرزا؛ شاهزاده هنرمند

به گزارش خبرنگار حوزه آیین و اندیشه گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ، روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب « تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

بایسنقرمیرزا (799-837ق/1397-1423م) شاهزاده هنرمند، هنرپرور و هنردوست دوره گورکانی است.

بایسنقرمیرزا، فرزند شاهرخ پسر تیمور، در 799ق در هرات به دنیا آمد. او سومین پسر از هفت پسر شاهرخ بود. با اینکه به ولیعهدی نرسید، به وی نسب پادشاه و سلطان و غیاث‌الدین داده‌اند. وقتی شاهرخ به پادشاهی رسید، بایسنقر فقط هشت سال داشت. شاهرخ در 813ق به ماوراءالنهر لشکرکشی کرد و در نبود خود، بایسنقر چهارده ساله را به‌جای خود نشاند.

 شاهرخ در هجده سالگی وی را به حکومت تمامی خراسان و شرق آن برگزید. او در فرونشاندن جنگی خانگی بین بایقرا و شاهرخ نقشی مؤثر داشت. به سبب شایستگی‌های بایسنقر، شاهرخ او را به سِمت «امیر دیوان» منصوب کرد.

شاهرخ، از 820ق به بعد، بایسنقر را به مأموریت‌های جنگی فرستاد؛ از جمله حمله به هزاره در 820ق، تعقیب و دستگیری امیرزاده قیدو بهادر در 821ق، حمله به آذربایجان در 823ق، و رفتن به گنجه برای سرکوب طغیان یاراحمد قرامان در 824ق. در دومین لشکرکشی شاهرخ به آذربایجان در 832ق، بایسنقر نقشی مهم داشت. این لشکرکشی برای سرکوب اسکندر قرایوسف، والی آذربایجان بود که قلعه سلطانیه، ابهر، زنجان و قزوین را گرفته بود. بایسنقر، پس از بازگشت از این سفر، به‌شدت بیمار شد و شاید به همین دلیل از 833ق به بعد فعالیت‌های سیاسی و نظامی بایسنقر کمتر شد. در 37 سالگی، در جمادی‌الاول 837، در باغ سفید هرات درگذشت. پیکر او را در مدرسه گوهرشاد هرات به خاک سپردند.

بایسنقرمیرزا شاهزاده‌ای هنرمند، خوشنویس، هنرپرور، دوستدار هنرمندان و بزرگ‌ترین حامی کتاب‌سازی و کتاب‌آرایی بود و از این رو، در ایران شهرت بسیار دارد. هنر خوشنویسی وی را ستوده‌اند؛ چنان‌که دولتشاه سمرقندی درباره او می‌گوید: «به شش قلم خط نوشتی» و در بعضی منابع او را «ارکان اربعه کاخ خط» دانسته‌اند. . البته آثار به‌جای مانده از او با تعریفی که از وی در خشنویسی کرده‌اند هم‌خوانی ندارد.

اثر رقم‌دار منسوب به او کتیبه‌ای است که با قلم ثلث بر طاق ایوان مسجد گوهرشاد مشهد نوشته شده است و چنین رقم دارد «بایسنقر بن شاهرخ بن تیمور گورکانی فی 821» .

شهرت او در خوشنویسی به سبب کتابت قرآنی به اندازه 177×101 سانتی‌متر، با قلم محقق جلی، شامل هفت سطر در هر صفحه است. این اثر بزرگ‌ترین نسخه خطی قرآن است که در سده‌های گذشته خوشنویسان مسلمان بر روی کاغذ کتابت کرده‌اند. البته در جایی از این قرآن رقم یا نشانه‌ای که گویای کتابت آن به دست بایسنقر باشد، دیده نمی‌شود. به بایسنقر نسبت شاعری هم داده‌اند و برخی در تذکره‌ها ابیاتی از وی آورده‌اند.

بایسنقرمیرزا علاقه خاصی به خوشنویسان، تذهیب‌کاران، نگارگران، شاعران، موسیقی‌دانان و تاریخ‌نگاران داشت و با آنان هم‌نشینی می‌کرد (دولتشاه، ص 264-265). او به فرهنگ و هنر و آداب و رسوم دیگر ملت‌ها نیز علاقه نشان می‌داد. فرستادن غیاث‌الدین نقاش به همراه ایلچیان پدرش، شاهرخ، به «خطا» و سفارش نوشتن سفرنامه به او نشان‌دهنده این اشتیاق اوست.

شهرت بایسنقر به‌سبب تأسیس کتابخانه‌ای است که در آن مکتب نگارگری و کتاب‌آرایی هرات به اوج تکامل رسید. این شاهزاده تیموری در کتابخانه خود مجموعه‌ای از برجسته‌ترین آثار خوشنویسان، تذهیب‌کاران، نگارگران، جلدسازان و هنرمندان دیگر شاخه‌های هنری را گردآوری کرده بود. ریاست این کتابخانه را فریدالدین جعفر تبریزی بایسنقری برعهده داشت که بر کار هنرمندان نظارت می‌کرد. مجموعه خوشنویسانی که در این کتابخانه به کار کتابت مشغول بودند، به گفته دولتشاه سمرقندی، 40 تن بودند اما بیانی توانسته است فقط نام 25 تن را ثبت کند.

در دوره بایسنقر، کتاب‌های بسیار نفیسی خوشنویسی، تذهیب و جلدسازی شدند. امروزه بیشتر موزه‌ها و کتابخانه‌های معتبر در جهان، نسخه‌ای از کتاب‌های نفیس این کتابخانه را در خود جای داده‌اند. از برجسته‌ترین آثاری که در این کتابخانه خلق شده است، شاهنامه بایسنقری است که در کتابخانه کاخ گلستان تهران نگه‌داری می‌شود. این نسخه را جعفر بایسنقری، رئیس کتابخانه بایسنقرمیرزا، در 833ق کتابت کرده و 22 نگاره پرکار، جلد معرق و آرایه‌های بسیار زیبا دارد.

«بازیل گری» در مورد این نسخه می‌گوید که درخشش رنگ‌ها و ترکیب‌بندی نگاره‌ها، ترسیم نیم‌رخ‌ها در این نسخه شگفت‌انگیز است. بینیِن در توصیف این اثر می‌گوید: «این اثر شکوخند پر اهمیت‌ترین نسخه خطی در میان همه آثاری است که پیش‌تر از این در اروپا ناشناخته مانده بود». این نسخه برای نخستین بار در نمایشگاه هنر ایران، در 1931 در لندن به نمایش گذاشته شد و توجه هنردوستان، به‌خصوص علاقه‌مندان به هنر ایرانی را برانگیخت.

 انتهای پیام/4104/