شاخص‌های شکنندگی دولت‌ها در عراق + نمودار

گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا - محمدحسین لک؛ دولت عراق بر اساس قانون اساسی فعلی به شکل یک جمهوری فدرال تعریف می‌شود که مشتمل بر قوای مجریه، مقننه، قضائیه و کمیسیون‌های مستقل متعدد دیگر است. قانون اساسی عراق در سال 1384 طی یک رفراندوم با اکثریت 78 درصدی به تصویب رسید.

در سال‌های اخیر، عراق در ردیف 10 کشور بی‌ثبات و شکننده جهان بود. این واقعیت مبین این است که فرایند دولت - ملت‌سازی در این کشور کامل نشده و بنا بر تعریف «ماکس وبر» جامعه‌شناس آلمانی دولت در تلاش برای انحصار قدرت مشروع در سرزمین عراق ناکام مانده است.

با حمله آمریکا به عراق، سرنگونی رژیم صدام و متعاقباً ایجاد تغییرات ساختاری انتظار می‌رفت که فرایند دولت-ملت‌سازی بر پاشنه موفقیت بچرخد و این دولت‌سازی الگوی موفقی برای سایر دولت‌های منطقه باشد؛ اما در عمل نه‌تنها موفقیتی حاصل نشد بلکه وضعیت به‌مراتب شکننده‌تر شد  و جامعه عراق بیشتر دستخوش ناامنی و بی‌ثباتی شد.

مداخله بازیگران خارجی، ساختارهای حقوقی و گرایش‌های سیاسی - اجتماعی در بحران‌های عراق

بی‌تردید علت این امر را باید ناشی از عوامل مختلف به‌ویژه مداخله بازیگران خارجی و زمینه‌های قبلی، ساختار حقوقی توزیع قدرت و گرایش‌های سیاسی و اجتماعی درون عراق در بعد داخلی دانست.

شناخت این فاکتورها در عراق برای جمهوری اسلامی ایران نیز بسیار مهم است زیرا عراق در همسایگی ایران قرار دارد و ازلحاظ امنیتی برای کشور ما نیز مهم است. این پژوهش به بررسی مداخله خارجی، شکاف‌های اجتماعی در عراق در چارچوب علل شکنندگی دولت در عراق می‌پردازد.

برای فهم بهتر این پژوهش بهتر است ابتدا مفهوم دولت شکننده (fragile state) را بررسی کنیم: «شکننده شدن دولت به معنای این است که نهادهای رسمی دولت جایگاه مفید بودن خود را به‌عنوان مرکز تخصیص منابع و ثروت و اعمال قدرت مشروع از دست بدهد یا اینکه مردم حکومت را برای جامعه مفید و مناسب ندانند.»

منطقه جغرافیایی کشور عراق در طول تاریخ دستخوش تغییرات بسیاری بوده است، به‌طوری‌که این منطقه یکی از گهواره‌های تاریخی تمدن خاورمیانه بوده و سومری‌ها اولین حکمرانان در این سرزمین بودند که بعدها جای خود را به ترتیب به آکادها، آشوریان، هخامنشیان، اسکندر مقدونی، اشکانیان و بعدها ساسانیان دادند. پس از افول ساسانیان و ظهور اسلام، بین‌النهرین همواره منبع اختلاف بین اموی‌ها و عباسی‌ها بود. بعدها ایران و عثمانی بر سر این منطقه اختلاف داشتند و هنگام جنگ جهانی اول نیز عراق طبق اصل 22 تأسیس جامعه ملل تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت. حیات سیاسی عراق پس از اشغال انگلیسی‌ها به پنج دوره تقسیم می‌شود:

1. دوران پادشاهی 1958-1921

2. جمهوری اول 1963-1958

3. جمهوری دوم 1968-1963

4. جمهوری سوم 2003-1968

5. اشغال نظامی توسط آمریکائیان تاکنون

در این پژوهش و مطالعه فقط مورد پنجم از سال 2003 تاکنون موردبررسی قرار می‌گیرد.

جمعیت عراق ازنظر قومی به سه گروه عرب، کرد و ترکمن تقسیم می‌شود و ازلحاظ دینی نیز شامل مسلمانان سنی و شیعه، مسیحیان و تعداد محدودی یهودی می‌شود که همین تفاوت‌های قومی و دینی یکی از مهم‌ترین عوامل در شکنندگی دولت در عراق به شمار می‌آید.

اصولاً دولت‌ها و نهادهای شکننده منبع و منشأ بحران‌ها و بی‌ثباتی و ناامنی منطقه‌ای نیز می‌شوند. چنین وضعیتی زمینه را برای مداخلات قدرت‌های خارجی به بهانه برقراری امنیت، فرونشاندن منازعات و کمک به پیشرفت این کشورها فراهم می‌کند. عراق نیز نمونه برجسته‌ای از چنین جوامعی است.

ویژگی‌های دولت‌های شکننده

دولت‌های شکننده دارای ویژگی‌های بسیاری هستند که عبارت‌اند از:

1. توزیع نامناسب قدرت 2. گسترش روزافزون خشونت‌های دسته‌جمعی در آن 3. فساد در دولت 4. شکاف اجتماعی 5. عدم توسعه اقتصادی 6. عدم تأمین رفاه نسبی شهروندان 7. اقتصاد تک‌محصولی (یعنی اقتصاد آن‌ها وابسته به صادرات یک یا چند محصول است) 8. عدم مشارکت اکثریت مردم در بخش اقتصاد رسمی 9. مقدم بودن هویت قومی با خصوصیات مذهبی، قبیله‌ای و... بر هویت ملی 10. وجود نخبگان خودمحور

شاخص‌های شکنندگی دولت

شاخص‌های شکنندگی دولت توسط صندوق صلح جهانی (Fund for Peace) ارائه‌ شده است. این شاخص‌ها به سه دسته سیاسی اجتماعی و اقتصادی تقسیم می‌شوند:

شاخص‌های اجتماعی عبارت‌اند از: 1. افزایش فشارهای جمعیتی 2. جریان وسیع آوارگان 3. باقی ماندن گروه‌های انتقام‌جو و ناراضی 4. فرار مداوم و پایدار افراد.

شاخص‌های اقتصادی نیز عبارت‌اند از: 1. توسعه اقتصادی موزون گروه‌ها 2. رکود شدید اقتصادی.

و در نهایت شاخص‌های سیاسی عبارت‌اند از: 1. مجرم‌پنداری و مشروعیت‌زدایی از دولت 2. کاهش شدید خدمات عمومی 3. کاربرد دلبخواهانه قانون و نقض حقوق بشر 4. عدم انحصار قدرت از جانب دولت 5. واگرایی و تفرقه نخبگان 6. دخالت دولت‌ها و بازیگران خارجی.

هرکدام از این شاخص‌ها دارای یک طیف امتیاز از 1 تا 10 هستند و هرچه امتیازات به 10 نزدیک‌تر باشد شکنندگی بیشتر است.

بررسی شاخص‌های اجتماعی

فعالیت‌های گروه‌های انتقام‌جو و ناراضی در سال‌های 2006 الی 2018 بسیار زیاد بوده و نمودار آمار تعداد حملات عراق در این بازه زمانی قابل‌توجه است.

همان‌طور که در نمودار آمده، سالانه نزدیک به 3 هزار حمله تروریستی در عراق انجام‌شده است.

شاخص فشار اجتماعی با معیارهایی مانند نابرابری جنسیتی، نابرابری درآمدی، امید به زندگی، کیفیت بهداشت و آموزش، رشد جمعیت و ... اندازه‌گیری می‌شود و عراق ازلحاظ مجموع این معیارها، رتبه 120 از میان 187 کشور جهان را در اختیار دارد.

بر اساس نمودار فوق، شاخص‌های انسانی عراق درمجموع، از میانگین جهانی عدد کمتری را به خود اختصاص داده است.

شاخص آوارگی در عراق در سال‌هایی که مورد بررسی قرارگرفته فاجعه‌بار بوده است. نزدیک به 4 میلیون نفر در سال 2014 در کشور عراق آواره هستند که از این لحاظ نیز عراق وضعیت اسفناکی دارد.

واکاوی شاخص‌های اقتصادی

وجود منابع نفت و گاز فراوان در عراق باعث شده که اقتصاد این کشور به نفت وابستگی شدید پیدا کند. حدود 90 درصد اقتصاد عراق به نفت وابسته است و نزدیک به 80 درصد صادرات این کشور صادرات نفتی است که همین باعث می‌شود که این کشور تک‌محصولی بوده و اقتصادش با کاهش قیمت نفت دچار رکود شود. این در حالی است که اقتصاد نفتی فساد بسیار زیادی را در دولت به همراه دارد و از طرفی، همین عوامل موجب بی‌ثباتی اقتصادی می‌شوند.

تحلیل شاخص سیاسی

یکی از بخش‌های مهم در شکنندگی دولت‌ها از منظر سیاسی، مشروعیت‌زدایی از دولت است که با توجه به خصلت چندقومیتی در عراق، عدم شکل‌گیری دولت - ملت عملاً باعث مشروعیت‌زدایی از دولت شده است. شاخص دیگر کاهش خدمات عمومی است که توانایی دولت عراق روزبه‌روز در تأمین نیازهای اولیه زندگی مردم کمتر می‌شود. نقض حقوق بشر نیز توسط گروه‌های مسلح قومی و فرقه‌ای و بعضاً توسط خود دولت روی می‌دهد. شاخص دیگر، واگرایی و تفرقه نخبگان است که نخبگان در عراق به دلیل تفاوت دیدگاه‌ها، عملاً هیچ‌گونه اجماعی در یک قضیه ندارند. شاخص دیگر که مهم‌ترین شاخص سیاسی در عوامل شکنندگی دولت در عراق است مداخله خارجی است که این مداخله به دلایل ژئوپلیتیکی، ژئواستراتژیکی، ژئواکونومیکی، ژئوکالچری و... در عراق رخ‌ داده است. عراق همواره در معرض دخالت بیگانگان قرار دارد و پایین بودن سطح انسجام سیاسی و اجتماعی و آسیب‌پذیر بودن دولت - ملت باعث ضعف و افزایش دخالت خارجی است.

پایان‌نامه «زهرا بازدار» دانشجوی کارشناسی ارشد «مطالعات خاورمیانه و شمال آفریقا» با موضوع «علل شکنندگی دولت در عراق» با حضور محمدصادق کوشکی به‌عنوان استاد راهنما و احمد دوست محمدی در جایگاه استاد مشاور در دانشگاه تهران دفاع شده است.

انتهای پیام/4106/پ