پناهیان به چه می‌­اندیشد؟

گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، «علیرضا پناهیان» یکی از جنجالی‌­ترین سخنرانان دینی است که توانسته در برخی از عرصه­‌های سیاسی فرهنگی معاصر ایران، تأثیرگذار باشد. او که از سال‌های دوم خرداد کار خویش را در محافل مذهبی دانشگاه‌­­ها همچون دانشگاه هنر و دانشگاه تهران آغاز کرد، به سرعت توانست به یکی از پرمخاطب­‌ترین سخنرانان دینی در ایران تبدیل شود.

نگاه روانشناسانه و جامعه­­‌شناسانه بر ساحت‌های متفاوت دین و برداشت‌­­های موج‌­آفرین و جنجالی از آن‌ها و تطبیق آن‌ها بر روزگار معاصر از ویژگی های شاخص اوست. «تربیت» محوری­‌ترین مقوله موجود در سخنرانی‌­های اوست که با «انسان شناسی» آغاز می­‌شود و تا نظام تربیتی دین تحت عنوان «تنها مسیر» ادامه می‌­یابد که در آن با محوریت مبارزه با هوای نفس به ارائه ساختارمند مفاهیم دینی پرداخته و طرحی شورانگیز از زندگی دینی ارائه می‌شود. طرحی که ایمان، عمل صالح، نشاط، رنج و تکامل بشر به یکباره در آن تعریف و جایگاه خویش را می­‌یابد.

کمتر کسی از سخنوران را می‌­توان نام برد که سلسله مباحث تربیت دینی او به این شکل گسترده و دارای چارچوب منظم و منطقی باشد. «انسان شناسی» او در بیش از 100 جلسه به آگاهی، گرایش­‌های قلبی و رفتارهای انسان پرداخته و تأثیر متقابل آن را بر یکدیگر مورد بررسی قرار داده و در ادامه نظام اصلی دین در حوزه تربیت انسان، «مخالفت با هوای نفس» تبیین می‌شود.

برگزاری 300 جلسه در قالب «تنها مسیر»

او چارچوب­‌های مبارزه با هوای نفس را در مراحل مختلف زندگی بشری و تمام زیر شاخه‌­های مرتبط آن به تفصیل مورد بررسی قرار داده و آن را «تنها مسیر» می­‌نامد که در 300 جلسه تا به امروز ارائه و دورنمای مباحث آینده آن نیز تا حدودی مشخص شده است. اگر مباحث و موضوعات مطرح‌ شده توسط او - در تبیین نظام تربیت دینی - را به‌دقت مرور کنید، درمی‌یابید که او از یک ساختار و نظام فکری مرتب در این بخش برخوردار است و معارف دینی را به صورت نظام‌مند و در قالب یک «منظومه» به مخاطبانش ارائه می‌دهد و از ارائه آن به ‌صورت پراکنده یا در قالب دسته‌بندی‌های رایجی که فاقد یک «محور» مشخص ‌باشند، اجتناب می­‌ورزد.

پناهیان منتقد علم اخلاقی است که ملکات را مهم‌­ترین دستاورد انسان معنوی می­‌داند. او با حمله به سکولاریزه شدن علم اخلاق و با بی­‌اهمیت برشمردن ملکات اخلاقی در منظومه معارف دینی، اخلاق سکولار را به عنوان راهبردی­‌ترین ابزار مبارزه با دین در جهان امروز معرفی می­‌کند. او «تقوا» را محوری‌­ترین مفهوم در معارف دینی قلمداد کرده و از به کارگیری اخلاق به جای تأکید بر مفهوم تقوا گلایه­‌مند است و آن را نوعی تحریف دین بر­شمرده و در اعتبار حدیث «بعثت لاتمم مکارم الاخلاق» تردید می­‌کند[1] و ترویج آن ­را ناشی از نوعی نگاه سکولار به دین در طول تاریخ می­‌داند.[2]

پناهیان دهه شصت را به مطالعه و تدریس کتاب‌های شهید مطهری اشتغال داشت. او در کنار تبلیغ دین و تدریس معارف اسلامی به شیوه سنتی، به بحث و مناظره با مجاهدین خلق و چپ‌­ها روی آورد. بعدها در دفتر همکاری حوزه و دانشگاه به تحصیل روانشناسی و فلسفه غرب روی آورد[3] و با نقد اندیشه غرب آشنا شد، اما بزودی متوجه شد که مهم­‌تر از آشنایی با نقد اندیشه­‌های غربی، باید به تبیین اندیشه­‌های اسلامی در قالبی نوین روی آورد. او بارها این ترجیح را در سخنان خود برای مبلغین اعلام می­‌کرد و جذابیت­‌های آن را برای مخاطبان دوچندان می­‌دانست و معتقد بود کافی است که نیم ­نگاهی به نقد آنچه در اندیشه غربی می­‌گذرد، داشته باشیم.

بیت‌الغزل سخنرانی‌های پناهیان، «ولایت» است

بیت‌الغزل سخنرانی‌های او تبیین اهمیت  وکارکردهای «ولایت» است. البته مدعی است که این سخن را بر اساس تعبّد نمیگوید؛ بلکه چون باور دارد که براساس یک تفکر منطقی و واقع­‌بینانه راه­ حل همه مشکلات بشریت در ولایت دیده شده و بدیلی شایسته برای همه مدل‌های بشری است، آن را تبلیغ می­‌کند. مهم‌ترین فایده «ولایت» تأمین استقلال و آزادی انسان‌هاست. او پیوسته به دنبال تبیین نگاه کارکردگرایانه به «ولایت» است که از دید او کاملاً نوین و بی­‌سابقه است، چرا که کتاب‌های کلامی شیعه، عموماً بر محور اثبات حقانیت «ولی» سامان یافته و توجه چندانی به کارکردها و ابعاد ساختاری ولایت نداشته‌­اند.

او معتقد است که اگر به مقوله «ولایت» نگاهی کارکردگرایانه بیفکنیم، باید بسیاری از آیات قرآن را در زمر آیات­‌الولایه بشمار بیاوریم. همچنین او معتقد است که قرآن همه فراز و فرود جوامع و تمدن­‌ها را بر محور «ولایت» انبیاء و اوصیای آنان توصیف می­‌کند که در حال حاضر مغفول واقع شده و به‌صورت جزیره‌­ای و پراکنده به آن پرداخته می­‌شود. همچنین سیره حکومتی پیامبر(ص) «امامت امت» است که با رویکردهای موجود جهانی تفاوت فاحشی دارد؛ از جمله آنکه شیوه ابلاغ قوانین و احکام آن توسط پیامبر(ص) بر طریق «تعریض» است و «تصریح» در همه جوانب آن صورت نم‌ی­پذیرد و به نوعی از ابهام بسنده میشود.[4]

پناهیان بارها بر این نکته پافشاری کرده است که بهترین متد برای اداره جامعه، «تقوا» است؛ چرا که تقوا، کرامت انسانی را حفظ کرده و انسان‌ها را خویشتندار می­‌کند؛ تا جایی که برای کنترل افراد نیازی به وضع بسیاری از قوانین نیست. او تقوا را روش حکومت­‌داری اولیاء خدا دانسته که در یک جامعه بابصیرت، موجب رشد و بالندگی آن می­‌شود. ایشان تقوا را الهام­‌بخش مدلی از مدیریت جامعه می­‌داند که آن را در مقایسی کوچک‌­تر می‌­توان در مدرسه به کار گرفت و نتایج درخشانی را مشاهده کرد. او علاوه بر نتایج تست خود، به تست­‌های دیگر روانشناسی نیز استناد می‌­دهد. دیدگاه‌­های او بر مبنای آن است که سیاست و معنویت درهم آمیخته است و برخوداری مدیر از تعهد به معنای تقوا را مساوی با اتخاذ بهترین روش برای مدیریت بر­می­‌شمرد.

شاید آن چیزی که چهره او را به عنوان سخنران دینی نزد برخی، به شدت مخدوش کرده است، ورود جدی او به مباحث سیاسی روز است. پناهیان یک کنش­گر سیاسی است و نه مانند بسیاری از فرهیختگان، تنها یک نظاره‌­گر منتقد. حضور پررنگ او در انتخابات به مزاج بسیاری خوش نمی­‌آید و در بین روحانیت سنتی حوزه انتقاداتی را برانگیخته است.

در حالی که او خود به شیوه سنتی حوزه علاقمند است و از مدافعان آن به شمار می‌­آید، ولی فعالیت جدی سیاسی را برای همه، یک فریضه می‌­داند. این تفکر برآمده از این است که «سیاست» و «ولایت» را تفکیک­‌ناپذیر دانسته و معتقد است که سیاست به عنوان بخشی از گوهر دین به حاشیه رانده شده و مورد بی­‌مهری انسان‌های مذهبی قرار گرفته است. ایشان بر این باور است که آن چیزی که عمیق‌­ترین تأثیر را بر حیات بشری می­‌گذارد، تصمیم سیاسی است و نه فرهنگی، فنی، اقتصادی و...، به همین دلیل فضیلت آدمی و هنر بنیادین او در سیاسی زیستن است نه کنار ایستادن و گمنام ماندن؛ گرچه فعالیت سیاسی، رنج دائمی تواُم با مسئولیت را به همراه داشته باشد.

بسیاری از فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی، سخنرانی­‌های او را جدی تلقی نمی‌­کنند، اما او توانسته بخش قابل توجهی از دانشجویان و طلاب جوان را جذب اندیشه خود کند و الگویی برای آینده آنان قرار گیرد. جلسات او مملوّ از جمعیت است و دقایقی پس از شروع سخنرانی او، جایی برای نشستن در محفل وجود ندارد. هم­ اکنون تعداد قابل توجهی از جوانان ایرانی مقیم اروپا و جوانان انقلابی کشورهای عربی نیز از جمله شیفتگان سخنرانی­‌های او هستند.

کلیپ­‌های بسیاری از او در ایام محرم و صفر و در مناسبت‌های فرهنگی و سیاسی به زبان‌های فارسی، عربی و گاهی ترکی و انگلیسی منتشر می­‌شود. یکی از فعالیت‌های سال‌های اخیر او در تشویق همگان برای حضور در اربعین حسینی(علیه السلام) در شهر مقدس «کربلا» است که منجر به تشکیل کاروان‌هایی متشکل از پنج هزار نفر از اروپا شد.

پناهیان از پیشگامان عرضه مباحث دینی به زبان روز است. جالب آنکه او از ترفندهای خاصی برای جلب مخاطب استفاده نمیکند، اما هنر بالایی در ارائه تحلیل­‌های نوین از مسائل دینی داشته و به خوبی از توان انتقال پیام برخودار است. او معتقد است که مهم‌­ترین عامل پیگیری سخنانش در بین مخاطبانش، ساختارمند و هدف­مند بودن مباحث او است.

مخالفانش او را یک ژورنالیست جنجالی می­‌خوانند، اما او خود را یک «رئالیست پیشرو» توصیف می­‌کند که بدون هرگونه آرایش و تعبیر افزون، حقیقت دین را تبیین می­‌کند. گاهی مراتب علمی او از سوی برخی دانشوران مورد تشکیک قرار گرفته، ولی او در مواجهه با انواع قضاوت‌ها، تنها به این نکته توجه می‌دهد که مایه­‌های سخنرانی­‌هایش برآمده از قرآن، حدیث و تاریخ اسلام است که با قرائت نوینی ارائه شده که گویی این تغییر روش، واکنش­‌هایی را برانگیخته است.

جالب آن است که ایشان روی هر چه انگشت می‌­گذارد، در محافل مذهبی، زمزمه آن شنیده می‌­شود. معلوم است، سخن او شنیده می­‌شود و فعالیتش دیده می‌­شود. روزگاری در دهه هفتاد، او و دوستانش پیگیر برگزاری دعای ندبه در کشور بودند که در آن جامعه مهدوی(عج) را در برابر جامعه مدنی به عنوان بهترین مدل حکومت تبلیغ م‌ی­کردند، طولی نکشید به موفقیتهایی دست یافتند و دعای ندبه رونق بی‌­سابقه‌­ای در کشور یافت. سپس طرحی را برای تشکیل جلسات مذهبی در دانشگاه‌­ها به‌ویژه دانشگاه تهران درانداختند که آن نیز موفقیت بسزایی یافت، بعدها تشویق برای راهپیمایی اربعین در سرزمین عراق را در دستور کار خود قرار دادند که آن نیز با موفقیت­‌هایی روبرو شد و فضای جامعه آن را پذیرفت. اینکه او را عامل محوری این رویدادها انگاریم کمی خوشبینانه است، ولی نقش او را به عنوان یکی از تأثیرگذارترین افراد نمی­‌توان نادیده انگاشت.

* معاون نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاه صنعتی شریف

انتشار یادداشت‌ها به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری آنا» نیست و این خبرگزاری صرفاً منعکس‌کننده نظرات فعالان دانشگاهی است.