شهریار عباسی: نهادهای نظامی در تولید آثار ادبی دخالت نکنند/ ما نویسنده‌ایم، نه سیاست‌مدار!

به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، ایجاد عنوان و قسمی در ادبیات که به «ادبیات دفاع مقدس» معروف است و همراهی رویکردها و سیاست‌های حمایت دست‌ودلبازانه از آن پس از آغاز جنگ تحمیلی، اتفاقی است که با چالش‌ها و اختلاف‌نظرهای مختلفی در بین نویسندگان، شاعران، منتقدان و مسئولان مختلف در دستگاه‌هایی که رویکرد تبلیغی و ترویجی دارد، همراه بوده است؛ آنچنان که موافقان همواره بر این طبل کوفته‌اند و مخالفان، آن را جریانی ساختگی می‌خوانند که صرفا با اهداف ایدئولوژیک ایجاد شده است و فاقد ارزش‌های ادبی است.

این اختلاف‌ نظرها سال‌های اخیر، کار را به حدی رسانده که مخاطبان در انتخاب و خوانش هر رمان و مجموعه داستانی که تم جنگی دارد، مردد می‌مانند؛ چراکه شیوع انتشار آثار ضعیف و تحت پوشش حمایتی سازمان‌ها و نهادهای فعال در این حوزه، گاه اعتماد مخاطبان حرفه‌ای داستان را از این دسته آثار کم کرده است.

شهریار عباسی، نویسنده‌ آثاری همچون «زنی پنهان در میان واژه‌ها»، «می‌خواهم یک نامه کوتاه بنویسم»، «سایه‌های بلند» و «هتل گمو» که همواره در آثارش پرداخت‌های متفاوت و ویژه‌ای به دوران جنگ تحمیلی داشته، در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی آنا درباره عنوان «ادبیات دفاع مقدس» گفت: «در همه جای دنیا، تقسیم‌بندی آثار ادبی و هنری مرسوم است که شامل سبک‌ها و ژانرهای ادبی می‌شود. اما موضوع این است که پدیدآورنده اثر هنگام خلق‌ کردن، هیچ تقسیم‌بندی را در نظر نمی‌گیرد. به همین دلیل است که من به عنوان یک پدیدآورنده، این تقسیم‌بندی را قبول ندارم اما اینکه اثرم زیر عنوانی قرار بگیرد، بحث دیگری است.»

وی با اشاره به ژانر «جنگ» در ادبیات جهان و تفاوتش با ادبیات دفاع مقدس افزود: «ژانر جنگ، در همه‌جای دنیا وجود دارد و در گرایش‌های مختلف هنری شناخته شده است؛ اما فرقش این است که تقدسی که برای جنگ تحمیلی ما وجود دارد در آن نیست. این مساله باعث می‌شود مخاطبانی که به دنبال خواندن آثار مستقل و جدی هستند، پیش از هرچیز با یک عنوان ایدئولوژیک مواجه شوند؛ عنوانی که مطابق با آن، تنها رویکرد، رویکردِ تقدیس و توصیف همراه با تمجید از جنگ است.»

این نویسنده دخیل کردن این پیش‌فرض را خارج از دایره خلق اثر هنری و ادبی دانست و گفت: «آثار ادبی واقعی، برای مقصود خاصی نوشته نمی‌شوند. در واقع هنر و ادبیات واقعی از این تعاریف و نگاه‌های مطلق فرار می‌کند و در این میانه اگر هم اثری با ارزش‌های ادبی نوشته شود،‌متاسفانه قربانی پیش‌فرض‌هایی از این دست خواهد شد.»

عباسی درباره نهادهایی که در دهه‌های اخیر با بودجه‌های کلان سعی در ترویج آثاری کرده‌اند که با معیارهای خاص ایدئولوژیک مساله جنگ را مطرح می‌کنند، اظهار داشت: «من بارها این مساله را تکرار کرده‌ام که این نهادها بهتر است اهداف خود را در خاطره‌نویسی‌ها و ساخت فیلم‌های مستند پیگیری کنند و مطلقا به سراغ رمان نروند. چراکه رمان، بازآفرینی تجربه زیستن است و یک نویسنده، از زوایای مختلفی به موضوعات نگاه می‌کند، در حالی که این سازمان‌ها به دلیل تعاریف ساختاری و اهداف‌شان، نمی‌خواهند زیر و بم موضوعات مربوط به جنگ مطرح شود، بلکه صرفا به دنبال تبدیل وقایع به داستان‌هایی هستند که تنها روایت گر اهداف آنان است.»

وی با انتقاد از برخی واکنش‌ها و جهت‌گیری‌ها در قبال آثار ادبی مستقل در این حوزه، افزود: «جنگ در هر فرهنگ و هر کشوری، اتفاق بدی است و هر انسانی با اتکا به انسانیت خود، باید ضدجنگ باشد؛ چرا که محصول جنگ، کشته شدن، تخریب محیط زیست و فجایع مختلف است. بنابراین اینکه یک رمان، موضع ضدجنگ داشته باشد و فضای جنگ را تلخ و تاریک توصیف کند، چیز بدی نیست.»

نویسنده «هتل گمو» ادامه داد: «اما این افراد و سازمان‌های تابعه‌شان به دنبال تقدیس بی‌قید و شرط هستند؛ آنچنان که اهداف سازمانی‌شان از آن‌ها می‌خواهد. بنابراین هرگز ایدئولوژی شان را عوض نمی‌کنند و اصرار دارند جنگ را تنها از یک نگاه باید دید. به همین خاطر است که از بین آثاری که در این ساختار تولید می‌شوند، هرگز اثر شاخصی تولید نمی‌شود.»

وی ضمن بیان این مطلب که متفاوت بودن، ویژگی اثر پیشرو است، با آوردن مثالی مرتبط بیان کرد: «نظامیها هرگز به تفاوت‌ها اهمیت نمی‌دهند و تنها دنبال شباهت‌ها هستند. همانطور که نهادهای نظامی اینطورند. مثلا نظامیان به دنبال رعایت نظم کامل در رژه های نظامی هستند؛ یعنی دوست دارند بالا رفتن و پایین‌رفتن‌های منظم دست و پای سربازان را ببینند؛ اما هنر و ادبیات، دنبال تفاوت‌هاست؛ آنچنانکه اگر در میان سربازان، یک سرباز حرکت‌های نامنظمی در رژه داشته باشد، آن سرباز است که مورد توجه نویسنده قرار می‌گیرد.»

نویسنده داستان بلند «می‌خواهم یک نامه کوتاه بنویسم» تاکید کرد: «به نظر من اساسا نهادهای نظامی و یا وابسته به نظام، نمی‌توانند و نباید در تولید آثار ادبی وارد شوند زیرا اصولا تعاریفی که در نظام وجود دارد، با اساس ادبیات متفاوت است. حتی در دموکرات‌ترین کشورهای جهان نیز نمی‌بینیم که ارتش‌ها مسئولیتی در تولید و یا حمایت از آثار هنری نقشی داشته باشند.»

عباسی معتقد است اگر قرار است از ادبیات حمایت شود، باید بعد از خلق آثار و شناسایی آثار برجسته در جهت ترویج و تبلیغ آن‌ها گام بردارند؛ نه اینکه در تولید آثار نیز دخالت داشته باشد و حتی دست به پرورش نویسنده بزند.

وی با اشاره به آثار خود و نقش ناگزیری که جنگ تحمیلی در آن‌ها داشته، اظهار داشت: « من پنجم ابتدایی بودم که جنگ شروع شد و با پایان جنگ،‌ من دیپلم را گرفتم؛ یعنی این دوران بهترین روزهای عمرم را به خود اختصاص داده است. بنابراین می‌توانم بگویم جنگ بخشی از زندگی من است، پس چه بخواهم و چه نخواهم، هر وقت قلم به دست می‌گیرم بر نوشته‌هایم تاثیر می‌گذارد. دیگر نیاز به بودجه و دادن پیشنهاد از سوی نهادها و سازمان‌های مختلف نیست!»

این نویسنده در پاسخ به این سوال که آیا تشویق‌ها و حمایت از آثار خاص، باعث ایجاد عدم توازن و ترویج آثار ضعیف نشده است؟ پاسخ مثبت داد و گفت: «در هر کاری، وقتی رقابت سالم وجود داشته باشد، همه چیز خوب پیش می‌رود اما هر وقت پای سوبسید‌های خاص به میان می‌آید، رقابت از بین رفته و آثاری مطرح می‌شوند که شایستگی لازم را ندارند.»

وی افزود: «براین‌اساس سازمان‌های نظامی و وابسته به نظام نباید برگزارکننده جشنواره‌ها و جوایز ادبی باشند. حتی من معتقدم دولت و نهادهای دولتی نیز چنین شایستگی را ندارند زیرا در این صورت از ورود نگاه‌های خاص در قضاوت‌هاشان ناگزیراند. من فکر می‌کنم جوایز باید به صورت خصوصی و مستقل برگزار شوند.»

عباسی ادامه داد: «مثلا جایزه شهید غنی‌پور که در کنار بخش آزاد، موضوع دفاع مقدس را هم در دستور کار دارد. در این جایزه نسبت به بسیاری از جوایز روابط کم‌تری حاکم بوده و جایزه‌ سالمی‌ است. بودجه‌ای هم ندارد و تنها به درخواست‌هایی که برای حمایت به آن می‌شود، استقبال می‌کند.»

وی همچنین با انتقاد از روش سفارش دادن اثر به نویسنده در قبال حق‌التالیف‌های کلان، گفت: «نویسندگان معمولا تنگ‌دست‌اند و این احتمال وجود دارد که در مقابل دریافت یک میلیون تومان از ناشر خصوصی، با پیشنهاد‌های 40-50 میلیونی وسوسه شوند. با این حساب ورود دستگاه‌ها و نهادهایی که پیگیر دیدگاه‌های ایدئولوژیک خود هستند و پروژه‌هایی مثل جذب نویسنده یا پرورش آن به جریان‌های ادبی کشور صدمه می‌زند؛ ضمن اینکه معمولا آثاری که بر اساس این پیشنهادها نوشته می‌شوند، آثار به‌دردنخوری از آب درمی‌آیند.»

نویسنده «سایه‌های بلند» به گسترش این نگاه‌ها و موانعی که بر سر راه نویسندگان مستقل ایجاد می‌کنند اشاره کرد و گفت: «ممیزی روی آثاری که به هر نحو با جنگ تحمیلی در ارتباط هستند، به مراتب سختگیرانه‌تر از سایر آثار است. من این رویکردها را در رویه انتشار آثارم به چشم دیده‌ام. مثلا «هتل گمو» در سال 89 ممنوع‌ اعلام شد و بعد از آنکه به زحمت توانستم رییس وقت اداره کتاب ارشاد را ملاقات کنم، با ادله عجیبی مواجه شدم.»

وی توضیح داد: «لیستی از موارد را جلوی روی من گذاشت که اولین موردش این بود که «گامو» یک اثر ضد جنگ است! یا در جای دیگری به سیگار کشیدن سربازِ بسیجی ایراد گرفته بودند. واقعا شوکه شدم و به ایشان گفتم؛ سن و سال شما اقتضا نمی‌کند که بدانید اصلا ما در جبهه سهمیه‌ سیگار هم داشتیم. اما با وجود این توضیحات، ناچار شدم برای انتشار کتاب، بخش‌هایی از آن را حذف کنم. خیلی عجیب است که در رمان «دختر لوتی» برای آوردن کلمه «ختنه» سانسور شدم! حال آنکه این امر، سنت پیغمبر است و حتی در برخی از مناطق آن را «سنت کردن» عنوان می‌کنند.»

عباسی به ایجاد رویکردهای دوقطبی در فضای ادبیات انتقاد کرد و گفت: «متاسفانه وقتی نویسنده‌ای مثل من به صورت مستقل کار نویسندگی را دنبال می‌کند، یعنی نه این طرفی است و نه آن طرفی؛ از هر دو سو تکفیر می‌شود. آنچنانکه یک‌سری با ژست‌های اپوزیسیونی ما را محکوم به دریافت پول‌های هنگفت می‌کنند و از سوی دیگر، آثار ما را با عناوینی مثل ضد جنگ یا توهین‌آمیز تخریب می‌کنند.»

وی با بیان این مطلب که نوشتن از جنگ، سخت‌ترین ژانر نوشتن در ایران است، تاکید کرد: «ما نویسنده‌ایم؛ سیاست‌مدار نیستیم! و از آنجا که جنگ اتفاق مهمی در زندگی ما بوده، از آن می‌نویسم، همین.»