دسترسی به پروفایل ژنتیکی 60 درصد شهدا دچار مشکل شده است

سارا امیری، گروه اجتماعی- با اینکه سال‌هاست جنگ ایران و عراق پایان یافته اما هنوز چشم انتظاری برای برخی خانواده‌ها تمام نشده و آنها همچنان منتظر شنیدن خبر یا یافتن نام و نشانی از شهید گم کرده خود هستند. پس از پایان جنگ گروه‌های تفحص در مناطق جنگی به جست‌و‌جوی شهیدان پرداختند و در نتیجه جست و جوی این گروه، هر از چند گاهی خبر ورود پیکر شهیدان به کشور به گوش می‌رسد. بر اساس آمارهای اعلام شده 80 درصد شهیدان شناسایی شده و تنها 20 درصد شناسایی‌ها باقی مانده است.

برای بررسی وضعیت شناسایی پیکر شهدا و بررسی‌های ژنتیکی آن با دکتر محمود تولا رئیس هیات مدیره انجمن ژنتیک ایران به گفت‌و‌گو پرداختیم. این انجمن به عنوان یک مرجع غیر دولتی، بر همه فعالیت‌های مربوط به علم ژنتیک در قالب گروه‌های تخصصی نظارت دارد. متن این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

* بانک اطلاعات ژنتیک از چه سالی و با چه هدفی راه اندازی شد؟

- آنچه در مرکز تحقیقات ژنتیک نور دنبال می‌شود در گام اول تلاش برای شناسایی شهدای گمنام جنگ تحمیلی است، که برای این هدف ما یک بانک اطلاعات بزرگ به وجود آورده‌ایم که مربوط به پروفایل ژنتیکی نمونه‌هایی است که از مناطق عملیاتی به عنوان بخشی از پیکر شهدا به دست می‌آید، تمام شهدایی که از سال 81 به بعد در تفحص‌های مناطق برون مرزی یا داخل کشور (مناطق عملیاتی) به دست آمده‌اند و همچنین شهیدانی که در حوادث مختلف شهید شده‌اند مانند همرزمان شهید تهرانی مقدم در پادگان قدس ملارد که در سال 1390 مورد بررسی ژنتیکی ما قرار گرفتند و تمامی این موارد را در پروفایل ژنتیکی و بانک اطلاعاتی شهدا قرار داده‌ایم.

بانک اطلاعات ژنتیکی دیگری در این مرکز شکل گرفته که مربوط به خانواده‌هایی است که ممکن است هر یک از شهدا به آنها تعلق داشته باشد و به عبارت دیگر اقدامات نمونه‌گیری از این خانواده‌ها طی برنامه‌هایی که اجرا شده، در شهرها و استان‌های کشور اخذ و پس از انجام آزمایشات و تهیه پروفایل ژنتیکی در بانک ذخیره‌سازی شده است. زمانی که شهیدی را برای شناسایی ارجاع می‌دهند نمونه‌های خانواده‌های ذخیره شده با مشخصات شهید مطابقت داده می‌شود و سپس شهید شناسایی می‌شود.

* چه اطلاعاتی از خانواده شهدا ثبت و نگهداری می‌شود؟

- به طور کلی تمام بدن هر انسان از یک سلول جنینی اولیه پدید آمده که در مراحل تکوینی و رشد به سلول‌های تخصصی دیگری تبدیل می‌شود. یک انسان بالغ نزدیک به 100 تریلیون سلول زنده دارد که همه این سلول‌ها دارای یک اطلاعات و گنجینه ژنتیکی هستند که در تمام سلول‌های هر فرد، این گنجینه کاملا مشابه است یعنی فرقی ندارد که از بدن یک تار موی دارای ریشه زنده، یک قطره خون و یا میلی‌متری از بافت، دندان و یا استخوان مورد بررسی قرار گیرد، با هر یک از اینها می‌توان به اطلاعات ژنتیکی فرد دست پیدا کرد. در علم ژنتیک از تمام سلول‌های بدن انسان به جز گلبول‌های قرمز که فاقد هسته هستند می‌توان ماده ژنتیکی را استخراج و پروفایل ژنتیکی تهیه کرد.

*با توجه به ثبت و نگهداری اطلاعات ژنتیکی خانواده شهدا، گاه شاهد اختلاف زمان طولانی میان تفحص شهید و شناسایی آن وجود دارد به گونه‌ای که گاه خانواده‌ها پس از تدفین شهید به عنوان شهید گمنام متوجه شناسایی شهید خود می‌شوند؛ آیا مشکل قانونی در این خصوص وجود دارد یا دسترسی به اطلاعات ثبت شده با مشکل همراه است؟

- کار تفحص شهدا در مناطق عملیاتی بسیار سخت است و ملاحظات گوناگونی دارد که با این وجود در سال‌های بعد از جنگ تحمیلی ما شاهد انجام این کار هستیم و در سال‌های مختلف شاهد شناسایی شهدا بوده‌ایم اما پیش‌بینی‌ها بیانگر این است که حدود 4 تا 5 هزار شهید در مناطق برون مرزی هنوز در برنامه آینده برای تفحص هستند که این مساله موجب طولانی شدن زمان شناسایی شهدا می‌شود زیرا در حال حاضر 34 سال از جنگ می‌گذرد و در حدود 60 درصد از خانواده‌های شهدا، یک یا هر دو والدین شهدا فوت شده‌اند بنابراین دسترسی به آنها و شناسایی شهید دچار مشکل می‌شود بنابراین ما نمی‌توانیم سال‌ها شهید را دفن نکنیم و به دلایل احکام شرعی و تکریم پیکر مومن و مسلمان، باید جسد به سرعت دفن شود.

در واقع در مجموعه معراج شهدای تهران سعی بر این است که در منطقه عملیاتی که شهیدی به دست می‌آید بررسی کنند که آن منطقه عملیاتی چه گردان، لشکر و یگانی مستقر بوده و متعلق به چه استانی بوده و سعی بر این است که بعد از انجام نمونه‌برداری پیکر را به همان استان بفرستند اما گاهی پیش آمده فردی متعلق به یک استان دیگر بوده اما در موقعیت عملیات متوجه می‌شود یک لشگر دیگر می‌خواهد وارد عملیات شود و تمایل دارد که در آنجا حضور داشته باشد حالا وقتی پیکری بدون نام و نشان به دست آمد تصور بر این است که تمام اعضا مربوط به همان لشکر بوده اند، بنابراین ممکن است به همین دلیل، به یکی از شهرستان‌ها ارسال و دفن شود یعنی این مساله در افرادی که نظامی سازمان یافته نبوده‌اند مثل نیروهای بسیجی بسیار طبیعی بود و موجب شده برخی از شهدا در این جا‌به‌جایی، به استان‌های دیگر ارسال و دفن شوند که البته وقتی شهیدی به استان دیگر ارسال می‌شود فرآیندی وجود دارد که خانواده در صورت صلاحدید و اصرار، درخواست می‌کنند تا پس از سیر قانونی و شرعی مجدد پیکر شهید به استان خودشان برگردد.

* آیا نمونه شهدای بی‌نام و نشان را با نمونه‌ای که از خانواده‌‌ها تهیه کردید مطابقت نمی‌دهید؟

- بله، اما ممکن است در زمانی که این شهدا به دست آمده‌اند از آن خانواده در بانک اطلاعاتی ما نمونه‌ای موجود نباشد یا ممکن است پدر و مادر شهید در قید حیات نباشند که این موضوع شناسایی را بسیار پیچیده‌تر و زمانبر خواهد کرد زیرا در این صورت باید پروفایل خواهران، برادران و سایر اعضای خانواده مورد بررسی قرار بگیرد.

* در بررسی پروفایل ژنتیکی، چه افرادی در اولویت هستند؟

- برای نمونه‌گیری در درجه اول پدر و مادر مورد بررسی قرار می‌گیرند اما زمانی که والدین شهید فوت شده باشند از فرزند و همسر شهید نمونه‌برداری می‌شود حال اگر شهید مجرد بوده و والدین وی در قید حیات نباشند باید خواهر و برادران آنها مورد بررسی ژنتیک قرار بگیرند تا بتوان به پروفایل ژنتیک پدر و مادر دست پیدا کرد.

* شناسایی یک شهید چه مدت زمان نیاز دارد؟

- زمانی که خانواده‌ها مشخص باشد برای مثال وقتی هواپیمایی سقوط می‌کند خانواده‌های مسافران آن کاملا مشخص است بنابراین نمونه‌گیری از آنها و مطابقت با اجساد به سرعت انجام می‌شود برای مثال بررسی هر نمونه 3 روز زمان نیاز دارد اما وقتی می‌خواهیم اجساد شهدای گمنام را در بین تمام خانواده‌های ایرانی بررسی کنیم بسیار سخت و پیچیده است و از طرفی عمدتا به دلیل شرایط نامطلوب محیطی مانند برکه و با تلاقی بودن و یا ماندن طولانی مدت در معرض تابش نور خورشید و یا حضور برخی ترکیبات شیمیایی خاک در مناطق گوناگون، به دست آوردن ماده ژنتیکی دارای کیفیت مطلوب آزمایشگاهی نیازمند تکرارهای بیشتری باشد که این امر کار شناسایی را طولانی‌تر خواهد کرد.

این فعالیت در عرصه فناوری‌های نوین بیوتکنولوژی در جهان است و پیشبرد آن و افزایش سرعت پاسخگویی، مستلزم تامین نیازمندی‌ها و پشتیبانی مالی و سخت افزاری توسط مقامات دولتی در حوزه سلامت و علم و فناوری است.