لزوم پشتیبانی نظام قضایی کشور در بستن راه تقلب آثار علمی

اعظم صنعت‌جو در گفتگو با خبرنگار حوزه آموزشی و پژوهشی گروه دانشگاه خبرگزاری آنا درباره نحوه عملکرد ایرانداک در آرشیو پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دکتری گفت: در چرخه تولید علم، به منظور افزودن به دانش جهانی و تولید علم جدید، بهره‌گیری از اطلاعات موجود و دانش قبلی ضروری است. این اطلاعات باید در جایی ذخیره شده و در دسترس باشد؛ خصوصاً اینکه با افزایش شمار پژوهش‌های علمی، گسترش دانش بشری و همچنین امکاناتی که فناوری‌های اطلاعاتی در فضای مجازی مهیا ساخته،  ذخیره‌سازی و دسترس‌پذیری در قالب پایگاه‌های اطلاعاتی برخط با قابلیت‌های زیاد فراهم شده است.

دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: با افزایش شمار پذیرش دانشجو خصوصاً در مقاطع تحصیلات تکمیلی در نظام آموزش عالی ایران، ضرورت انجام تحقیق و تدوین گزارش آن در قالب پایان‌نامه، وجود پایگاهی به منظور ذخیره‌سازی اطلاعات پایان‌نامه، برای آگاهی از پژوهش‌های انجام شده (که حجم زیادی از پژوهش‌ها در کشور ما در قالب پایان‌نامه انجام می‌شود)، استفاده از تجربیات آنها، جلوگیری از تکرار پژوهش‌ها و هدر رفت سرمایه مالی و فکری، اعتباربخشی به نظم آموزش عالی، تعیین سهم دانشگاه‌ها و موسسات در تولید علم و ترسیم نقشه جامع علمی کشور، خلأهای پژوهشی  و خصوصاً ثبت به منظور حفظ حقوق معنوی و مالکیت افراد دخیل در پژوهش ضروری و اجتناب‌ناپذیر شده است.

صنعت‌جو با اشاره به نقدهای وارد به سامانه ایرانداک اظهار کرد: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران از سال‌ها پیش به ثبت و طبقه‌بندی آثار علمی مبادرت ورزیده است که همواره، به عنوان منبعی پرمراجعه و گاه مورد استناد، مورد نقد قرار گرفته است. از جمله این نقدها می‌توان به انواع مشکلات سیستمی در ذخیره و بازیابی اطلاعات، ناهماهنگی در دانشگاه‌ها در ثبت اطلاعات یا به‌عبارتی، نبود الزام به درج اطلاعات پایان‌نامه در پایگاه در برخی دانشگاه‌ها، روزآمد نبودن اطلاعات پایگاه به دلیل به تأخیر انداختن ثبت اطلاعات به زمان تسویه حساب از سوی دانشجو و نظایر آن اشاره کرد.

وی افزود: اما یکی از مسائلی که در سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه و نقد قرار گرفته، فراهم‌آوری امکان سوء استفاده از پایان‌نامه‌ها از سوی جاعلان این منابع با در اختیار گرفتن متن کامل پایان‌نامه‌ها از سوی ایرانداک است. هر چند که ذخیره به منظور بازیابی امری ضروری و پسندیده است، اما مشکل زمانی آغاز می‌شود که این اطلاعات بدون رعایت حقوق مالک اثر فروخته شود. طبق آیین‌نامه‌ ثبت و اشاعه پیشنهادها و پایان نامه‌ها در آذر 1395 و به شماره  195929،  وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به ایرانداک اجازه داده است که اطلاعات پایان‌نامه و رساله‌های دکتری را به ترتیب بعد از گذشت 18 ماه و 30 ماه از تاریخ دفاع می‌تواند به صورت تمام متن منتشر کند.

دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: همچنین طبق همین آیین‌نامه مذکور، پیشنهاده‌های پژوهش (پروپوزال) ارشد و دکتری نیز به ترتیب بعد از گذشت 12-18 و 24 تا 36 ماه دسترس‌پذیر خواهند بود. با توجه به این آیین‌نامه و دیگر مفاد آن و نیز ملزم بودن دانشگاه‌ها به رعایت آن، به نظر می‌رسد نشر پایان‌نامه‌ها بر خلاف آیین‌نامه، نقض حقوق مالکین باشد. با توجه به تأکید بیش از پیش فعالان حوزه آموزش در دنیا بر دسترسی تمام متن و رایگان به منابع اطلاعاتی به منظور آموزش و توسعه پژوهش از سویی و نیز موافقت دانشگاه‌ها با این آیین‌نامه و رعایت آن، به نظر نمی‌رسد فروش پایان‌نامه‌ها نقض حقوق مالکین باشد.

صنعت‌جو بیان کرد: در بسیاری از کشورهای دنیا و در دانشگاه‌های برتر، متن کامل پایان‌نامه حتی قبل از دفاع دانشجو، به صورت تمام متن بر روی فضای وب قرار می‌گیرد. رساله دکتری بنده نیز پیش از دفاع، با سیاست دفاع عمومی دانشگاه که آن‌را دفاع جهانی تعریف کرده بود، دسترس‌پذیر بوده است و هم اکنون نیز دسترس‌پذیر است. بنابراین صرف دسترس‌پذیری نمی‌تواند دلیل بر رواج سوء استفاده و تقلب باشد.

وی درباره علل تقلب نیز عنوان کرد: ضمن اینکه دسترسی به تمام متن منوط به تعریف و تعیین مشخصات کامل حقیقی و نیز پذیرش تعهدنامه است، آنچه موجبات تقلب را فراهم می‌آورد نبود قوانین حقوقی و کیفری کافی برای جاعلان پایان‌نامه‌هاست. البته باید به نقص‌های آیین‌نامه حقوق مالکیت معنوی در پایان‌نامه نیز اذعان داشت.

دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: مشخص نبودن مالکیت اثر پایان‌نامه (دانشجو، استاد، دانشگاه یا وزارت علوم، تحقیقات و فناوری) و سهم هر یک، تعیین مدت زمان برای نشر بدون توجه به نوع پایان‌نامه، طولانی شدن انجام پایان‌نامه به دلیل نوع موضوع و یا مسائل پیش آمده برای دفاع موضوع، طولانی شدن روند نشر برون‌داد علمی از پایان‌نامه یا رساله به دلیل مسائل موجود در نشریات، ابهام در سهم دانشگاه‌ها از فروش پایان‌نامه دانشجو، ایرادات و خصوصاً اشاره به سیستمی بودن صرف پایگاه همانندجو که راه تقلب را با اندکی تغییر در متن و اخذ غیرهمانندی هموار می‌کند، از مسائل مبتلابه سامانه پایان‌نامه‌ها و همانندجویی ایرانداک است.

 صنعت‌جو در پایان خاطرنشان کرد: در نتیجه به نظر می‌رسد با آسیب‌شناسی عمقی و دقیق، شناسایی موانع و تسهیل‌کننده‌های تقلب علمی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، پشتیبانی نظام قضایی از تعیین و اعمال قوانین و نیز شفاف‌سازی مالکیت‌های معنوی و تعیین سهم هر یک از مالکان در آثار معنوی بتوان راه تقلب از این منابع مهم را سد کرد.

انتهای پیام/4122/4116/ن