راه طولانی برای حذف اسطوره‌های تاریخی مثل اقتصاد نفتی داریم
گروه دانشگاه خبرگزاری آنا- مریم اویسی؛ چند سالی است که اصطلاح اقتصاد دانش‌بنیان در رسانه‌های مختلف تکرار می‌شود. اقتصادی که باهدف تحقق منویات مقام معظم رهبری و اقتصاد مقاومتی شکل‌گرفته و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با تشکیل ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان به دنبال این است که این نوع از اقتصاد جای خود را در فرهنگ و زندگی عامه مردم پیدا کند. برای آشنایی بیشتر با این ستاد و فعالیت‌های آن با پرویز کرمی، دبیر ستاد توسعه فرهنگ علم، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان به گفتگو نشستیم.
آنا:ایده شکل‌گیری ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان از کجا شکل گرفت؟
کرمی: توسعه زیرساخت‌های اقتصادی، فرهنگی، اصلاح الگوی مصرف، تغییر سبک زندگی، حمایت از تولید ایران ساخت، توجه به کیفیت تولید و سایر عرصه‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور بدون مشارکت هوشمندانه و فطری مردم و نخبگان میسر نمی‌شود.
در دنیای امروزی، بار اصلی توسعه سیاست‌های اقتصادی و فرهنگی را رسانه‌ها و ابزارهای گفتمان ساز بر عهده‌دارند. نگاهی به حجم شبکه‌های ارتباطی ماهواره‌ای و دیجیتال در جهان، نشان از تلاشی هدفمند، برنامه‌ریزی‌شده، فرایندی و هوشمندانه در دنیا در ترویج گفتمان‌های حاکم جهانی دارد.
توسعه اقتصادی و یا سیاسی یک کشور بدون توجه به مفاهیم فرهنگی و فرهنگ‌سازی مبانی آن، امکان‌پذیر نیست. شاید بتوان مهم‌ترین عامل پیشرفت علمی و فناوری در کشور را فرهنگ‌سازی اصول اقتصاددانش بنیان در میان مسئولان و مردم دانست.
هر تصمیم و فعالیت اقتصادی و فرهنگی، بدون مشارکت جمعی و حضور حداکثری جامعه با شکست مواجه می‌شود. به عبارتی، بدون مشارکت بدنه جامعه، تغییر سیاست‌های اقتصادی امری سخت و طاقت‌فرسا و همراه با هزینه‌های گزاف خواهد بود. این امر را می‌توان با مرور فعالیت‌های مختلف اقتصادی کشور و دلایل عدم پیشرفت آن بیشتر مشاهده نمود. مشارکت عمومی مردم در هر فعالیتی نیاز به تبیین کامل ابعاد فعالیت در بدنه دارد و این تبیین، با فرهنگ‌سازی تبلور پیدا می‌کند.
هنگامی‌که از فرهنگ‌سازی صحبت می‌شود، نگاه اندیشمندان، از بخشنامه و ادبیات دستوری، به اقناع فطری و فرایندی زمان‌بر و برنامه‌ریزی‌شده منعطف می‌شود.
فرهنگ‌سازی با دستور میسر نیست!
فرهنگ‌سازی امری دستوری نیست و نیاز به طراحی فرایندی علمی با توجه به خصوصیات جامعه هدف دارد. زمانی که از پیوست فرهنگ‌سازی در انجام فعالیت‌ها و برنامه‌های کلان اقتصادی، فرهنگی و سیاسی صحبت می‌شود، منظور شیوه‌های تبدیل برنامه به ادبیات حاکم بر زندگی تک‌تک نخبگان و مردم جامعه می‌باشد.
مروری بر بیانات چندساله اخیر رهبر انقلاب نشان می‌دهد که از منظر ایشان، اهداف کلان جمهوری اسلامی تنها از راه تبدیل‌شدن به گفتمان محقق می‌شوند. این تأکید ایشان را می‌توان در ابلاغیه سیاست‌های اقتصاد مقاومتی نیز مشاهده کرد.
اصولاً توسعه اقتصادی و یا سیاسی یک کشور بدون توجه به مفاهیم فرهنگی و فرهنگ‌سازی مبانی آن، امکان‌پذیر نیست. شاید بتوان مهم‌ترین عامل پیشرفت علمی و فناوری در کشور را فرهنگ‌سازی اصول اقتصاد دانش‌بنیان در میان مسئولان و مردم دانست.
گفتمان، ارائه فکری منسجم و منظم و قابل دفاع مبتنی بر فرهنگ و اعتقادات یک جامعه می‌باشد که از سوی یک رهبر یا ایدئولوگ و یا فعال سیاسی و یا فرهنگی تبیین می‌گردد و محور فعالیت‌ها، تبلیغات و جهت‌گیری‌ها قرار می‌گیرد، به‌نظام مدیریتی و رسانه‌ای جهت می‌دهد و بر سرنوشت مردم و کشور تأثیر می‌گذارد، رفتارهای سیاسی و اجتماعی خاصی را شکل می‌دهد و پیرامون آن مخالفین و موافقین صف‌آرائی می‌کنند.
بار گفتمان سازی بر دوش رسانه‌ها
گفتمان سازی فرایندی است که با شناخت جامعه هدف و استفاده از ابزار رسانه و آموزش صورت پذیرفته و اغلب زمان‌بر و فرایندی است. بار اصلی گفتمان‌سازی بر دوش رسانه‌های مختلف است.
لذا معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در کنار مأموریت های خود در زمینه حمایت از تحقیقات مرز دانش و تجاری‌سازی فناوری و فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان را به‌عنوان یک اصل اساسی موردنظر قرارداد و این ستاد شکل گرفت.
آنا: راهکارهای تحقق فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان چیست؟
کرمی: برای پاسخ به این سؤال، باید گفت در هر جامعه‌ای، می‌توان سه بخش مدیریتی، نخبگانی و توده‌ای را از هم تفکیک کرد. هرچند این سه بخش دارای اشتراکاتی هستند، اما تفاوت‌هایی هم دارند که همین تفاوت‌ها باعث تمایز ایشان از هم می‌شود.
از مهم‌ترین تمایزات موجود در بین این سه قشر، تمایز درروش درک واقعیت‌ها و رفتار مبتنی بر آن‌هاست. با این توضیح که در بخش مدیریتی جامعه، مجموعه‌ای از سلسله‌مراتب و دستورالعمل‌ها وجود دارد و هر سطح مدیریتی، مبتنی بر قانون بالادستی عمل می‌کند؛ یعنی منطق درک واقعیت و رفتار مبتنی بر آن در نظام سیاسی و مدیریتی جامعه، مبتنی بر قوانین و دستورالعمل‌هاست.
از سوی دیگر، در بخش نخبگانی جامعه، افراد با منطق دیگری روبه‌رو هستند؛ منطقی که مبتنی بر اقناع منطقی و استدلالی فرد نخبه است. به‌عبارت‌دیگر، در بخش نخبگانی جامعه، فرد نخبه با یک سلسله فعالیت‌های استدلالی و عقلی محض، دست به درک واقعیت‌های موجود می‌زند و مبتنی بر همین نوع از درک، رفتار می‌کند؛ یعنی برخلاف منطق موجود در حوزه‌ی سیاسی و مدیریتی جامعه، شما با یک مسیر یک‌طرفه و عمودی انتقال اطلاعات و ارزش‌ها روبه‌رو نیستید. در اینجا فرد نخبه، خودش بر اساس استدلال عقلی و نتایج منطقی دست به درک واقعیت می‌زند .
اما اوضاع در بدنه جامعه که مخاطب اصلی گفتمان‌سازی است کاملاً فرق دارد، البته عدم درک تمایز موجود است که برخی از فعالیت‌های این‌چنین را به بیراهه می‌کشاند. همین عدم درک تمایز موجود باعث شده که برخی مدیران کشور، به‌خصوص برخی مدیران فرهنگی، فکر کنند که با یک سری دستورالعمل و بخشنامه می‌توانند در بازه‌ی زمانی کوتاه‌مدت دست به خلق و فراگیر کردن یک گفتمان بزنند و یا بعضی از نخبگان کشور توقع داشته باشند که با روش‌های استدلالی و فکری محض، رویکرد جامعه به سبک زندگی و یا تغییر فرهنگ اقتصادی و الگوی مصرف تغییر کند.
هنوز راه زیادی باقی مانده است تا اسطوره‌های تاریخی مانند اقتصاد نفتی یا اقتصاد تولیدمحور که در ناخودآگاه جمعی ایرانیان نقش بسته است، از اذهان پاک شود؛ اسطوره‌هایی که گرچه در زمانه خود نقش جدی در توسعه کشور داشتند، اما اکنون به موانع جدی برای دستیابی به اهداف و آرمانهای ملی تبدیل شده‌اند.
فرقی که منطق درک واقعیت و رفتار مبتنی بر آن، در حوزه‌ی عمومی جامعه با دو حوزه‌ی دیگر دارد این است که برخلاف حوزه‌ی مدیریتی، نه مبتنی بر دستورالعمل و بخشنامه و اعمال‌نظر است و برخلاف حوزه‌ی نخبگانی، نه بر اساس اقناع فکری و استدلالی بلکه منطق موجود در این حوزه، مبتنی بر اقناع فطری انسان‌هاست؛ اقناعی که چندان وابسته به استدلال و سلسله‌مراتب عقلی نیست البته در زیربنای خود کاملاً به آن وابسته است، بلکه مبتنی بر برانگیختن حساسیت‌های فطری جامعه است و شدیداً به مقوله‌ی هنر پهلو می‌زند.
آنا: چرا نهادی مانند معاونت علمی به فکر ایجاد ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان افتاد؟
کرمی: با توجه به تجربیات کشور در یک دهه اخیر و روند کند ورود فرهنگ و دستاوردهای دانش‌بنیان به عرصه اقتصادی و وجود شکاف بین صاحبان علم و فناوری و اقتصاد، صاحب‌نظران بر این عقیده استوارتر شدند که اصلاح فرهنگ اقتصادی و علمی جامعه یکی از زیرساخت‌های اساسی و الزامات پایه برای موفقیت کشور در عرصه اقتصاد دانش‌بنیان و دستیابی به اهداف نظام در حوزه گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد دانش‌بنیان و تحقق اقتصاد مقاومتی ، همچنین پیرو ابلاغیه دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و بر این اساس هدف از این طرح تشکیل ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش‌بنیان در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری است.
در این راستا اولین موضوعی که در تشکیل این ستاد موردتوجه قرار گرفت محدوده طرح یا به‌عبارت دیگر سطوحی از جامعه که در این تحول فرهنگی، ترویجی و اطلاع‌رسانی باید مدنظر باشند؛ بود. با توجه به نقش همه سطوح جامعه در شکل‌گیری فرهنگ عمومی، مخاطب‌های این طرح در چندلایه‌ی فراگیر قابل‌تعریف است.
تبیین مفاهیم اقتصاد دانش بنیان، از اهداف شکل گیری ستاد
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با عنایت به تأکیدات فراوان مسئولان ارشد نظام ازجمله رهبر فرزانه انقلاب مدظله‌العالی و رئیس جمهور جمهور و نیاز کشور به ترویج گفتمان علم و فناوری و فرهنگی سازی اقتصاد دانش‌بنیان و با عنایت به راهبرد نقشه‌ی جامع علمی کشور و با اهدافی چون تبیین مفاهیم اقتصاد دانش‌بنیان و گفتمان علم و فناوری، درک و آشناسازی فرصت‌های ناشی از کسب‌وکارهای نوین و فرهنگ کارآفرینی برای کشور و خانواده‌ها در نیمه نخست سال ۱۳۹۴، ستاد فرهنگ‌سازی اقتصاد دانش بنیان را ایجاد کرد.
آنا: تاکنون چه فعالیت‌هایی در این ستاد انجام‌گرفته است؟
کرمی: این ستاد با حرکت از رویکرد جذب منابع برای آموزش و تحقیق به فرهنگ‌سازی تولید ثروت و حل مسائل جامعه و کارآفرینی، تغییر در نگرش عمومی کشور را دنبال می‌کند و استفاده حداکثری از ظرفیت تمامی انواع رسانه‌ها، ارائه مشاوره از طریق ظرفیت‌های فناوری، توانمندسازی از طریق ارائه آموزش‌های حضوری و الکترونیک، تسهیل فرآیندها، برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌ها ملی و استانی و تورهای علم و فناوری را در دستور کار خود قرار داده است.
راه زیادی برای حذف اسطوره‌های تاریخی مثل اقتصاد نفتی وجود دارد
گرچه پس از ابلاغ سند چشم‌انداز بیست ساله کشور، مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان وارد ادبیات توسعه کشور شده است، اما هنوز راه زیادی باقی مانده است تا اسطوره‌های تاریخی مانند اقتصاد نفتی یا اقتصاد تولیدمحور که در ناخودآگاه جمعی ایرانیان نقش بسته است، از اذهان پاک شود؛ اسطوره‌هایی که گرچه در زمانه خود نقش جدی در توسعه کشور داشتند، اما اکنون به موانع جدی برای دستیابی به اهداف و آرمانهای ملی تبدیل شده‌اند. به اعتقاد برخی صاحب‌نظران، برای رسیدن به زیست‌بوم کارآفرینی و فناوری تغییر اسطوره‌های حاکم بر ناخودآگاه یک ملت امری زمان‌بر است که می‌تواند ده‌ها سال به طول بینجامد. اما هر سفر بزرگ بالاخره باید با گامهای کوچک آغاز شود.
اعضای حقوقی ستاد معاون فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاون مطبوعاتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، یکی از معاونان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نماینده تام‌الاختیار سازمان صداوسیما، وهمچنین سه نفر از معاونان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هستند.
توسعه و ترویج گفتمان اقتصاد دانش‌بنیان که علم، فناوری و نوآوری را نیز در بر می‌گیرد، در اسناد سیاستی کلان کشور مورد تأکید قرارگرفته است. برای مثال، راهبرد کلان دو نقشه جامع علمی کشور ناظر بر توجه به علم و تبدیل آن به یکی از گفتمان‌های اصلی جامعه و ایجاد فضای مساعد برای شکوفایی و تولید علم و فناوری بر مبنای آموزه‌های اسلامی از طریق توسعه و تعمیق و به‌کارگیری مؤلفه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و راهبرد کلان سه نقشه نیز جهت دادن چرخه علم و فناوری و نوآوری به ایفای نقشی مؤثرتر در اقتصاد است.
در شرح وظایف معاونت علمی و فناوری به‌عنوان یکی از نقش‌آفرینان اصلی نظام ملی نوآوری نیز به گفتمان سازی علم، فناوری، و اقتصاد دانش‌بنیان و مقاومتی اشاره‌شده است. اما از آنجا که مدت زیادی از ورود مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان به ادبیات توسعه ما نمی‌گذرد، هنوز گفتمان جدی پیرامون آن شکل نگرفته و متأسفانه در برخی موارد، برداشت‌های نادرستی از آن نیز شکل‌گرفته است.
برای مثال برداشت برخی از صاحب‌نظران از مفهوم اقتصاد دانش‌بنیان مترادف با اقتصاد فناوری برتر است که با مفهوم اصلی آن فاصله زیادی دارد.
گرچه مأموریت این ستاد فراتر از ستادهای توسعه فناوری است، اما همچون سایر ستادها از اعضای حقیقی و حقوقی تشکیل می‌شود. اعضای حقوقی ستاد معاون فرهنگی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، معاون مطبوعاتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، یکی از معاونان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، نماینده تام‌الاختیار سازمان صداوسیما، و همچنین سه نفر از معاونان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هستند.
همچنین به دلیل برخی حوزه‌های مأموریتی مشترک این ستاد با ستاد توسعه فناوری‌های نرم و هویت‌ساز، پیشنهاد شده است که دبیر این ستاد نیز به جمع اعضای حقوقی اضافه شود.
آنا: مأموریت‌های تعریف‌شده برای این ستاد چیست؟
کرمی: پیش از هر چیز، مأموریت ستاد تدوین شد که شامل کمک به تثبیت گفتمان علم و فناوری و اصلاح فرهنگ اقتصادی و علمی جامعه به‌عنوان زیرساخت اساسی و الزام‌آور برای موفقیت کشور و تشکیل زیست‌بوم کارآفرینی و فناوری در عرصه اقتصاد دانش‌بنیان و دستیابی به اهداف نظام در گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد مقاومتیِ دانش‌بنیان است.
همچنین، چشم‌انداز ستاد در تبدیل گفتمان علم و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان به گفتمان غالب ایرانیان خلاصه شد. مأموریت ستاد ایجاب می‌کند که طیف وسیع و متنوعی از مخاطبان را شامل نهادهای دولتی و حاکمیتی، فعالان اقتصادی، نخبگان علم و فناوری شامل استادان، پژوهشگران و دانشجویان، مراکز علمی، دانشگاهی و پژوهشی شامل پارک‌های علم و فناوری، پژوهشگاه‌ها و مانند آنها و نیز عامه مردم پوشش دهد.
آنا: و کلام پایانی...
کرمی: به پیروی از سیاست کلان معاونت علمی و فناوری در دوره جدید، ستاد می‌کوشد گذار از رویکرد جذب منابع برای آموزش و تحقیق یا به تعبیری پژوهش نفتی به رویکرد خلق ثروت و حل مسائل جامعه را در بین همه ذی‌نفعان تبلیغ و ترویج کند.
انتهای پیام/4085/ 4122/
انتهای پیام/