19 درصد حجم مخزن سد گتوند، از نمک اندود شده است / پیشنهاد مهندسی معکوس برای حل بحران نمکی گتوند

آرزو میرزاخانی-گروه اجتماعی: یکی از پرچالش‌‌ترین تاسیسات عمرانی کشور، سد گتوند علیا است که بر رودخانه کارون ساخته شده و از ابتدای آبگیری تاکنون، انتقادات فراوانی به ساخت و راه‌اندازی آن از سوی کارشناسان و فعالان محیط‌ زیست وارد شده است. مخزن این سد بر روی سازند (گنبد) نمکی گچساران واقع شده است. بنابراین بابت از بین رفتن محیط‌ زیست منطقه، زمین‌های کشاورزی و صدها خطر دیگری که شوری آب می‌تواند نگرانی ایجاد کند، باعث شد تا عده‌ای از کارشناسان اعلام کنند که تنها راه جلوگیری از ایجاد مخاطرات بیشتر سد، برچیدن آن است.

با وجود آنکه حمیدرضا چیت‌چیان، وزیر نیرو، از وجود این سد ابراز خرسندی کرده و ساخت آن را طرح بسیار مفیدی برای منطقه دانسته است و بر این باور است که در سیلابی که اوایل امسال در استان خوزستان و شهرستان لالی به راه افتاد، وجود این سد توانست سیلاب را کنترل کند، کیخسرو چنگلوایی، رئیس جهاد کشاورزی استان خوزستان، در نشست بررسی راهکارهای علاج‌بخشی سد گتوند علیا در معاونت عمرانی استانداری خوزستان درباره این سد گفت: سد گتوند در طول دوره بهره‌برداری حداقل 600 میلیارد تومان به کشاورزی این استان خسارت وارد کرده است.

او گزینه برچیده شدن این سد را مطرح کرد و با بیان اینکه تاثیر منفی رهاسازی آب شور از این سد در سال‌های آتی به مراتب بیشتر می‌شود، تصریح کرد: آستانه تحمل بسیاری از محصولات کشاورزی نسبت به آب شور پایین است. این در حالیست که در مطالعات و راهکارها به آینده کشاورزی در استان توجهی نشده و به همین علت خسارتی که تاکنون به کشاورزی و اراضی خوزستان وارد شده قابل جبران نیست. بنابراین فقط حذف این سد می‌تواند کشاورزی و آب خوزستان را نجات دهد.

اما پیمان بدیعی، مشاور مطالعات سد گتوند، اعلام کرده است که گزینه برچیده شدن این سد فعلا عملی نیست و هرچند اکنون 8.2 میلیون تن نمک پشت سد انباشته شده است و با وجود آنکه خواسته تمام ذی‌نفعان (به جز وزارت نیرو) برچیده شدن سد گتوند بوده، این گزینه نیز در فهرست مطالعات سد قرار گرفته اما از نظر ما مردود است.

در این نشست که هفته گذشته برگزار شد، معاون محیط‌ زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان نیز از ارزیابی و گزارش راهکارهای طرح علاج بخشی سد گتوند ابراز بی‌اطلاعی کرد و مدعی شد که تاکنون چنین گزارشی به این اداره کل خوزستان ارایه نشده و از آن بی‌خبر است. جمال شاکری با بیان اینکه «به راهکارهای ارائه شده برای حل مشکل سد گتوند اطمینان نداریم»، افزود: یکی از این راهکارها با عنوان «انتقال آب شور به حوضچه‌های تبخیری اطراف سد گتوند» مطرح شده است، نیاز به مدیریت و پایش دارد و می‌تواند معضلات جدیدی ایجاد کند که به این مساله باید توجه شود.

هنوز نمی‌توان درباره سرنوشت گتوند نظر قطعی داد

اما عیسی کلانتری، مشاور معاون اول رئیس جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط‌ زیست، معتقد است که مطالعات مربوط به سد گتوند «عمق کافی» ندارد و بنابراین هنوز نمی‌توان درباره سرنوشت آن نظر قطعی داد.

او به آنا می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد اکنون حدود 19 درصد از حجم مخزن سد گتوند را نمک پوشانده است و یکی از راهکارهای حل این مشکل که از سوی مشاور سد ارائه شده، انتقال نمک به حوضچه‌های تبخیری اطراف سد بوده است اما اعلام نشده که در صورت انتقال این نمک دیگر نمکی وارد مخزن نشود.

کلانتری یادآور می‌شود که سازند نمکی که مخزن سد گتوند بر روی آن ساخته شده، بسیار بزرگ است و معلوم نیست تا چند سال به طور کامل حل و وارد آب شود. این سازند نمکی بسیار گسترده‌تر از آن است که مشاور سد گتوند تصور می‌کند بنابراین نمی‌توان به آسانی گفت انتقال نمک مخزن راهکار مناسبی برای حل این مشکل است.

مشاور معاون اول رئیس‌جمهوری در امور آب، کشاورزی و محیط‌زیست با توجه به نظر سازمان محیط‌ زیست کشور و برخی از کارشناسان درباره برچیده شدن سد گتوند تاکید می‌کند: برچیدن یا دور زدن سد گتوند هزینه‌ای چند برابر بیشتر از احداث آن دارد بنابراین فعلا کارفرما تمایلی به انجام آن ندارد و سعی می‌کند با اتخاذ روش‌هایی کم‌هزینه‌تر مانند انتقال نمک به حوضچه‌های تبخیری مشکل را حل کند.

کلانتری در نظر گرفتن مساحتی بالغ بر 5 تا 6 هزار هکتار برای ایجاد حوضچه‌های تبخیری را از اشکال‌های وارد به این طرح می‌داند و می‌گوید: از طرفی در نظر گرفتن چنین مساحتی برای ایجاد حوضچه‌ها در منطقه کار بسیار دشواری است و از طرفی دیگر معلوم نیست این حوضچه‌ها تا چه میزان ظرفیت داشته باشند و با انتقال نمک درون مخزن سد گتوند به آنها، دیگر نمکی وارد مخزن سد نشود.

او مشکلات سد گتوند را همچنان پابرجا می‌داند و معتقد است که ساخت این سد تبعات سنگینی برای منطقه دارد، زیرا راهکارهایی که اکنون برای حل مشکلات نمک موجود در مخزن این سد ارائه می‌شود با خود مشکلات دیگری را به همراه دارند. از جمله اینکه پرهزینه‌اند و قطع به یقین نمی‌توان گفت که راهگشا هستند.

کلانتری گزینه برچیده شدن سد گتوند را مردود نمی‌داند اما تاکید می‌کند که این کار با در نظر گرفتن دو حالت اجرایی از جمله دور زدن و برچیدن یک‌باره، مشکلات خاص خود را خواهد داشت چراکه اگر قرار باشد از چرخه خارج شود، 3 تا 4 سال زمان به همراه هزینه‌های سنگین برای حفر تونل‌های انتقال آب را به همراه دارد و در صورتی که بخواهند یک‌باره آن را جمع کنند، آب پشت سد تمامی زمین‌های خوزستان را با خود خواهد برد.

به باور این کارشناس امور آب، کشاورزی و محیط‌زیست، هنوز نمی‌توان درباره سد گتوند نظری قطعی داد و باید مطالعاتی عمیق‌تر و دقیق‌تر درباره حل این مشکل شود.

مهندسی معکوس تنها راه حل گتوند است

یک کارشناس آب اما نظری متفاوتی دارد و معتقد است که تنها راه‌حل جلوگیری از ایجاد تبعات شوری آب بر اثر آبگیری سد گتوند در منطقه، در پیش گرفتن مهندسی معکوس و برچیده شدن این سد خواهد بود.

فاطمه ظفرنژاد در گفت‌وگو با خبرنگار آنا، با اشاره به پیشنهاد مشاور سد گتوند در خصوص صرف هزینه‌های سنگین برای انتقال نمک از داخل مخزن سد گتوند به خلیج فارس یا مخازن تبخیری کنار سد می‌گوید: چنین هزینه‌هایی برای سدی که قرار است تنها برق تولید کند به هیچ وجه منطقی نیست چراکه در بسیاری از کشورهای جهان همچون فرانسه بر روی تولید برق آبی خط قرمز کشیده شده است. در حالی که در این کشورها رودخانه‌های خروشانی وجود دارد، روش گرفتن نیروی برق از سقوط آب از ارتفاع سدها در آنها منسوخ شده است و تنها در این کشور 85 درصد از انرژی برق، با انرژی هسته‌ای تولید می‌شود.

به گفته او، در کشوری همانند آلمان نیز که بیشتر آسمانی ابری دارد و در طول سال آفتاب چندانی به آن نمی‌تابد، سال‌هاست که حدود 30 درصد از انرژی برق را از طریق خورشید تامین می‌کند اما اکنون در ایران میزان تولید انرژی از خورشید «بسیار اندک» است. این کارشناس اب می‌افزاید: «بررسی‌ها نشان می‌دهد ایران می‌تواند با استفاده از انرژی خورشیدی به اندازه تمام جهان برق تولید کند اما در مقابل ما به جای استفاده از این انرژی بی‌پایان و بدون توجه به این نعمت خدادادی، هر روز سد می‌سازیم تا برق بیشتری تولید کنیم.»

ظفرنژاد بر این باور است که استفاده از انرژی‌های نو در کشور ما مغفول مانده است و آن‌طور که باید و شاید این انرژی‌ها مورد اقبال واقع نشده‌اند. او می‌گوید: از 30 سال پیش دفتر انرژی‌های نو در وزارت نیرو تشکیل شد اما به آن علت که این انرژی‌ها به سدسازی و ریخت و پاش پیمانکاران وصل نبودند، همیشه مهجور ماندند و ما همچنان با پشت پا زدن به همه اصول علمی بر روی اشتباهاتمان درباره سدسازی پافشاری می‌کنیم.

او می‌گوید: سد گتوند را ساختیم و با تمام اعتراضاتی که وجود داشت آن را آبگیری کردیم و حال باید شاهد مصیبت‌های زیست‌ محیطی‌ای که ایجاد کرده باشیم اما همچنان بر اشتباهات خود پافشاری می‌کنیم و به جای آنکه از خسارت بیشتر جلوگیری کنیم سعی داریم برای جبران مافات باز هم هزینه‌های میلیاردی صرف کنیم که به هیچ وجه چاره کار نیستند.

نویسنده کتاب مدیریت آب و توسعه پایدار تاکید می‌کند: تنها راه نجات از خسارت‌های آتی که گتوند می‌تواند ایجاد کند، استفاده از روش مهندسی معکوس و برچیدن این سد است. البته او یادآور می‌شود که مشکلاتی که گتوند ایجاد کرده فقط برای این سد نیست و بسیاری از سدهای برق‌آبی کشور باعث از بین رفتن حوزه‌های آبخیز شده‌اند و باید برچیده شوند.

ظفرنژاد صرف هر هزینه‌ای برای نگهداشت گتوند را «حیف و میل» بیت‌المال می‌داند و می‌گوید: متاسفانه از آنجا که شرکت‌ها و مهندسان بسیاری از وجود گتوند منتفع هستند، تاکنون امکان برچیده شدن آن وجود نداشته است. این در حالی است که هزارن سد تاکنون در سراسر جهان برچیده شده و مناطق تحت پوشش آن‌ها با استفاده از روش مهندسی معکوس با مشکلی مواجه نشده است. به نظر می‌رسد در گام اول برای عملی شدن آن، باید به این روش به عنوان تنها رویکرد و راه حل نگاه کرد.

به رغم آنکه مشاوران سد گتوند در آخرین نظری که درباره این سازه پرحاشیه کشور اعلام کردند، برچیده شدن آن را اقدامی غیر عملی دانستند و معتقدند می‌توان مشکل نمک انباشته‌شده درون مخزن را حل کرد، هنوز عده‌ای معتقدند که تنها راهکار جلوگیری از ایجاد مخاطرات زیست‌ محیطی بیشتر در منطقه گتوند علیا بر اثر ایجاد این سد، برچیده شدن آن است و این همان اقدامی است در بسیاری از کشورهای جهان قبلا تجربه شده است.

هرچند خبرنگار آنا اصرار داشت که درباره سد گتوند علیا نظر مسئولان وزارت نیرو را هم بداند، مدیر روابط عمومی این وزارتخانه در تماسی تلفنی اعلام کرد که سازمان متبوعش «فعلا» تمایلی به صحبت در این خصوص ندارد و ارائه نظرات کارشناسی در خصوص گتوند را به دانشگاه تهران محول کرده است.