احتمال خروج آمریکا از برجام و موضع قاطع جمهوری اسلامی ایران
گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا؛ اواخر دی 96 بود که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا از واشنگتن این پیام را به جهان مخابره کرد که این کشور آماده است تا از توافق هستهای با ایران خارج شود. این در حالی است که همه طرف‌های دیگر ازجمله اروپایی‌ها معتقدند برجام نتیجه‌بخش بوده است. باوجود این، ترامپ به کنگره 60 روز فرصت داد یا برجام را اصلاح یا آن را لغو کند، کنگره نیز هیچ‌یک از این اقدامات را تاکنون انجام نداده است. ترامپ همچنین تهدید کرد اگر اروپا توافق را در چهار ماه آینده اصلاح نکند، از آن خارج خواهد شد.
اختلاف بر سر موضع‌گیری ترامپ درباره برجام چندی بعد نخستین قربانی خود را در آمریکا داد و رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه سابق این کشور با یک پیام توییتری از سوی ترامپ از کار برکنار شد. در این تغییر دولت آمریکا دو نکته مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت؛ نکته نخست، نحوه اعلام آن از سوی ترامپ با توییتر بود و نکته دیگر، دلیل برکناری تیلرسون بود که ترامپ گفته بود اختلاف درباره برجام از دلابل خروج او از کاخ سفید است. به‌گفته کارشناسان، تیلرسون به‌دنبال آن بود تا شروط ترامپ با مقامهای اروپایی را در زمینه اصلاح برجام به‌گونه‌ای تامین کند که حساسیت تهران را موجب نشود و برجام را به نوعی حفظ کند، اما ترامپ به این اقدامات قانع نبود.
البته برجام یک قربانی دیگر نیز در آمریکا داشت و آن مشاور امنیت ملی این کشور بود که بعد از او ترامپ جان بولتون را انتخاب کرد. درواقع ترامپ برای انحراف افکار عمومی از آشفتگی‌های داخلی آمریکا و خروج از برجام اقدام به انتصاب جان بولتون به‌عنوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید کرد. بولتون از چهره‌های شاخص مخالف مذاکره اروپایی‌ها با ایران در دوره جورج بوش بود، حتی در چندین مرحله تلاش کرد مذاکرات ایران و اروپا را در زمان برگزاری مذاکرات 1+5 با ایران متوقف کند.
جان بولتون در نخستین مصاحبه بعد از معرفی از سوی رئیس‌جمهوری آمریکا به‌عنوان مشاور امنیت ملی کاخ سفید گفت که تصور نمی‌کند برجام اصلاح‌پذیر باشد.
حدود یک ماه بعد از تعیین ضرب‌الاجل ترامپ درباره برجام سناتور باب کورکر، رئیس کمیته روابط خارجی سنای آمریکا در مصاحبه‌ای گفت: «توافق هستهای با ایران موضوعی است که در ماه می (اردیبهشت) بررسی خواهد شد. تصور می‌کنم ترامپ احتمالا آن را تمدید نخواهد کرد مگر اینکه ما با شرکای اروپایی بر سر یک چارچوب به اتفاق نظر دست یابیم. حس می‌کنم آن‌ها به این همگرایی نمی‌رسند و ممکن است این رویه دو هفته مانده به تاریخ ضرب‌الاجل 12 می (22 اردیبهشت) تغییر کند اما فعلا کاری انجام نداده‌اند.
اختلاف نظر اروپا و آمریکا بر سر برجام
گرچه در همان اوایل اظهارنظر ترامپ درباره تعیین ضرب‌الاجل برای خرج از برجام جسته و گریخته برخی مقامهای اروپایی انتقاداتی را مطرح می‌کردند ولی نخستین موضع رسمی و تا حدی جدی که خلاف مواضع آمریکا مطرح شد به اظهارنظر فرانسوا آرود، سفیر فرانسه در واشنگتن بازمی‌گردد که اواخر اسفند 96 در کاربری توئیترش در پاسخ به مارک دابوویتز، مدیرعامل لابی ضدایرانی اف‌دی‌دی که خواستار اصلاح برجام شده بود، گفت: «توافق هستهای با ایران (برجام) را نمی‌توان خلاف میل ایران، روسیه و چین اصلاح کرد.»
پس از او، وزارت امور خارجه آلمان پیش از سفر هایکو ماس، وزیر امور خارجه این کشور به سرزمین‌های اشغالی در بیانیه‌ای بر اهمیت توافق هستهای با ایران تاکید کرد.
از سوی دیگر اسرائیل که در دوران مذاکرات هستهای غرب با ایران همواره با مانور رسانه‌ای قصد تخریب روند آن را داشت در این مدت نیز بیکار ننشست و با انتشار اخبار و گزارش‌هایی که کذب بودنشان در مدت زمان کوتاهی فاش می‌شد، تلاش کرد تا بر نوع رایزنی‌های آمریکا با اروپا تاثیر بگذارد و با دامن زدن به اختلاف‌نظر میان واشنگتن و سران اتحادیه اروپا از تاثیرگذاری برجام بکاهد یا به نوعی توافق هستهای را از مدار اجرای تعهدات خارج کند.
این تلاش اسرائیل البته از سوی اروپا بی پاسخ نماند و آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان در نشست اقتصادی که در دافوس سوئیس برگزار شد به بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی هشدار داد خروج آمریکا از برجام به لغو توافق هستهای منجر خواهد شد و تبعات جبران ناپذیری برای منطقه خواهد داشت.
شاید اجلاس دافوس را بتوان نقطه تلاقی وحدت رویه اروپا نسبت به برجام در تقابل با دولت ترامپ دانست. پس از آن بود که سران کشورهای فرانسه، بریتانیا و آلمان در حاشیه نشست اتحادیه اروپا دیدار و درباره توافق هستهای برجام رایزنی و بر پایبندی بر برجام تاکید کردند.
روسیه نیز به‌عنوان یکی از طرف‌های توافق هستهای از درِ حمایت از برجام وارد شد و یوری اوشاکوف، دستیار امور بین‌الملل رئیس‌جمهوری روسیه اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران به تعهدات خود در چارچوب برجام پایبند بوده و به آن عمل می‌کند.»
علاوه بر این، اواسط فروردین بود که یک منبع دیپلماتیک عالی‌رتبه اروپا در واشنگتن گفت اروپا مخالفت خود را با درخواست آمریکا برای تغییر یا اصلاح توافق هستهای با ایران یا افزودن بندهایی دیگر را رد کرده است.
این دیپلمات اروپایی درباره موضع کشورهای اتحادیه اروپا نسبت به درخواست‌های آمریکا درباره برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) تاکید کرد: «موضع اروپا با آمریکا همخوانی ندارد.»
به این اختلاف‌نظرها باید جهت‌گیری‌های دیگر نهادهای بین‌المللی ازجمله سازمان ملل متحد، گروه جی 7 و سازمان شانگهای را افزود.
موضع‌گیری اولیه ایران؛ حفظ برجام در صورت خروج آمریکا
اوایل فروردین بود که سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه گفت برجام یک توافق امنیتی است و به‌طور مستقیم با امنیت منطقه و بین‌الملل سروکار دارد. اگر هرگونه اختلالی در برجام انجام شود، عواقب آن برای همه جامعه بین‌الملل سنگین خواهد بود.
وی با بیان اینکه تلاش ترامپ و دولتش با همکاری و پشتیبانی عربستان و رژیم صهیونیستی است، عنوان کرد: «اکنون بیش از یک سال است که ترامپ تلاش می‌کند تا برجام را از بین ببرد یا اصلاحاتی را انجام دهد که از دید او معایب آن برطرف شود که در این زمینه نیز ناکام مانده است. جامعه بین‌المللی و حتی متحدان آمریکا و اروپایی‌ها با این روش مخالف هستند و اصولا قطعنامه شورای امنیت که برجام را بخشی از آن قرار داده، از کاری که ترامپ قصد انجام آن را دارد، جلوگیری می‌کند.»
عراقچی تصریح کرد: «ترامپ و دولتش باید بدانند که پایبندی آن‌ها به برجام موضوع قطعی است که در برجام تاکید شده است و تخلف آن‌ها از برجام حتما عواقب خاص خود را خواهد داشت.»
همچنین علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی در دیدار نوروزی با کارکنان نوروزی این سازمان گفت: «دشمنان باید بدانند که در وضعیت برگشت‌پذیری برجام (باوجود اینکه هیچگاه به‌دنبال چنین وضعیتی نیستیم) اوضاع ویژه‌ای رقم خواهد خورد و زمانی که مسئولان بلندپایه نظام اراده کنند، ضرب شست ویژه‌ای برای برهم زنندگان این توافق خواهیم داشت.»
وی افزود: «ما به صورت جدی به‌دنبال حفظ منافع و حاکمیت ملی خود هستیم، اما درصورت خارج شدن آمریکا و عقب‌نشینی اروپا و قدرت‌های بزرگ دیگر از این توافق، قطع به یقین به‌گونه دیگری عمل خواهیم کرد.»
چندی بعد غلامعلی خوشرو، سفیر و نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد با بیان اینکه ایران به تعهداتش عمل کرده است، گفت تداوم و اعتبار برجام به اجرای کامل، موثر و بی‌قید و شرط آن از سوی سایر طرف‌ها بستگی دارد.
وی با تاکید بر اینکه برجام نه قابل تغییر است و نه قابل مذاکره مجدد، گفت: «از جامعه جهانی می‌خواهیم نگذارند آمریکا برجام را تضعیف کند، زیرا این به نفع چندجانبه گرایی نیست.»
فرضیه همدستی اروپا با آمریکا/ موضع قاطع ایران؛ آتش زدن برجام در صورت خروج آمریکا
موضوع یا بهتر بگوییم فرضیه همدستی اروپا با آمریکا در زمینه برجام مربوط به این زمان نمی‌شود و پیشتر در دوران مذاکرات هستهای مطرح بوده است. تصمیم‌گیران ارشد جمهوری اسلامی ایران بر این باورند که فرانسه و انگلیس نقش بازوهای کمکی آمریکا را در توافق هستهای و در راستای منافع آمریکا بازی می‌کنند و اصطلاح «پلیس خوب و پلیس بد» از همان زمان شکل گرفت.
گرچه بارها مقام معظم رهبری از پیش از آغاز مذاکرات در دولت حسن روحانی در زمینه انجام مذاکره با غرب هشدار داده بودند و در نهایت از تعبیر «این یک تجربه است» به‌عنوان توصیف مذاکره با اروپا و آمریکا یاد کرده بودند، ولی دولت همواره با رویکردی «بسیار خوشبینانه» به مذاکرات و بعد به توافق هستهای می‌نگریست. بعد از گذشت حدود سه ماه از ضرب‌الاجل ترامپ درباره اصلاح برجام و مشخص شدن ناکارآمدی اروپا در مهار زمام رئیس‌جمهوری به تعبیری «دیوانه» آمریکا، تحلیلگران و بعد تصمیم‌سازان نظام جمهوری اسلامی بیش از پیش قوت گرفتن فرضیه همدستی اروپا با آمریکا را بررسی کردند و برمبنای همین فرضیه است که از اواسط فروردین رویکرد دولت و نظام جمهوری اسلامی ایران به برجام قاطعیت بیشتری یافته است. البته نتیجه‌بخش نبودن برجام برای ایران و ادامه یافتن تحریم‌ها بر قاطعیت این رویکرد تاثیر داشته است.
نخستین اظهارنظر درباره رویکرد جدید را 18 فروردین ماه علاءالدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس مطرح کرد و گفت: «ایران طبق منافع ملی خود تصمیم می‌گیرد و اگر قرار باشد با خروج آمریکا از برجام تحریم‌ها فراگیر شود، استمرار حضور جمهوری اسلامی در چنین توافقی فاقد اهداف مورد نظر است.»
وی افزود: «مهم‌ترین هدف برجام رفع تحریم‌ها بود، لذا اگر به زمانی برگردیم که مجدد تحریم ها علیه ایران اعمال شود، قطعا در برجام نمی مانیم.
اوج اظهارنظر قاطع مقامهای ارشد کشورمان دربره خروج امریکا از برجام را باید روز 30 فروردین دانست که دکتر علی‌اکبر ولایتی، مشاور مقام معظم رهبری در امور بین‌الملل در اظهاراتی گفت: «همان‌گونه که مقام معظم رهبری در سخنان خود گفته‌اند اگر آمریکا بخواهد برجام را پاره کند جمهوری اسلامی ایران آن را آتش می‌زند.»
ولایتی تصریح کرد: «آمریکا می‌خواهد از برجام یک پوسته بدون محتوا باقی بگذارد. آن‌ها اکنون با اروپا تقسیم نقش کرده‌اند و در ظاهر اروپا در موضوع برجام مقاوم ایستاده است ولی می‌بینیم که فرانسه موضوع رایزنی بر سر مذاکرات موشکی را مطرح می‌کند.»
وی تاکید کرد: «حرف‌مان این است برجام نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر، اگر قرار شد برجام را از بین ببرند، بدانند ایران آن را آتش خواهد زد.»
در این راستا، اواخر فروردین محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان درباره رویکرد ایران نسبت به برجام اظهارنظر قاطعی کرد و گفت: «اگر آمریکا تصمیم به خروج از برجام بگیرد واکنشی از سوی ایران و جامعه بین‌المللی را مشاهده خواهد کرد که برایش اصلا خوشایند نخواهد بود.»
وی درباره خروج آمریکا از برجام و تصمیم ایران افزود: «آنچه که بارها اعلام کردیم این است که جمهوری اسلامی ایران از منافع ملی خود حراست می‌کند و باید منافع ایران از برجام حفظ شود، حتما اگر آمریکا تصمیم به خروج از برجام بگیرد، واکنشی از سوی ایران و جامعه بین‌المللی را مشاهده خواهد کرد که این واکنش برای آن اصلا خوشایند نخواهد بود.»
رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان این موضع را چند روز بعد نیز در سفر خود به نیویورک برای شرکت در اجلاس بین‌المللی صلح پایدار سازمان ملل متحد تکرار کرد و در پاسخ به سوالی درباره احتمال خروج واشنگتن از برجام گفت: «در این صورت اقدام ایران برای آمریکا بسیار ناخوشایند خواهد بود.»
سفر ظریف به نیویورک را باید اقدامی در راستای فروکردن موضع قاطع ایران نسبت به خروج از برجام در گوش آمریکایی‌ها توصیف کرد، چرا که رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان در آنجا و از رسانه‌های آمریکایی تلاش کرد به واشنگتن بفهماند خروج از برجام برایشان تبعات سنگینی برجای خواهد گذاشت. وزیر امور خارجه کشورمان در مصاحبه با شبکه خبری سی‌بی‌اس گفت: «ما برخی گزینه‌ها برای خودمان گذاشته‌ایم و آن گزینه‌ها آماده هستیم که از آن جمله می‌توان گزینه‌هایی را بیان کرد که ازسرگیری فعالیت‌های هستهای ما با سرعت بیشتر را شامل می‌شود.»
ظریف در پاسخ به سوال مارگارت برنان، مجری این شبکه درباره اینکه ایران چه پاسخی به خروج از برجام خواهد داد گفت: «گزینه‌های ما آماده اجرا هستند و ما هر موقع مناسب ببینیم تصمیم لازم را اتخاذ می‌کنیم.»
وی گفت: «ما نخستین کشوری نخواهیم بود که توافق هستهای را نقض می‌کنیم اما آن‌ها باید بدانند که اگر آن را نقض کنند پشیمان می‌شوند.»
ظریف همچنین تصریح کرد: «ایران توافق جانبی بر برجام میان کشورهای اروپایی و آمریکا که اروپایی‌ها هدف آن را حفظ این توافق هستهای در برابر تهدیدهای دونالد ترامپ می‌دانند نخواهد پذیرفت.»
وزیر امور خارجه کشورمان در مصاحبه با نیویورکر البته گزینه‌های ایران را برای مقابله با تصمیم احتمالی ترامپ بیان کرد و گفت: «تهران سه گزینه و سناریو در صورت خروج ترامپ از توافق هستهای دارد. سناریوی نخست، این است که ایران نیز از توافق هستهای خارج شود، به پایبندی خود به مفاد توافقنامه پایان دهد و غنی سازی اورانیوم را از سربگیرد. آمریکا هرگز نباید از این موضوع واهمه داشته باشد که ایران به‌دنبال بمب اتمی است. ولی ما به‌شدت به‌دنبال غنی‌سازی خودمان هستیم.»
ظریف افزود: «گزینه دوم، از مکانیسم اختلاف و منازعه در توافق هستهای استخراج می‌شود که به هر طرف اجازه می‌دهد تا شکایت رسمی را در کمیسیونی که برای رسیدگی به نقض مفاد توافقنامه تشکیل شده، ارجاع دهد. ایران تاکنون 11 شکایت را به این کمیسیون ارجاع داده است، به فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا که رئیس این کمیسیون است و موارد نقض توافق هستهای از سوی آمریکا را در سه مقطع مختلف اعلام کرده است. هدف اصلی از این روند، بازگرداندن آمریکا به پایبندی به مفاد برجام است.»
وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی تصریح کرد: «گزینه سوم که جدی‌ترین و شدیدترین است آن است که ایران احتمالا برای خروج از پیمان ان‌پی‌تی تصمیم‌گیری خواهد کرد. ایران از امضاکنندگان این پیمان به شمار می رود.»
خروج از پیمان ان‌پی‌تی موضوعی بود که اوایل اردیبهشت دریابان علی شمخانی، نماینده مقام معظم رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی بر آن تاکید کرده بود.
ظریف چندی پس از این دو مصاحبه در پیامی در کاربری توئیتر خود نسبت به برخی اظهارات مقامهای غربی درباره سرنوشت واکنش نشان داد و تصریح کرد که هیچ طرح جایگزینی برای برجام نیست و کشورهای اروپایی باید ترامپ را به آغاز اجرای تعهدات آمریکا تشویق کنند.
وی افزود: «رئیس‌جمهوری ماکرون درست می‌گوید که هیچ طرح جایگزینی برای برجام وجود ندارد. یا همه یا هیچ. رهبران اروپایی نه تنها باید رئیس‌جمهوری ترامپ را به ماندن در توافق هستهای تشویق کننند، بلکه مهمتر از آن (وی را) به آغاز اجرای همراه با حسن‌نیت بخش (مربوط به) خود تشویق کنند.»
تکاپوی غرب برای جلوگیری از فروپاشی برجام
هم‌زمان با اظهارنظر قاطع مقامهای ارشد ایران و مشخص شدن این موضوع که ایران با خروج آمریکا از توافق هستهای دیگر در این توافق باقی نمی‌ماند، مقامهای اروپایی که ظاهرا دستشان برای ایران رو شده است و می‌دانند تهران توجهی به ادعاهایشان درباره حفظ برجام ندارد، به تکاپو افتاده‌اند تا با رایزنی با ترامپ و فشار بر دولت آمریکا آن‌ها را مجاب به ماندن در توافق هستهای کنند.
در این راستا جلساتی میان رهبران اروپایی در بروکسل، مقر اتحادیه اروپا برگزار شد و امانوئل ماکرون، رئیس‌جمهوری فرانسه و آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان تصمیم گرفتند برای اقناع ترامپ به واشنگتن سفر کنند. ماکرون پیش از سفرش به آمریکا گفته بود جایگزینی برای برجام وجود ندارد.
تاکنون که البته سفر سه روزه ماکرون به واشنگتن در ظاهر نتیجه‌ای نداشته است و او شب گذشته (چهارشنبه) پس از دیدارش با ترامپ گفت: «انتظار می‌رود ترامپ با توجه به اظهاراتش از توافق هستهای خارج شود.»
ماکرون افزود: «نمی‌دانم تصمیم آمریکا چه خواهد بود، ولی تجزیه و تحلیل منطقی اظهارات رئیس‌جمهوری آمریکا نشان می‌دهد که نمی‌توان به باقی ماندن او در توافق هستهای امیدوار یود.»
حال باید دید آیا رویکرد ترامپ به برجام در چند روز آینده تغییر می‌کند و آیا مرکل می‌تواند در سفرش به واشنگتن ترامپ را مجاب به باقی ماندن در برجام کند؟ موضوعی که ممکن است صدراعظم آلمان را در اذهان اروپایی‌ها تبدیل به یک ناجی بزرگ کند.
انتهای پیام/