تسهیلات قانونی برای قبول فرزندخواندگی

گروه اجتماعی خبرگزاری آنا - مهرو ماهر؛ «فرزندخوانده» در حقوق ایران، مفهومی متفاوت از آنچیزی است که کشورهای غربی وجود دارد؛ در ایران، «فرزندخوانده» تنها تحت سرپرستی و نگهداری متقاضی قرار می‌گیرد و هیچ رابطه نسبی، سببی یا قانونی بین سرپرست و فرزندخوانده برقرار نمی‌شود؛ این در حالی است که در برخی کشورهای غربی، فرزندخوانده حتی از سرپرست خود، ارث هم می‌برد. مقررات فرزندخواندگی در ایران، تا سال 1353 قانون خاصی نداشت. با تصویب قانون حمایت از کودکان بی‌سرپرست در اسفندماه 1353 برای اولین بار واگذاری سرپرستی کودکان بی‌سرپرست به خانواده‌های متقاضی از نظر قانونی مجاز دانسته شد. این قانون وجود داشت تا اینکه در سال 1383 با توجه به ضروریاتی که وجود داشت، لایحه‌ای برای اصلاح قانون به مجلس فرستاده شد. لایحه‌ای که البته حواشی زیادی داشت و همین حواشی باعث شد تا تصویب آن حدود یک دهه به طور بیانجامد و سرانجام قانون جدید حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست در شهریورماه 1392 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. برای بررسی بیشتر پیرامون موضوع فرزندخواندگی و مقررات قانونی در این خصوص، آنا با محمد نفریه، مدیرکل امور کودکان و نوجوانان سازمان بهزیستی کشور گفت‌وگو گرده است.

قانون فرزندخواندگی جدید در چه سالی اصلاح و مورد بازنگری قرار گرفت؟

قانون پیشین فرزندخواندگی مصوب سال 1353 بود که در سال 1383 مورد بازنگری قرار گرفت و قوه قضاییه و سایر دستگاه‌های ذیربط با همکاری سازمان بهزیستی کشور لایحه اصلاحی آن را تدوین و به مجلس تقدیم کردند.

در نهایت پس از گذشت سه دوره از مجلس و یک دهه، قانون حمایت از کودکان بدسرپرست و بی سرپرست در سال 1392 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید البته قانون فرزندخواندگی مصوب سال 1353 در مورد فرزندخواندگی در همان دوره کارگشا و مفید بوده است اما با گذشت زمان و تغییر شرایط جامعه نیاز به بازنگری این قانون احساس می‌شد، برهمین اساس قانون جدید فرزندخواندگی در قالب 36 ماده و 17 تبصره به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد و پس از آن به همه دستگاه‌های اجرایی ابلاغ و از سال 94 در سراسر کشور قابلیت اجرا پیدا کرد.

چه موادی از قانون فرزندخواندگی مورد بازنگری قرار گرفت و این تغییرات چه بود؟

در قانون پیشین تنها زوجینی که فرزند نداشتند می‌توانستند نسبت به فرزندخواندگی اقدام کنند در حالی که در قانون جدید علاوه بر این زوجین، دختران مجرد و زنان بالای 30 سال و همچنین زوجینی که فرزند هم دارند می‌توانند نسبت به پذیرش فرزند از بهزیستی اقدام کنند. در قانون قبلی فقط زوجین مقیم ایران می‌توانستند درخواست فرزندخواندگی کنند در حالی که براساس قانون جدید ایرانیان مقیم خارج از کشور نیز می‌توانند فرزندخوانده بپذیرند و ایرانیان سراسر دنیا می‌توانند در صورت دارا بودن شناسنامه ایرانی با مراجعه به دفاتر حافظ منافع سفارت خانه‌ها درخواست فرزندخواندگی کنند و پس از دوره نظارتی 6 ماهه سازمان بهزیستی و یا با دستور قاضی می‌توانند فرزندخوانده خود را قبل از 6 ماه نیز از کشور خارج کنند. همچنین قبلا زوجین برای درخواست فرزند با مراجعه به قوه قضاییه پرونده تشکیل می‌دادند و پس از آن به سازمان بهزیستی معرفی می‌شدند در حالی که امروزه زوجین برای فرزندخواندگی ابتدا به بهزیستی مراجعه کرده و پس از تشکیل پرونده، سازمان بهزیستی نسبت به استعلام از دستگاه‌های مختلف عدم اعتیاد، سلامت جسمی و روانی، عدم سوء پیشنیه را بررسی می‌کند و در صورت تایید همه مراحل برای پذیرش فرزند به مراجع قضایی معرفی می‌شوند که با این روش بسیاری از پرونده های وارده به قوع قضاییه کاهش یافته است زیرا فقط در صورتی که خانواده‌ای شرایط لازم را داشته باشد برای پذیرش فرزند معرفی می‌شود.

شرایط عمومی پذیرش فرزندخوانده چیست؟

تقید به انجام واجبات و ترک محرمات، عدم محکومیت جزائی موثر، تمکن مالی، سلامتی جسمی و روحی، عدم حجر، عدم اعتیاد به مواد مخدر، روانگردان‌ها و الکل، عدم ابتلا به بیماری‌های واگیر یا صعب العلاج، صلاحیت اخلاقی، اعتقاد به یکی از ادیان مطروح در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ... از شرایط عمومی و اصلی اخذ فرزندخواندگی است.

چه کسانی می‌توانند کودکان تحت پوشش بهزیستی را به فرزندخواندگی بپذیرند؟

اولویت در پذیرش سرپرستی به ترتیب با زن و شوهر بدون فرزند، سپس زنان و دختران بدون شوهر فاقد فرزند و در نهایت زن و شوهر دارای فرزند است، زن و شوهری که پنج سال از تاریخ ازدواج آن‌ها گذشته باشد و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند، مشروط به این‌که حداقل یکی از آن‌ها بیش از سی سال سن داشته باشد؛ دختران و زنان بدون شوهر، در صورتی‌که حداقل سی سال سن داشته باشند، منحصراً حق سرپرستی دختران را می‌توانند داشته باشند؛ زن و شوهر دارای فرزند مشروط بر این‌که حداقل یکی از آن‌ها بیشتر از سی سال سن داشته باشد.

چه کودکانی شرایط فرزندخواندگی دارند؟

براساس این قانون تمام کودکان و نوجوانان نابالغ و نیز افراد بالغ زیر 16 سال که به تشخیص دادگاه، عدم رشد و نیاز آن‌ها به سرپرستی احراز شود را مشروط بر موارد زیر می‌توان به فرزندخواندگی سپرد:

1-امکان شناخت هیچ‌یک از پدر، مادر و جد پدری آن‌ها وجود نداشته باشد

پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از سوی ولی قهری آن‌ها در قید حیات نباشد؛

3-افرادی که سرپرستی آن‌ها به موجب حکم مراجع صلاحیت‌دار به سازمان سپرده شده و تا زمان 2 سال از تاریخ سپردن آن‌ها به سازمان، پدر، مادر، جد پدری یا وصی منصوب از سوی ولی قهری برای سرپرستی آن‌ها مراجعه نکرده باشند؛

4- هیچ‌یک از پدر، مادر، جد پدری یا وصی منصوب از سوی ولی قهری صلاحیت سرپرستی را نداشته باشند و به تشخیص دادگاه صالح این امر حتی به ضم امین یا ناظر نیز حاصل نشود.

پس از پذیرش فرزندخواندگی آیا نظارتی بر عملکرد والدین صورت می‌گیرد؟

سازمان بهزیستی کشور پس از اینکه فرزندی را به خانواده‌ای واگذار کرد موظف است در یک دوره بر نحوه رفتار و ارتباط خانواده با فرزندخوانده نظارت مستمر داشته باشد به طوری که پس از واگذار فرزند به خانواده در یک دوره 6 ماهه آزمایشی وضعیت کودک را در خانواده مورد بررسی قرار می‌دهد به این صورت که در ماه اول، هفته‌ای یک‌بار و در ماه‌های بعد به‌صورت ماهیانه بر روند کار خانواده نظارت دارد. همچنین پس از کسب اطمینان از پذیرش و تفاهم متقابل کودک و خانواده و تأمین نیازهای مادی و معنوی کودک در خانواده به تشخیص کارشناس، گزارش‌های لازم جهت صدور حکم قطعی به مراجع ذی‌صلاح ارائه می‌شود. همچنین در صورت صلاحدید مددکار، این زمان حداکثر به مدت یک‌سال قابل تمدید است. علاوه بر این نماینده سازمان بهزیستی انجام تعهدات مالی زوجین نظیر انتقال یک‌سوم اموال، افتتاح حساب پس‌انداز و بیمه را پیگیری می‌کند.
پذیرش کودکان تحت پوشش بهزیستی پس از تصویب و اجرای قانون جدید فرزندخواندگی چه تغییری کرده است؟

خوشبختانه با تسهیل قانون فرزندخواندگی از سال 94 تاکنون بیش از 50 درصد از فرزندخواندگی افزایش یافته است؛ به طوری که قبل از انقلاب علی رغم اینکه جمعیت کشور ما 35 میلیون نفر بیشتر نبود اما حدود 12 هزار کودک در مراکز بهزیستی نگهداری می‌شدند، در حالی که امروز با وجود 85 میلیون جمعیت کشور تعداد کودکانی که در مراکز شبانه روزی ما نگهداری می‌شوند به کمتر از 10 نفر رسیده است.

برای حمایت و تشویق خانواده‌ها برای پذیرش کودکان بدون سرپرست چه تدابیری اندیشیده‌اید؟

باتوجه به اینکه سازمان بهزیستی بر رشد و تربیت کودکان در خانواده تاکید دارد،‌تلاش می‌کنیم بچه‌ها در خانواده‌های جایگزین نگهداری ‌شوند به طوری که ابتدا در خانواده‌های سببی و نسبی برای این کودکان به دنبال خانواده هستیم و در نهایت در اقوام دورتر و با دادن امداد از خانواده‌های دورتر درخواست می‌کنیم که کودک را نزد خود نگهداری کنند. همچنین در صورت نبودن هیچ یک از اقدام سببی و نسبی و حتی اقوام دو کودک را در قالب فرزندخواندگی به افراد دیگر واگذار می‌کنیم . برهمین اساس هر کودک از قبیل فرزندخواندگی دائم، امین موقت و حضانت و قیومیت قابل واگذاری است.

سازمان بهزیستی کشور در طرح امداد برای نگهداری از هر کودک مبلغ 370 هزار تومان به خانواده به عنوان امداد یارانه پرداخت می‌کنیم، به عنوان مثال در صورتی که یک خانواده سرپرستی سه فرزند را بپذیرد یک میلیون و صد هزار تومان به آنها تعلق می‌گیرد و برای پرداخت این مبلغ فرزند سن کودک تفاوتی ندارد، هدف سازمان بهزیستی از این کمک هزینه جلوگیری از بروز مشکلات مادی خانواده‌هایی است که از این فرزندان مراقبت و نگهداری می‌کنند.

هم اکنون چه تعداد کودک بدسرپرست و بی سرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی هستند و چه تعداد در خانواده‌های جایگزین نگهداری می‌شوند؟

هم اکنون 25 هزار کودک تحت پوشش سازمان بهزیستی داریم که کمتر از 10 هزار نفر از آنان در مراکز بهزیستی نگهداری می‌شوند و 15 هزار نفر نیز در خانواده‌های جایگزین تحت مراقبت هستند.

به ازای هر کودک بی سرپرست و بدسرپرست چه تعداد متقاضی در کشور وجود دارد؟ آیا درخواستی از مردم برای پذیرش کودکان دارید؟

همیشه تعداد متقاضیان فرزندخواندگی نسبت به تعداد کودکان تحت پوشش بهزیستی بیشتر است به طوری که برای هر یک فرزند 9 خانواده متقاضی وجود دارد زیرا تمام کودکان زیر 16 سال در سازمان بهزیستی قابل واگذاری است.

به نظر می‌رسد خانواده‌ها و خیرین باید در دیدگاه خود نسبت به فرزندخواندگی تغییراتی ایجاد کنند زیرا بسیاری از خانواده‌ها درخواست فرزندخواندگی نوزاد شیرخوار و دختر دارند در حالی که باید بچه‌های بزرگتر و دارای معلولیت نیز مورد توجه خانواده‌ها قرار گیرد زیرا آنان نیز خواهان خانواده هستند. و حتی بهزیستی شرایط پذیرش این کودکان را نسبت به سایر کودکان بیشتر تسهیل کرده است.

سرپرستی کودکان بیمار در بهزیستی چه می شوند؟

برخی از خیرین و خانواده‌های نیکوکار فرزندان مبتلا به بیماری و نقص عضو را تحت حمایت و نگهداری قرار می‌دهند.به طوری که حتی فرزند معلول، بیماران خاص، کودک مبتلا به اچ آی وی مثبت، کودک مبتلا به فلج مغزی، کودک مبتلا به بیماری قلبی پیشرفته، معلول جسمی حرکتی و کودک مبتلا به هپاتیت نیز به فرزندخواندگی پذیرفته شده است و این گونه نیست که همه کودکان بیمار و دارای معلولیت در سازمان بهزیستی بدون حامی بمانند.

فرزندخواندگی کودکان بدسرپرست در قانون جدید فرزندخواندگی چه تغییری کرده و چه شرایطی دارد؟

در قانون جدید می‌توان از والدین کودکان بد سرپرست خلع مسئولیت و سلب حضانت کرد و کودکان بدسرپرست را نیز به فرزندخواندگی پذیرفت البته هنوز سیستم قضایی کشور به سختی از خانواده کودکان بد سرپرست سلب صلاحیت می‌کند و مجبوریم این کودکان را به صورت امین موقت به خانواده‌ها واگذار کنیم. در حالی که گاهی پدر و مادر از هم جدا می‌شوند و نمی‌خواهند کودک را نگهداری کنند که این مصداق کودک آزاری است و باید هر چه سریعتر نسبت به تعیین تکلیف این کودک اقدام شود.

سازمان بهزیستی کشور هم اکنون به دنبال خانواده‌هایی است که به صورت امین موقت از کودکان بدسرپرست نگهداری و مراقبت کنند زیرا براساس سیاست‌های سازمان بهزیستی حتی بهترین و مجهزترین مراکز بهزیستی نسبت به یک خانواده متوسط رو به پایین هم بدتر است و کودکان باید در دامن خانواده رشد کنند.

کودکان بدسرپرست به کودکانی گفته می‌شود که پدر و مادر و جدپدری آنها به عنوان اولیای قهری در قید حیات‌اند اما براساس قانون مدنی صلاحیت نگهداری کودکان برای مدت مشخصی را از دست داده‌اند. اعتیاد والدین، ابتلا به بیماری صعب‌العلاج و مسری (بیماری که بهداشت روانی و جسمانی کودکان را به خطر بیندازد)، فساد اخلاقی، جدایی و طلاق والدین از جمله مواد قانونی است که صلاحیت والدین را برای نگهداری کودکان را رد می‌کند.

چه تعداد از کودکان تحت پوشش سازمان بهزیستی بدسرپرست هستند؟

هم اکنون بیش از ۷۵ درصد کودکان بهزیستی بدسرپرست هستند و بهزیستی امین موقت آنها است ؛برهمین اساس سازمان بهزیستی از ابتدای امسال طرح مراقبت مشارکتی را به صورت پایلوت در 5 استان آغاز کرده است که در این طرح از ابتدای سال تاکنون 60 فرزند به خانواده‌ها واگذار شده است. این طرح در سایر کشورهای دنیا اجرا و دستاوردهای مثبتی داشته است و بهزیستی نیز سعی دارد با بومی سازی این شیوه مراقبتی کودکان بدسرپرست را به خانواده‌ها واگذار کند.

سالانه چه تعداد از کودکان تحت پوشش بهزیستی را به خانواده‌ها واگذار می‌کنید؟

سالانه 1400 فرزندتحت پوشش سازمان بهزیستی کشور از سوی خانواده‌ها به فرزندخواندگی پذیرفته می شود.

آیا با تسهیل قانون فرزندخواندگی به دختران و زنان مجرد بالای 30 سال از سوی زنان استقبالی از این قانون صورت گرفته و چه تعداد کودک را به فرزندخواندگی پذیرفته‌اند؟

از زمان ابلاغ آیین‌نامه قانون «حمایت از کودکان بی‌سرپرست و بدسرپرست» بسیاری از دختران جوان نیز متقاضی فرزندخواندگی شدند، برهمین اساس در صورتی‌که حداقل 30 سال سن و سایر شرایط مانند اشتغال و بیمه را داشته باشند، می‌توانند منحصراً حق سرپرستی اناث ( دختران) را بپذیرند. هنوز آمار کلی از تعداد این دختران در دست نیست و از ابتدای امسال جزو اقلام آماری سازمان بهزیستی قرار گرفته است که می‌توانیم پس از جمع بندی آمار استانی در سال آینده یک آمار دقیق ارائه کنیم.

شرایط فرزندخواندگی دختران مجرد بالای 30 سال را توضیح دهید؟

واگذاری فرزند به دختران مجرد بالای 30 سال اولویت دوم سازمان بهزیستی کشور است، براساس قانون، پدر و مادر بدون فرزند در اولویت اول، دختران مجرد بالای 30 سال در اولویت دوم و پدر و مادر دارای فرزند در اولویت سوم قبول فرزندخوانده هستند. البته در این قانون ازدواج دختران مجرد پس از پذیرش فرزندخوانده نیز پیش بینی شده است و در صورت تصمیم به ازدواج این دختران برای ادامه فرزندخواندگی باید وضعیت همسرشان از سوی سازمان بهزیستی مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد و در صورتی که وضعیت همسر مورد تایید سازمان بهزیستی نباشد کودک مجددا به سازمان بهزیستی منتقل می‌شود.

شاغل بودن و بیمه زنان و دختران مجرد بالای 30 سال یکی از شرایط عمومی پذیرش فرزندخواندگی است و در صورتی که دختر از درآمد مالی ثابت و بیمه برخوردار نباشد شرایط پذیرش فرزند را ندارد زیرا براساس قانون کسانی که متقاضی فرزندخواندگی هستند باید بتوانند حداقل هزینه نگهداری و تهیه مایحتاج زندگی کودک را تامین کنند.

همچنین در قانون پیش بینی شده که متقاضی فرزندخواندگی باید تعهد دهد که یک سوم اموال خود را به کودک واگذار می‌کند و یا اینکه در وصیت نامه باید قید شود زیرا براساس قانون به فرزندخوانده ارث نمی‌رسد، البته میزان یک سوم اموال با نظر قاضی محاسبه و مشخص می شود، علاوه بر این باید فرزند بیمه تامین اجتماعی، بیمه عمر و آتیه نیز داشته باشد و تامین هزینه‌های زندگی و تهیه مایحتاج اولیه فرزند از شروط عام فرزندخواندگی است.

به منظور تسریع روند فرزندخواندگی و طی مراحل اداری برای ثبت درخواست چه تدابیری در نظر گرفته‌اید؟

سازمان بهزیستی اخیرا سامانه فرزندخواندگی را در کشور راه اندازی کرده است تا از این طریق خانواده‌های متقاضی فرزندخواندگی بتوانند ساده‌تر از گذشته و بدون مراجعه حضوری و طی روند بورکراسی در لیست پذیرش فرزند قرار گیرند، البته هم اکنون این طرح به صورت پایلوت در تهران اجرا می‌شود و پس از گذراندن مرحله آزمایشی در سراسر کشور اجرایی خواهد شد. در این سامانه هر سه گروه زوجین بدون فرزند، دختران مجرد بالای 30 سال و زوجین دارای فرزند می‌توانند ثبت نام کنند و روند واگذاری فرزند به آنها از سه ماه نیز کمتر خواهد شد.

پس از پایان 18 سالگی چه برنامه‌ای برای فرزندان بی سرپرست تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور در نظر دارید و آیا آنان را بدون پشتوانه مالی و مهارت در جامعه رها می‌کنید؟

متاسفانه رها سازی کودکان تحت پوشش بهزیستی پس از 18 سالگی تصور اشتباهی است که در بین برخی از مردم رواج یافته است،‌ در گذشته بچه‌ها با رسیدن به سن 18 سالگی از مراکز بهزیستی ترخیص می‌شدند در حالی که هم اکنون «حداقل» سن ترخیص 18 سال ثبت شده است، همچنین برای دختران تحت پوشش بهزیستی از ابتدا هم ملاک سنی برای ترخیص مد نظر نبوده است. در سال‌های اخیر در صورتی که فرزندان تحت حمایت بهزیستی بخواهند تا مقطع دکتری نیز به تحصیل خود ادامه دهند شرایط مهیا است و حتی سازمان بهزیستی تمامی هزینه‌های تحصیل آنان در تمام دانشگاه‌های کشور از جمله دانشگاه آزاد اسلامی را می‌پردازد و هم اکنون نیز حدود 1700 دانشجو در سراسر کشور تحت پوشش سازمان بهزیستی هستند.

پزشک، دندانپزشک، روانشناس، مهندس مکانیک، استاد دانشگاه تنها بخشی از مشاغل فرزندان تحت پوشش بهزیستی است، حتی افرادی در سازمان هستند که نه تنها خودشان شاغل شده‌اند بلکه با ایجاد کارگاه و کارآفرینی توانسته‌اند برای تعداد دیگری از افراد تحت پوشش نیز شغل ایجاد کنند.

افراد تحت پوشش سازمان بهزیستی قبل از ترخیص یک مهارت و حرفه را به صورت کامل آموزش می‌بینند و کارت یک مرکز فنی را دریافت می‌کنند، همچنین دوره‌های زبان انگلیسی و آی تی را در سازمان بهزیستی می‌گذرانند. سازمان بهزیستی در زمان ترخیص فرزندان تحت پوشش مبلغ 18 میلیون تومان هزینه ترخیص به آنان پرداخت می‌‌کند و حتی بیمه آتیه برای آنان در نظر گرفته است.همچنین در طول زمان نگهداری آنان در سازمان بهزیستی کشور یارانه آنان در یک حساب بانکی به نام خودشان جمع آوری شده است تا در آینده بتوانند سرمایه ای برای ادامه کار داشته باشند، به هر یک از این افراد در صورت راه اندازی شغل تا سقف5 میلیون تومان وام بلاعوض تعلق می گیرد و اگر گروه های 4 تا 6 نفره همیار داشته باشند وام تا مبلغ 30 میلیون تومان نیز پرداخت می‌شود و در صورتی که فردی شغل نداشته باشد تا 5 سال از سوی سازمان بهزیستی امداد مستمر و غیر مستمر صورت می‌گیرد تا این فرد نیز بتواند توانایی زندگی مستقل را داشته باشد.