دیپلماسی علمی و اتحاد اسلامی

«کنفرانس اتحادیه بین‌المجالس سازمان همکاری اسلامی» طی روزهای 26 و 27 دی‌ماه سال جاری در تهران برگزار شد. این کنفرانس، فرصت بزرگی برای مرور مخاطرات جهان اسلام و همفکری برای مقابله با آنها بود و همچنین بیش از هر چیز، زمینه‌ای برای نزدیکی و یکپارچگی کشورهای اسلامی بود که به ضرورت مهم جهان اسلام در حال حاضر تبدیل شده است.

در ابتدای برگزاری کنفرانس، رهبر معظم انقلاب، بیاناتی شدیداً صریح را خطاب به میهمانان نماینده کشورهای اسلامی ابراز کردند که خصوصاً از دو بعد برای نهادهای علمی همچون دانشگاه آزاد اسلامی، قابل تأمل است.

ایشان در این نشست و در خلال سخنرانی به محورهایی به عنوان ضرورت جهان اسلام اشاره کردند. اما بیانات ایشان، مشخصا بر دو محور اصلی «اتحاد اسلامی» و «پیشرفت علمی» متمرکز بود. یقیناً در محور نخست، تأکید معظم له را بایستی به اقتضای نشست و نوعِ میهمانان مرتبط دانست، اما محور دوم، از جمله مواردی است که در اکثر بیانات یا سخنرانی‌های رهبر حکیم انقلاب اسلامی، تکرار می‌شود و با این حال، ذکر آن در این نشست، مواجه‌های جدید و به خصوص از پیشرفت علمی را به ذهن متبادر می‌کند که خصوصاً به عنوان هسته اتحاد و روابط بین‌المللی در حوزه جهان اسلام و همچنین به عنوان ابزار مقابله با تفوق جهان سلطه، موضوعیت می‌یابد. این برداشت که حاصل مطالعه متن بیانات است، پرسش‌هایی را راجع به نقش پیشرفت علمی در مقابله با جهان سلطه و تأثیر آن بر همبستگی اسلامی مطرح میکند.

بنابراین، هر تأکید بر نقش خاص علم، محققاً متضمن نقش نهادهای علمی در همان حوزه خاص نیز می‌باشد.

بیانات رهبر حکیم انقلاب اسلامی درخصوص لزوم پیشرفت علمی در کشورهای اسلامی، در حالی ایراد می‌شود که بر‌اساس یکی از گزارش‌های جالب توجه در زمینه روند تولید علم در کشورهای اسلامی در وب سایت ساینس ماتریکس، رشد علم در کشورهای اسلامی طی سالیان اخیر چشمگیر بوده است. این گزارش بر‌اساس اطلاعات استخراج شده از پایگاه اطلاعاتی تامسون رویترز تهیه شده است. تحلیل اطلاعات حاصله بر‌اساس تحولات منطقه‌ای و جغرافیایی مهم ٣٠ سال اخیر مانند برچینی دیوار برلین در اروپا، (فروپاشی اتحاد جماهیر شوری) در آسیا و (جنگ بین ایران و عراق و عراق و کویت) در منطقه جنوب غرب آسیا انجام گرفته است.

در این گزارش نشان داده شده است که رشد علم در مناطق اسلامی به طور کلی در سی سال اخیر سریع بوده است و تقریبا چهار برابر سطح جهانی است. در میان کشورهای مورد نظر در این گزارش، ایران و ترکیه در راس هرم رشد تولیدات علمی قرار دارند. به ویژه ایران، یکی از نمونه‌های موجود در دو دهه اخیر است که سریعترین رشد در افزایش ظرفیت تولید علم را دارا بوده است.

در گزارش مذکور اشاره شده است که حمله عراق به ایران اسلامی و سپس به کویت که از مهمترین وقایع ٣٠ سال اخیر منطقه محسوب می‌شود، پیامدهای متفاوتی را بر روند رشد تولیدات علمی این سه کشور در پی داشته است. همانطور که انتظار می‌رفت مشکلات اقتصادی و حکومت دیکتاتور و منزوی عراق موجب کاهش رشد علمی آن کشور در دهه هشتاد میلادی گردید. در حالی که نشانه‌هایی از ترمیم سیستم علمی کشور عراق در اواخر دهه هشتاد به چشم می‌خورد، وقوع سومین جنگ این جریان را به رکودی عمیق فرو برد. کویت در دهه ٨٠ از رشد علمی مناسبی برخوردار بوده است. این روند رشد پس از حمله عراق دچار آسیب شد و علی‌رغم پیشرفت‌های اخیر، کویت تا‌کنون قادر به بازیابی وضعیت خود در دهه هشتاد میلادی نبوده است.

پاسخ ایران در‌خصوص آسیب‌های حاصل از جنگ کاملا متفاوت بوده است و جمهوری اسلامی رشد سریعی را در تولیدات علمی تجربه کرده است.

در حقیقت ایران سریعترین رشد را در میان کشورهای جهان دارا است. در واقع، همانطور که در بیانات هم ارائه شده است، کشور جمهوری اسلامی ایران را می‌توان الگوی موفق توسعه و رشد علمی در جهان اسلام دانست و می‌توان اقدامات اثرگذار و سازنده جمهوری اسلامی ایران را به عنوان راهکار برای همه کشورهای اسلامی ارائه کرد.

اراده دانشگاه آزاد اسلامی در دوره جدید مدیریت عالی خود در نمایندگی علمی جمهوری اسلامی ایران در منطقه و در بین کشورهای اسلامی را می‌توان هم راستا با مسئولیت دیپلماسی علمی دانشگاه در ایجاد تحرک علمی در کشورهای اسلامی به عنوان محور همبستگی و اتحاد جوامع اسلامی تفسیر و دنبال کرد.

نقاط قوتی که به اتکای آن می‌توان ابتکار عمل در حوزه دیپلماسی علمی در جهان اسام را در دست گرفت عبارتند از رشد پرشتاب علم در کشور به عنوان نمود اصلی اقتدار علمی، ارزش محوری در علم مبتنی بر آموزه‌های اسامی و زبان مشترک دینی در این حوزه، وارد شدن به میدان نوآوری‌های علمی، رشد خودباوری در دانشگاه و رشد بالای افراد دارای تحصیلات عالی در کشور.

همه این محورها، در مسیر دیپلماسی علمی کارآمد و موثر است. در عین حال، بی‌ثباتی سیاسی، اشکالات ساختاری، ضعف روابط درونی و بیرونی علمی و تحقیقاتی در جهان اسلام و موانع انگیزه‌ای محققان موارد بازدارنده‌ای است که بایستی با مواجهه اصولی با آنها، موانع را مرتفع کرد. فرصت‌های پیش‌روی دانشگاه آزاد اسلامی به لطف همت و تلاش ملی و موفقیت‌های حاصل شده، بسیار گسترده است. امکانات معنوی و راه‌حل‌های تمدنی اصیل اسلامی، بیداری اسلامی، مؤسسات بزرگ و فراگیر آموزشی و پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی، توسعه دسترسی به منابع علمی و توسعه روابط علمی جهان اسلام، از جمله این امکانات است. بسیج همه این امکانات برای مقابله با آسیب‌های عملی یا ذهنی موجود از جمله وابستگی روانی به دانش و فناوری غیربومی، تحریم علمی کشورهای اسلامی و از جمله ایران، تبلیغ رویکرد متخاصم در زمینه همخوانی علم و دین از سوی دشمنان اسلام، جاذبه زیرساختی و منابع در خارج از جهان اسلام و اسلام‌هراسی متاثر از عقب نگه داشتن جهان اسلام در زمینه‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی، که کشور جمهوری اسامی ایران تجربه گسترد‌ه‌ای از این قبیل را پشت سر گذاشته است، ظرفیت کشور عزیز ما در جایگاه رهبری علمی جهان اسلام را مضاعف می‌کند.

اگر فقدان همگرایی موثر در جهان اسام را مانع جدی و اصلی پیشرفت کشورهای اسلامی و غلبه سلطه کشورهای سلطه گر بر آنها بدانیم، بخش مهمی از راه‌های برون‌رفت از وضعیت جاری، در نهادهای علمی این کشورها نهفته است. هر میزان همگرایی علمی در بین کشورهای اسامی، به معنای اتحاد جهان اسلام در معنای کلی آن نیز خواهد بود. دانشگاه آزاد اسلامی، قابلیت نمایندگی کشور مقتدر ایران و رهبری جریان وحدت علمی در جهان اسلام را دارد.

*سرپرست سازمان چاپ و مسئول امور رسانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی