ترکیه به دنبال بردن جمهوری آذربایجان زیر چتر پان ترکیسم

گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا؛ خبرگزاری آنا در هفته‌های اخیر با توجه به اهمیت موضوع نفوذ و حضور ترکیه در حوزه پیرامونی و امنیتی جمهوری اسلامی ایران شروع به انتشار یک مجموعه از گزارش‌ها و یادداشت‌ها در این زمینه کرده، که تاکنون دو کشور آذربایجان، افغانستان و حوزه آسیای مرکزی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در همین رابطه و با توجه به اهمیت و حساسیت موضوع در ارتباطی که با جناب آقای محسن پاک آیین سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان داشتیم ایشان با بررسی گزارش ما در یادداشتی به تحلیل و بررسی جایگاه ترکیه در جمهوری آذربایجان پرداخته، که در ادامه متن این یادداشت را می‌خوانید.

ترکیه بعد از فروپاشی شوروی، توجه زیادی به جنوب قفقاز داشت و این منطقه را به عنوان حوزه نفوذ جدید خود تعریف نمود. این کشور سعی کرد خود را به عنوان حلقه اتصال آذربایجان با اروپا و همچنین خط ترانزیت کالا و انرژی معرفی نماید. آنکارا خود را منادی صلح و اهرم ثبات در منطقه خواند و با تاکید بر زبان و هویت ترکی، سعی کرد جمهوری آذربایجان که با بحران هویت روبرو بود را در زیر چتر پان ترکیسم قرار دهد.

بر این اساس ناسیونالیسم آذری و پان‌ترکیسم در کنار هم قرار گرفتند و روابط دو کشور به عنوان یک ملت و دو دولت ، در مسیر توسعه قرار گرفت. امروز هم ترکیه در زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و امنیتی در آذربایجان حضور و نفوذ دارد.

اولین مرحله از نفوذ اقتصادی ترکیه در جمهوری آذربایجان با محور تجارت آغاز شد و بازرگانان ترک به عنوان پیشقراولان توسعه اقتصادی به اذربایجان آمدند. بر اساس آمارها در حال حاضر بیش از یک هزار شرکت ترکیه در جمهوری آذربایجان سرمایه‌گذاری کرده و در سال‌های اخیر نیز رشد مبادلات تجاری دو کشور در بخش‌های گوناگون دیده شده است.

ترانزیت دومین محور مهم همکاری‌های اقتصادی آنکارا و باکو است. احداث خط لوله نفت باکو - تفلیس - جیهان و خط لوله گاز باکو-تفلیس-ارزروم، برای انتقال انرژی به اروپا، ترکیه را به عنوان مسیر ترانزیت انرژی آذربایجان مطرح کرده است. همچنین شرکت‌های نفتی ترکیه در کنسرسیوم‌های نفتی وگازی آذربایجان دارای سهام هستند.

سومین محور همکاری دو کشور موضوع حمل و نقل بوده و امروز استفاده از محور حمل ونقلی آذربایجان برای ورود ترکیه به روسیه و آسیای مرکزی و همچنین احداث راه آهن باکو –تفلیس – قارص محورهای اصلی حمل و نقل دو کشور هستند. مضاف بر این محورها، حضور سرمایه‌گذاری و حضور فنی شرکت‌های ترک درپروژه‌های مختلف صنعتی ،تجاری وخدماتی موجب رونق همکاری‌های اقتصادی دو کشور است.

اما فرهنگ مهمترین حوزه نفوذ ترکیه در جمهوری آذربایجان است. البته تلاش دولت‌های پیشین ترکیه برای ترویج پان ترکیسم موجبات نارضایتی دولت آذربایجان را فراهم کرد و حتی موجب سردی روابط دو کشور در اوایل دوره حیدرعلی‌اف شد. اما آنکارا هوشمندانه با تغییر رویکرد خود و کاهش فعالیت‌های پان ترکی توانست به مرور زمان دامنه نفوذ فرهنگی خود را افزایش دهد تا حدی که حیدر علی‌اف برای نمایش دوستی دوکشور ازعبارت "یک ملت در قالب دو دولت" استفاده کرد.

امروز در حوزه فرهنگی کانال های مختلف ترکیه بصورت شبانه روزی در منازل و رستوران‌های آذربایجان و اماکن عمومی فعال است. تکلم و نگارش به زبان ترکی استانبولی در دستور کار عوامل فرهنگی ترکیه قرار دارد. خوانندگان آذری که ترانه‌های ترکی استانبولی را اجرا می‌کنند و هنرپیشه‌های آذری که در فیلم‌های ترک ایفای نقش می‌کنند، همه از مظاهر حضور فرهنگی ترکیه در آذربایجان هستند.

در زمینه علمی، ترکیه با تاسیس مدارس ترک زبان، جوانان آذربایجان را آموزش می‌دهد و دانشگاه قفقاز، متعلق به ترکیه نیز از زمان حکومت ایلچی بی در آذربایجان دایر و اقدام به جذب دانشجو در رشته‌های مختلف تحصیلی کرده است.

البته روابط خوب آنکارا و باکو به این معنا نیست که اختلاف نظری بین دو کشور وجود ندارد و آنکارا می‌تواند بدون محدودیت دراین کشور فعالیت نماید.

یکی از اختلافات جدی، موضوع برقراری روابط آنکارا- ایروان است که حدود دو سال است که باکو را نگران کرده است. وقتی وزرای امورخارجه ترکیه و ارمنستان دو سند درمورد برقراری روابط سیاسی و باز گشایی مرزها در سوییس امضاء نمودند، باکو واکنش نسبتا تندی نشان داد و مسجد ترک‌ها در جنب مزار شهدا در باکو را تعطیل کرد.

انتظار ترکیه از آذربایجان در خصوص شناسایی قبرس ترک‌نشین نیز از دیگر موارد مورد اختلاف است. باکو تاکنون از این اقدام پرهیز نموده و احتمال می‌دهد پاسخ مثبت به درخواست ترکیه، نه تنها موجب ناخرسندی کشورهای اروپائی شود، بلکه بهانه‌ای به دست ارمنستان برای شناسایی استقلال قره باغ خواهد داد.

اختلاف در مورد لغو روادید آذربایجان برای اتباع و اختلاف نظر در زمینه میزان تعرفه ترانزیتی انتقال گاز آذربایجان از طریق ترکیه نیز در همین رابطه قابل توجه است.

وجود دین اسلام و مذهب تشیع چالش دیگر ترکیه برای اعمال نفوذ فرهنگی در جمهوری آذربایجان بود. بیش از نود و پنج درصد مردم جمهوری آذربایجان مسلمان هستند، حدود هشتاد و پنج درصد شیعه و بیش از ده درصد اهل سنت، آذری‌ها نه تنها بر هویت ملی بلکه نسبت به هویت شیعی خود نیز تعصب دارند و لذا تفوق دینی ترکیه که دارای مذهب سنی هستند را بر نمی تابند.

بعد از پیدایش داعش، حمایت ترکیه از گروه‌های افراطی که علیه دولت‌های قانونی سوریه و عراق می‌جنگیدند و تلاش مشترک عربستان و آنکارا برای اشاعه وهابیت و جذب و استخدام مسلمانان جمهوری آذربایجان برای اعزام به سوریه و عراق نیز موجب افتراق فرهنگی بیشتر بین آنکارا و باکو شد.

در حوزه اقتصادی هم دولت آذربایجان به‌منظور حفظ حاکمیت سیاسی خود، امکان حضور ترکیه در همه صحنه‌های اقتصادی خود را فراهم نساخته است. از سوی دیگر در صورتی که قرار شود مناطق اشغالی آذربایجان از طریق نظامی آزاد شود،بعید است ترکیه علیرغم ادعای خود، بتواند از آذربایجان حمایت نظامی نماید، چرا که ترکیه عضو ناتو است و برای حمایت از کشورهای دیگر باید تابع موازین این پیمان نظامی باشد.

در مجموع برغم اینکه دو کشور تمایل دارند روابط خود را "استراتژیک" توصیف نمایند اما برخی شواهد نشان می‌دهد که هنوز این دوکشور را نمی‌توان همکار استراتژیک دانست. روابط آنکارا - باکو در سال‌های پس از استقلال آذربایجان، با فرازو فرود همرا بوده و سیاست خارجی دولت اردوغان مبنی بر صفر کردن مشکلات با همسایگان، هنوز در مورد آذربایجان موفق نبوده است.

*سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در جمهوری ‌آذربایجان