نفوذ ترکیه در حوزه امنیتی-پیرامونی ایران(3)؛ بررسی حوزه آسیای مرکزی

گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا؛ ترکیه از سپتامبر 1991 و در آستانه فروپاشی شوروی، 2 هیئت مطالعاتی را به آسیای مرکزی اعزام کرد و بدین ترتیب در زمان اعلام رسمی فروپاشی شوروی در دسامبر 1991 ترک‌ها با شناخت میدانی از شرایط جمهوری‌های تازه استقلال یافته از آمادگی بیشتری برای حضور در آنها برخوردار بودند. این حضور از همان ابتدا به صورت چندوجهی در ابعاد فرهنگی، اقتصادی، نظامی و سیاسی طراحی شد.

در بعد فرهنگی «آژانس همکاری بین‌المللی تُرک» (TICA) که ژانویه 1992 در آنکارا تاسیس شد طرح‏های متعددی را در قالب حمایت‏های فنی از فعالیت‏های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در کشورهای آسیای مرکزی اجرا کرده است. این آژانس علاوه بر 5 کشور آسیای مرکزی در 48 کشور دیگر جهان نیز دارای نمایندگی است.

«تورگوت اوزال» هشتمین رئیس جمهوری ترکیه گفته بود که «قرن 21، قرن تُرک خواهد بود» و یکی از بنیانهای این دیدگاه امید ترکیه بر حضور فزاینده خویش در آنچه که روسیه آنرا خارجه نزدیک خویش میخواند در فضای پساشوروی بود، به اضافه مناطقی نظیر بالکان که با فروپاشی شوروی و پایان حیات پیمان ورشو به عرصه مناسبی برای تشدید تکاپوهای ترکیه که از لحاظ تاریخی خود را میراثدار عثمانی می‌داند، بود.

ترکیه کار فرهنگی خود را با اشاعه خط لاتین و زبان ترکی آغاز کرد. این موضوع یکی از اولویت‌های سیاست خارجی ترکیه در کشورهای ترک‌زبان آسیای مرکزی بوده است. از جمله اقدامات ترکیه در این راستا سازماندهی نشست‌های سالیانه رؤسای جمهوری‌های ترک‌زبان که اولین نشست آن در اکتبر 1992 در آنکارا برگزار شد، تاسیس سازمان بین‌المللی «فرهنگ ترک» (TURKSOY) در سال 1993 با هدف حفاظت از فرهنگ، هنر، زبان و میراث تاریخی ترک و معرفی این ارزش‌ها به جهان و انتقال آنها به نسل‌های جوان‌تر را نام برد. در این زمینه ترکیه با تکیه بر روابط ‌و پیوستگی‌های فرهنگی و زبانی با جمهوری‌های ترک‌زبان تلاشی را برای تبدیل الفبای سیریلیک به لاتین آغاز کرد.

برخی از کشورهای آسیای مرکزی نظیر جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ازبکستان و در این اواخر قزاقستان به تقلید از ترکیه، حروف لاتین را در الفبای خود دخیل و آن‌را جایگزین حروف روسی کرده‌اند. در این مورد تاجیکستان فارسی‌زبان نیز مصون نماند تا جایی که «عادل اسلامی» از محققان برجسته تاجیکستان، در مصاحبه با هفته‌نامه «ملت» چاپ دوشنبه پایتخت تاجیکستان عنوان داشت: «ترک‌زبانان با تدابیر ویژه و حساب شده‌ای توانسته‌اند در طول 100 سال اخیر، میلیون‌ها نفر از افراد غیر ترک را با زبان و فرهنگ ترکی آشنا کنند و اکنون با برنامه‌ریزی از قبل طراحی شده، این هدف خود را در تاجیکستان نیز به سرعت در دست اجرا دارند. ترکیه 20 سال پیش چنین برنامه‌ای را بعد از اعلام ‌استقلال کشورهای آسیای مرکزی در منطقه به اجرا گذاشت و اکنون چنین به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر به موفقیت‌های بسیاری دست یافته است. ترکیه امروز تقریبا در تمامی مناطق تاجیکستان مدارس ویژه آموزش زبان ترکی راه‌اندازی کرده است به طوری که با دستچین کردن دانش‌آموزان مستعد و دادن امکانات مناسب، مقاصد خود را به پیش می‌برد.»

ترکیه در قبال ترکمنستان نیز مشابه جمهوری آذربایجان شعار «یک ملت و دو دولت» را سرلوحه پیشبرد دیپلماسی خویش کرده است. رجب طیب اردوغان در سفری که به ترکمنستان داشت عنوان کرد که: «اهداف ترکیه در ترکمنستان تنها به سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی محدود نخواهد شد و ترکیه در اجرای طرح‌های اجتماعی دولت ترکمنستان، به توسعه و پیشرفت این کشور کمک خواهد کرد».

در مقابل بردی محمداُف نیز اظهار داشت که تلاش می‌کنیم روابط خود را با ترکیه بر اساس دیدگاه «یک ملت و دو دولت»، هرچه بیشتر توسعه دهیم. اکنون ترکیه پررنگ‌ترین حضور رسانه‌ای را به عنوان یک کشور خارجی در فضای بسته رسانه‌ای ترکمنستان دارد، به طوری که اکثر رسانه‌های ترکیه، در عشق‌آباد نمایندگی دارند. در این مورد شبکه‌های تلویزیونی «تی آر تی»، «سامان یولی»، خبرگزاری نیمه دولتی «آناتولی»، خبرگزاری‌های خصوصی «جیهان» و «اخلاص»، روزنامه بین‌المللی «زمان» و مجله اقتصادی «اِکو ویترین» را می‌توان نام برد.

مناسبات ترکیه و ترکمنستان، از جمله مناسبات اقتصادی آنها، در دوره ریاست جمهوری «قربان‌قلی بردی‌محمداُف» بیش از هر زمان دیگر گسترش یافته است. شمار زیادی از شرکت‏های تجاری، صنعتی، ساختمانی و پیمانکاری ترکیه، در عرصه اقتصادی ترکمنستان حضوری فعال داشته و پیشتاز صنعت ساخت و ساز در این کشور هستند.

می‌توان گفت که ترکمنستان بزرگترین بازار خدمات مهندسی و پیمانکاری ترکیه در آسیای مرکزی و قفقاز به شمار می‌رود و این پیمانکاران، اکثر پروژه‌ها را در آن کشور در دست گرفته‌اند. طبق اطلاعات مندرج در سایت اینترنتی وزارت خارجه ترکیه، حدود 600 شرکت ترکیه‌ای در ترکمنستان به ثبت رسیده‌اند.

موضوع ویژه در روابط ترکمنستان و ترکیه در بحث انتقال انرژی ترکمنستان و خطوط ترانزیتی است. خط لوله گاز خزر به باکو و سپس گرجستان و در نهایت به ترکیه در کنار توسعه شبکه راه آهن (باکو ـ تفلیس ـ قارص ـ استانبول) و بنادر ترکمن‌باشی و باکو از دستاوردها سرمایه‌گذاری‌های کلان ترکیه در ترکمنستان محسوب می‌شود.

در 17 سپتامبر 2017 ترکیه در عشق‌آباد ترمینال جدید بین‌المللی را که با سرمایه‌گذاری 6/2 میلیارد دلاری ساخته شده است را افتتاح نمود. این فرودگاه پنج طبقه با زیر بنای 162 هزار متر مربع را شرکت‌های ترکیه‌ای ساخته‌اند. این اقدامات در راستای تحقق کریدور ترانزیتی که کشورهای شرق و غرب دریای خزر را به هم پیوند می‌دهد، انجام شده است.

آنکارا همچنین در حال تکمیل بندر بین‌المللی ترکمن‌باشی است. این پروژه 2 میلیارد دلار هزینه دارد. اکنون ترکیه در انتظار نتایج نهاییی رژیم حقوقی دریای خزر است تا بتواند طرح‌های خود را به مرحله اجرایی برساند.

در تاجیکستان، ترکیه مرکزی را به نام «هم‌صدا» راه‌اندازی کرد که هدف آن ترجمه و دوبله فیلم‌ها و سریال‌های ترکیه‌ای است. کمیسیون مشترک بین تاجیکستان ـ ترکیه، از سال 2000 فعال است. اکنون بیش از 50 کارخانه مشترک ترکی ـ تاجیکی در تاجیکستان وجود دارد. از جمله شرکت «کوکا کولا» ترکیه، یک کارخانه تولید نوشابه را با هزینه 70 میلیون دلار در دوشنبه احداث کرده است. میوه‌های تاجیکستان در شرکت‌های ترکیه‌ای بسته‌بندی می‌شوند و همچون محصولات ترکیه‌ای فروش خوبی دارند و ترکیه حتی بخشی از محصولات کشاورزی تاجیکستان را با نام تجاری خود بسته‌بندی و به دنیا صادر می‌کند. رستوران بزرگ ترکیه‌ای از جمله «مروه» در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان حضور فعال دارند.

در قزاقستان «نورسلطان نظربایف» رئیس جمهوری قزاقستان، مدل توسعه صنعتی ترکیه را الگوی توسعه کشورش اعلام کرده است. انجمن بازرگانان ترکیه ـ قزاقستان موسوم به «KATIAD» در زمینه تجارت بین دو کشور فعال است. در زمینه نظامی در حاشیه نمایشگاه بین‌المللی صنایع دفاعی «KADEX 2012» که در شهر آستانه پایتخت قزاقستان برگزار شد؛ 16 شرکت ترکیه‌ای فعال در زمینه صنایع دفاعی، به ریاست سازمان صنایع دفاعی ترکیه حضور داشتند. تاکنون ترکیه و قزاقستان، در بخش نظامی، 3 موافقتنامه همکاری در زمینه تولید مشترک خودروهای زرهی و همکاری در صنایع دفاعی را به امضاء رسانده‌اند.

ترکیه در قرقیزستان پس از تحولات آوریل 2010 این کشور به پرداخت وام‌های مختلف در قالب کمک‌های بلاعوض و وام‌های طولانی‌مدت اقدام کرد. از جمله می‌توان به کمک 10 میلیون دلاری به دولت موقت و کمک 11 میلیون دلاری به بازسازی شهرهای «اوش» و «جلال آباد» واقع در جنوب قرقیزستان، وام 71 میلیون دلار جبران کسری بودجه قرقیزستان و کمک 106 میلیون دلاری اشاره کرد.

در آوریل 2011 و در پی سفر «آلمازبیک آتامبایف» در زمان نخست وزیریش به ترکیه، قرارداد لغو روادید بین دو کشور به امضاء رسید و بدهی 50 میلیون دلاری قرقیزستان به ترکیه نیز از سوی مقامات ترکیه مورد بخشش قرار گرفت.

شورایی به نام «شورای عالی همکاری استراتژیک» بین دو کشور تأسیس شد. در زمینه نظامی نیز ترکیه به مدرنیزه‌سازی نیروهای نظامی قرقیزستان کمک کرد. از جمله در زمینه تجهیز نیروی هوایی، راکت C-75 و برخی دیگر از تکنولوژی‌های مدرن را به این کشور واگذار کرد. همچنین ترکیه در زمینه تأمین نیروی نظامی و آموزش متخصصان قرقیزستان نیز فعال است.

در مجموع تحرکات ترکیه در آسیای مرکزی را می‌توان در چارچوب یک راهبرد کلان و البته با انعطاف و ظرافت با توجه به شرایط هر یک از پنج کشور آسیای مرکزی، مشاهده و دنبال کرد. راهبردی که تجار و کارآفرینان ترکیه‌ای در کنار رسانه‌ها و ابزارهای قدرت نرم ترکیه به منزله بازوهای توانمند دستگاه دیپلماسی این کشور، در حال زمینه‌سازی تحقق اهداف بلندمدت و بنیادی آنکارا در آسیای مرکزی، پهنه‌ای که خاطره و تصویر آن در ساختن مولفه‌های هویت ملی ترکیه نیز نقش ویژه‌ای ایفا کرده است، هستند.

*کارشناس آسیای مرکزی بنیاد مطالعات قفقاز