نقش دانشگاه آزاد اسلامی در کاهش وابستگی علمی کشور

بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با نخبگان جوان علمی کشور در مهرماه سال جاری، حاوی چند آسیب‌شناسی و ارائه راهکارهای تخصصی در حوزه علم و فناوری بود که محور اصلی بیانات ایشان در این دیدار را مفهوم وابستگی و از جمله آنها وابستگی علمی تشکیل داده است که آسیب‌ها و راهکارهای ارائه‌شده براساس این مفهوم محوری، قابل جمع‌بندی است. بسیاری از اشارات ایشان در این راستا از جمله تحکیم رابطه علوم و صنعت، افزایش بودجه صندوق نوآوری و تشکیل ستاد علم و فناوری جزء راهکارهایی است که مستقیما به عملکرد بدنه اجرایی کشور مرتبط است، اما در مورد مابقی جنبه‌ها، همه نهادهای علمی کشور مورد اشاره ایشان هستند، بنابراین دانشگاه آزاد اسلامی نیز درخصوص آن مسئولیت دارد.

برای ارائه راهبرد تخصصی در مواجهه با وابستگی، ابتدا لازم است زمینه‌ها و حوزه‌های وابستگی علمی کشور را شناخت. از این طریق به ازای هر موضوع وابستگی، می‌توان راهبردها و راهکارهای متناسب را با توجه به ظرفیت‌ها و قابلیت‌های موجود، پیشنهاد کرد. گذشته از زمینه‌های استعماری و تاریخی وابستگی علمی که در بیانات معظم‌له هم مورد اشاره قرار گرفته است، زمینه‌های جاری وابستگی علمی ایران به غرب را می‌توان به سه محور «وابستگی بدنه علمی کشور به محتوا و منابع علمی غربی»، «وابستگی بازار ایران به فناوری‌های غربی» و «وابستگی روانی یا ذهنی اعضای جامعه به غرب (یا غرب‌زدگی)» تفکیک کرد. به عبارت دیگر، محور اول خاستگاه دانشگاهی دارد، اما محور دوم که با بازار مرتبط است و همچنین محور سوم که همه اعضای جامعه ایران را به‌طور بالقوه شامل می‌شود، راه درمان آن در دانشگاه است. هر سه این حوزه‌ها در ایجاد شرایط وابستگی کنونی سهم دارند و بدون توجه به هر سه محور، نمی‌توان در مسیر کاهش وابستگی به نتیجه مطلوب دست یافت. واکاوی درخصوص وابستگی نخست، یعنی وابستگی بدنه علمی کشور به محتوا و منابع علمی غربی چندین اشکال عمده را یادآور می‌شود. ابتدا اینکه محتوای علمی کشور تاکنون نتوانسته است به تعادل حداقل نسبی بین تولیدات داخلی و ترجمه آثار خارجی نائل شود. در حال حاضر، محتوای درسی دانشگاه‌های کشور به‌طور چشمگیر تحت سلطه آثار ترجمه‌شده است.

به این ترتیب دانشجویان امروز که مدرسان فردا خواهند بود، دانش مبانی و نظری خود را از همان منابعی اخذ می‌کنند که برای آموزش نسل آینده به آن متکی خواهند بود. این یک چرخه معیوب است و اگرچه رفع آن به‌سادگی و در لحظه مقدور نیست، اما تاسف در این است که هیچ سیاست مشهود یا حتی اراده‌ای در مسیر تصحیح نسبی شرایط هم مشاهده نمی‌شود. دومین موضوع در راستای این آسیب، مربوط به اشکال اساسی در منابع در دسترس علمی است. مشکل این است مخازنی که به‌عنوان ماده اولیه تحقیقات علمی یا اطلاعات علمی کشور در ایران وجود دارد، از نظر دسترسی، وضعیت نامطلوبی دارند.

تعدد پایگاه‌های داده و عدم اتصال آنها به یکدیگر، ناقص‌بودن آرشیوها، موانع گشت‌زنی و فراخوانی اطلاعات و استانداردهای نامعتبر و متفاوت به کار رفته در آنها ازجمله مسائل مخازن داده و اطلاعات در ایران هستند. این در حالی است که در بسیاری از حوزه‌های علمی مانند علوم دینی، فرهنگ و ادبیات فارسی، هنر و معماری کشور ایران قابلیت و ظرفیت بسیار بالایی در ارائه اطلاعات به جامعه علمی در جهان دارد. وابستگی دوم، یعنی وابستگی بازار ایران به فناوری‌های پیشرو غربی، اگرچه معضلی گسترده‌تر از آن است که صرفا به نهادهای علمی کشور مربوط باشد، اما انفعال نهادهای علمی به این وابستگی دامن زده است. درواقع ارتباط این نوع وابستگی با دانشگاه را باید در مسیر تبدیل علم به فناوری و محصول دنبال کرد. مادامی که زیرساخت‌ها و سازوکارهای استخراج محصول از دانش علمی در کشور به نحو مطلوب محقق نشود، این وابستگی فناورانه توسعه خواهد یافت.

افسوس در این است که دانش زمینه‌های لازم برای تولید فناوری به شکلی حاد و به‌وفور در بدنه علمی کشور و خصوصا در رشته‌های فنی در دانشگاه آزاد اسلامی سیلان دارد، اما عموم دانش‌های تولیدی به دلیل عدم اتصال با جهان فناوری، به قابلیت تولید ثروت نمی‌رسد. و وابستگی سوم، یعنی وابستگی روانی یا ذهنی اعضای جامعه به غرب و تولیدات غربی، بیش از همه متاثر از سازوکارهای تبلیغات تجاری، جنگ روانی و تهاجم فرهنگی است که درنهایت منجر به ابقا و تحکیم هویت وابسته شده است. اما تحلیل درونی وضعیت این واقعیت را به ذهن متبادر می‌کند که نظام سلطه هیچ‌گاه نمی‌تواند در برابر اراده ملی افراد جامعه موفق عمل کند، بنابراین باید ریشه آسیب اخیر را در انفعال نظام مدیریت فرهنگی کشور در حوزه هویت‌سازی و ایجاد اعتمادبه‌نفس ملی دانست. مسیر معکوس این جریان ویرانگر، در اطلاع‌رسانی مطلوب درخصوص ماهیت نظام سلطه و تبلیغات جهان سرمایه‌داری و سازوکارهای تهاجم فرهنگی و ازخودبیگانگی و غرب‌زدگی است. طبیعتا بدنه فرهنگی دانشگاه‌ها در شدت دادن به این جریان و ایجاد ذهنیت مثبت بین اعضای جامعه علمی کشور، مهم‌ترین مسئولیت را دارند.

متناسب با این سه نوع وابستگی، راهبردهایی را می‌توان ارائه کرد که در هر حوزه برای دانشگاه آزاد اسلامی قابل پیگیری و تحقق است. درخصوص وابستگی نوع اول، تولید محتوای درسی بومی و حرکت از رویکرد ترجمه صرف به وضعیت تعادل به‌نحوی که ترکیب محتوای دروس در تمامی حوزه‌های علمی، متشکل از هر دو آثار داخلی و آثار ترجمه باشد، یک راهبرد اساسی برای کاهش وابستگی است.

همچنین، یکپارچه‌سازی منابع علمی داخلی، استانداردسازی منابع و پایگاه‌های داده و دسترس‌پذیر کردن آنها اقدام اصلی دیگر در مسیر کاهش وابستگی محتوایی است. در موضوع وابستگی نوع دوم، طراحی زیرساخت‌های ضروری تحقیق و توسعه مانند آزمایشگاه‌ها، مدیریت تولید و امتیاز علم و فناوری ازجمله ارزیابی و نظارت بر تولیدات، انتقال و توسعه فناوری و مانند آن و هدایت تشریفات اداری به سمت مدیریت، هدایت و سازماندهی همه انواع نهادهای تحقیقاتی دانشگاهی مواردی است که دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند در کنار استفاده از ابزارهای شتاب‌دهنده‌ (اکسلریتور)، مراکز رشد (انکوباتور) و پشتیبانی از کسب‌وکار نوپا (استارتاپ) در پارک‌های علم و فناوری خصوصا در حوزه‌هایی از علم و فناوری (مانند زیست‌فناوری، ریزفناوری و انرژی‌های تجدیدشونده) که دانشگاه در آنها از مزیت نسبی بالاتر برخوردار است، بهره‌برداری کند.

و در زمینه وابستگی نوع سوم، سازوکارهای فرهنگی در بازتولید هویت ملی، تاثیر بارزی در مقابله با وابستگی علمی دارد و همین سازوکارها به‌عنوان هسته‌های اقدام برای جامعه دانشگاهی کشور نیز قابل تجویز است.

تشدید اثر بازتابی افزایش تولیدات علمی ایران در جهان یکی از اقدامات عمده‌ای است که دانشگاه آزاد اسلامی باید درمورد آن برنامه روشن داشته باشد. همچنین توجه به اصول طلایی فرهنگ اسلامی برای تقویت علم و تولید ملی یکی از الزاماتی است که باید با توجه به سنت و سیره پیامبر اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام در مواجهه علمی و جایگاه استقلال یا وابستگی در تولیدات تعیین و تعریف شود و توصیه‌ها و بایسته‌های ارزشی اسلام برای مسیر زندگی مسلمانان در جامعه نهادینه شود. این مجموعه فعالیت اخیر، جزء اهداف معاونت فرهنگی و زیرمجموعه‌های آن است.

*سرپرست سازمان چاپ و مسئول امور رسانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی