چالش‌های عراق و سوریه در دوره پسا داعش

به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا، وب سایت شورای روابط خارجی آمریکا در یادداشتی به قلم زاکارای لاب می‌نویسد داعش زمانی حدود یک سوم از سرزمین‌های عراق و سوریه را اشغال کرده بود اما اکنون قلمروی این گروه به شماری مناطق تحت محاصره کاهش پیدا کرده است. اما هنوز مشخص نیست پایان این بازی پیچیده چگونه رقم می‌خورد.

در ماه جولای 2017، نیروهای عراقی، کنترل موصل دومین شهر بزرگ عراق را به دست گرفتند و نخست وزیر حیدر العبادی، پیروزی در نبرد موصل را اعلام کرد. در سوریه به تازگی نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) توانستند شهر رقه پایتخت خلافت خودخوانده داعش را از دست این گروه تروریستی خارج کنند. هم اکنون نیروهای دموکراتیک سوریه و نیروهای وفادار به بشار اسد، در حال نبرد با داعش و تسخیر آخرین پایگاه‌های این گروه در شرق سوریه هستند.

شکست‌های پیاپی داعش و عقب‌نشینی سریع این گروه از مناطق تحت تسلط خود در عراق و سوریه، اکنون این خطر را ایجاد کرده است که کشمکش‌ها و درگیری‌های تازه‌ای در این دو کشور میان طرف‌های پیروز روی بدهد. گروه‌های مسلح مختلفی در عراق و سوریه وجود دارند و هر کدام از این گروه‌ها از سوی بازیگر یا بازیگران خارجی حمایت می‌شوند. این بازیگران خارجی به دنبال گسترش نفوذ خود در مناطق تازه آزاد شده هستند.

کارشناسان هشدار می‌دهند اگر طرف‌های پیروز در عراق و سوریه نتوانند سازوکارهایی ایجاد کنند که شهروندان غیرنظامی در قدرت سهیم شوند و پناهندگان به خانه‌های خود بازگردند، ممکن است دوباره در این دو کشور برخوردهای نظامی شدیدی رخ بدهد. این امر راه را برای شورش‌ها و نبردهای آتی هموار می‌کند. اکنون در عراق و سوریه، نگرانی‌های بسیاری پیرامون مسائلی چون امنیت، بحران آوارگان و بازسازی دوره پسا داعش وجود دارد.

عراق در دوره پسا داعش

سه مساله امنیت، بحران آوارگان و بازسازی در دوره پسا داعش از مهمترین چالش‌های عراق هستند.

امنیت

ورود نیروهای عراقی به حویجه در ماه اکتبر باعث شد که داعش، آخرین شهر تحت کنترل خود را در عراق از دست بدهد. اکنون سه گروه مسلح بزرگ در عراق وجود دارد: ارتش عراق، شبه نظامیان شیعه و پیشمرگه‌های کرد. هر چند این سه گروه برای مقابله با داعش با هم همکاری کرده‌اند، اما گاهی هم مانند مسئله اخیر کرکوک شاهد رقایت و کشمکش میان آنها بوده‌ایم.

افتادن بخش‌های قابل توجهی از عراق به دست گروه تروریستی داعش در سال 2014، ناکارآمدی ارتش عراق را به نمایش گذاشت اما پیروزهای اخیر ارتش عراق، نشان داد این نیرو، تا حد زیادی بازسازی شده است.

با این حال نبرد موصل و آزادسازی دیگر شهرها و مناطق عراق، توان ارتش را تا حدی کاهش داده است.

پیشمرگه های کرد هم در میدان نبرد با داعش فعالانه حضور داشتند. شمار پیشمرگه ها را تا حدود 150 هزار نفر تخمین زده‌اند. حشد الشعبی یا بسیج مردمی عراق نیز که گروهی عمدتا شیعه است، بیش از شصت هزار نیرو در اختیار دارد.

یکی از موضوعات عمده دولت عراق، چگونگی وارد کردن نیروهای حشد الشعبی به دستگاه امنیتی کشور است. موضوع دیگر دولت عراق، وارد کردن گروه‌های مسلح وابسته به قبایل عرب سنی، در دستگاه حکومتی است. اینک این خطر وجود دارد که میان گروه‌های مسلح مختلف برای کنترل سرزمین‌های آزاد شده از دست داعش، درگیری پیش آید.

کردهای عراق، ادعاهایی را در زمینه حاکمیت بر سرزمین‌های نفت خیزی که همه ساکنان آن کرد نیستند و در مجاورت استان‌های دولت منطقه‌ای کردستان قرار دارند، مطرح کرده‌اند. این ادعاهای ارضی، تنش میان جناح‌های کرد و همچنین کردها و دیگران را برجسته کرد.

شهر کرکوک در مرکز این اختلاف ها قرار دارد. کرکوک پس از فرار نیروهای دولتی از این شهر به دست داعش افتاد و کردها توانستند در سال 2014 این شهر را از کنترل داعش خارج کنند. پس از همه پرسی استقلال کردستان عراق و ادعای مالکیت اقلیم کردستان بر کرکوک، نیروهای عراقی با پیشروی سریع خود در اکتبر سال 2017 کنترل کرکوک را از دست دولت اقلیم خارج کردند؛ امری که ظاهرا از سوی حزب اتحادیه میهنی کردستان (PUK) مورد استقبال قرار گرفت.

میان اتحادیه میهنی کردستان (PUK) و حزب دموکرات کردستان (KDP)، که بر اربیل مرکز اقلیم کردستان عراق حاکمیت دارد و همه پرسی استقلال را با وجود مخالفت‌های داخلی و خارجی برگزار کرد، رقابت‌های شدیدی وجود دارد.

در حال حاضر آخرین پایگاه‌های داعش در استان انبار عراق - که با سوریه هم مرز است - قرار دارند. تحلیلگران بر این باورند گروه تروریستی داعش با از دست دادن بیشتر سرزمین‌های تحت تسلط خود در عراق و سوریه، از این پس به تاکتیک‌های چریکی روی خواهند آورد. این امر، نبرد با آنها و برقراری امنیت و ثبات در این دو کشور را دشوار‌تر می‌کند.

بحران آوارگان

در اثر درگیری‌ها و خشونت‌های عراق، بیش از سه میلیون نفر در داخل این کشور آواره شده‌اند. حدود یک سوم این افراد، در داخل استان نینوا که موصل مرکز آن است، آواره شده‌اند. حدود 800 هزار نفر از مردم شهر موصل به دنبال اشغال این شهر از سوی داعش و سپس بازپس‌گیری آن از سوی نیروهای دولتی، مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شدند.

حدود یک پنجم از آوارگان هم مربوط به استان‌های کردنشین اربیل و دهوک و مناطقی مانند تل‌عفر است که تخریب‌های زیادی را شاهد نبوده اند. آوارگان به سرعت در حال بازگشت به خانه هستند اما تقریبا در همه مناطق جنگ زده، خانه‌ها و زیرساخت‌ها نابود شده‌اند و تاسیسات عمومی کمی باقی مانده‌اند و بسیاری از مردم هنوز در سکونت‌گاه‌های موقت، زندگی می‌کنند. رهبران قبیله‌ها در برخی موارد، مانع بازگشت خانواده‌هایی شده‌اند که مظنون به همکاری با داعش هستند.

بازسازی

بسیاری از مناطق شهر موصل عمدتا به خاطر حمله‌های هوایی ائتلاف تحت رهبری آمریکا، تخریب شده است. طبق برآورد سازمان ملل متحد، حدود یک سوم از خانه‌های این شهر ویران شده‌اند. همچنین، بسیاری از زیرساخت‌های عمومی مانند جاده‌ها، پل‌ها و تاسیسات آب و برق از میان رفته‌اند.

تروریست‌های داعش مسجد جامع النوری موصل را منفجر کردند و پشت سر خود میدان‌های مین و تله‌های انفجاری به جا گذاشتند که تاکنون صدها نفر را کشته‌اند و پاکسازی آنها ممکن است بیش از یک دهه به درازا بکشد.

همچنین سد موصل به تعمیر فوری نیازمند است. شکسته شدن این سد می‌تواند زندگی میلیون‌ها عراقی را به خطر بیندازد. به گفته یک مقام رسمی سازمان ملل متحد، تنها تعمیر زیرساخت‌های اساسی موصل ممکن است بیش از یک میلیارد دلار هزینه داشته باشد. همچنین طبق برآورد دولت عراق، بازسازی کشور حدود 100 میلیارد دلار هزینه خواهد داشت.

با توجه به کاهش قیمت نفت، که موجب کسری بودجه دولت شده است، از این پس عراق به کمک‌های خارجی بسیار نیازمند خواهد بود اما به دلیل فساد فراگیر، کشورها و موسسات بین‌المللی ممکن است تمایل چندانی برای کمک به دولت عراق نداشته باشند.

سوریه در دوره پسا داعش

سوریه نیز مانند عراق و شاید حتی به میزان بالاتر و در مناطق بیشتری با سه موضوع امنیت، بحران آوارگان و بازسازی در دوره پسا داعش روبرو خواهد بود.

امنیت

حضور بازمانده‌های داعش در سوریه پررنگ‌تر از عراق است. با پیروزی نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) - که تحت حمایت آمریکا هستند - در رقه، استان دیرالزور به یکی از آخرین سنگرهای داعش در سوریه تبدیل شده است.

اکنون تروریست‌های داعش زیر آتش سنگین نیروهای دولتی تحت حمایت روسیه و کردهای تحت حمایت نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا قرار دارند. مقام‌های آمریکایی حاضر در شمال سوریه در حال زمینه چینی برای مدیریت شهر رقه هستند.

نیروهای دموکراتیک سوریه از شکل‌گیری ساختارهای حکومتی غیرنظامی در رقه حمایت می‌کنند و نیروهای ایالات متحده هم آموزش شبه نظامیان را برای تربیت نیروی پلیس شهر به عهده گرفته‌اند. هنوز مشخص نیست که حزب اتحاد دموکراتیک (PYD) - یک حزب سیاسی کرد سوری و نزدیک به حزب کارگران کردستان - چه نقشی در این مناطق خواهد داشت.

در برخی مناطق با جمعیت عمدتا عرب که توسط نیروهای دمکراتیک سوریه (SDF) از دست داعش آزاد شده است مانند شهر منبج، کادرهای حزب اتحاد دموکراتیک (PYD)، پست‌های عمده را به عهده گرفته‌اند. برخی بر این باورند که جنگجویان کرد سوریه به دنبال ضمیمه کردن سرزمین‌های آزاد شده از دست داعش، به منطقه خود مختار کردنشین سوریه هستند که با نام روژاوا شناخته می‌شود.

شرایط در استان دیرالزور سوریه حتی پیچیده‌تر خواهد شد. اگر اکثریب عرب سنی این استان، کردها را به عنوان اشغالگران سرزمین خود ببینند، ممکن است تنش‌های جدیدی در دیر الزور رخ بدهد. در عین حال، دیگر گروه‌های مسلح این منطقه هم ممکن است با کمک حامیان خارجی خود، وارد میدان شوند.

برخی ناظران بر این باورند کردهای سوری به دنبال تصرف منابع نفتی دیرالزور هستند تا اهرم فشاری در مناقشه‌های آتی با دولت سوریه برای کسب خودمختاری داشته باشند. عده‌ای از تحلیلگران می‌گویند ارتش ایالات متحده در این منطقه دارای پایگاه‌هایی است و با کمرنگ شدن حضور داعش، به احتمال زیاد درگیری میان نیروهای مختلف در منطقه دیرالزور افزایش پیدا خواهد کرد.

بحران آوارگان

با فروکش کردن خطر داعش و جنگ داخلی سوریه، برخی از آوارگان داخلی، در حال بازگشت به خانه و کاشانه خود هستند. به گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت، جنگ داخلی سوریه بیش از 6 میلیون نفر آواره داخلی به جای گذاشته است. از این تعداد، بیش از ششصد هزار نفر در هفت ماه نخست سال جاری میلادی، به محل سکونت پیشین خود بازگشتند اما این سازمان هشدار داده که همه بازگشت‌ها داوطلبانه نبوده است.

افزون بر این، حدود 5 میلیون پناه‌جوی سوری هم به کشورهای پیرامون سوریه مانند ترکیه، لبنان، اردن و حتی عراق پناه برده‌اند. حدود یک میلیون پناه‌جوی دیگر هم از کشورهای عضو اتحادیه اروپا درخواست پناهندگی کرده‌اند.

با فروکش کردن آتش جنگ داخلی سوریه، ممکن است کشورهای میزبان با فشارهای عمومی برای بازگرداندن پناه‌جویان سوری روبرو شوند. گزارش شده که اردن هم اکنون، عده‌ای از پناه‌جویان سوری را اخراج کرده است.

بازسازی

مبارزه علیه داعش و جنگ با گروه‌های تروریستی، سوریه را ویران کرده است. به گزارش بانک جهانی، حدود 7 درصد از خانه‌های مردم سوریه ویران شده و حدود 20 درصد دیگر هم آسیب جدی دیده است. سیستم‌های آموزشی و مراقبت‌های بهداشتی سوریه و همچنین بسیاری از زیرساخت‌های فیزیکی آن، تا حد زیادی از بین رفته‌اند.

طبق یک پژوهش صندوق بین‌المللی پول، بازسازی زیرساخت‌های فیزیکی سوریه، می‌تواند بین 100 تا 200 میلیارد دلار هزینه داشته باشد اما طبق پژوهش بانک جهانی، بازسازی زیر ساخت‌های غیر فیزیکی - مانند نهادها و شبکه‌هایی که موجب افزایش فعالیت و رشد اقتصادی می‌شوند - هزینه‌های بیشتری را طلب می‌کند.

مقیاس تخریب در سوریه چنان بالاست که بازسازی این کشور بدون کمک‌ها و وام‌های عظیم بین‌المللی تا حد زیادی غیر ممکن به نظر می‌رسد اما این مساله مطرح است که چگونه می‌توان این کمک‌ها و وام‌ها را در اختیار مردم سوریه قرار داد. دولت‌های غربی نمی‌خواهند کمک‌هایشان در اختیار دولت سوریه قرار بگیرد.

منبع: شورای روابط خارجی (CFR)/ ترجمه و تلخیص: محمدرضا پارسا