8 دهه با جنبش دانشجویی

افتتاح اولین دانشگاه در ایران در سال 1313 و توسط رضاخان انجام شد. رضاخان در سخنرانی‌اش به مناسبت افتتاح دانشگاه تهران آرزو کرد که دانشگاه برای نظام شاهنشاهی سعادت و پایداری را به همراه بیاورد. در سال‌های ابتدایی تاسیس دانشگاه و دهه 20 به واسطه نفوذی که جریان چپ مارکسیستی در ایران داشتند و اکثر دانشجویان هم از این قشر بودند، فضای دانشگاه کاملا متاثر از تفکرات این جریان بود و هیچ گروه دیگری توان عرض اندام نداشت، به‌گونه‌ای که قلیل دانشجوهایی که گرایش‌های مذهبی داشتند برای حفظ و بقای خود در دانشگاه تشکیلاتی را تحت عنوان «نهضت خداپرستان سوسیالیست» بنیان نهادند.

تاسیس اولین انجمن اسلامی دانشجویان

در حالی که نسبت دانشجویان مسلمان به مارکسیست در اوایل دهه20 در دانشگاه حدود یک به 20 بود، اما همین غلبه جریان سوسیالیستی- مارکسیستی در دانشگاه باعث شد که تشکلی ولو ضعیف و با عِده و عُده کمتر که جنبه دفاعی و مبارزه‌ای با جریان غالب داشت، تشکیل شود. دانشجویان مسلمان دانشکده علوم پزشکی دانشگاه تهران که صبح تا شب را در دانشگاه می‌گذراندند و جایی برای اقامه نماز نداشتند، زیر پله‌های دانشکده علوم پزشکی را نمازخانه خود کردند و بعد‌ها در سال 1321، پنج دانشجو اولین انجمن اسلامی را در همان زیر پله دانشکده علوم پزشکی تاسیس کردند.

16 آذر، نقطه عطف جنبش دانشجویی

در حالی که کودتای 28 مرداد در تابستان اتفاق افتاد با شروع سال تحصیلی اعتراضات زیادی شکل گرفت که خونین‌ترین تجمع در 16 آذر 32 و در اعتراض به سفر نیکسون، معاون رئیس‌جمهور آمریکایی که از عوامل کودتا بود، به ایران انجام شد. در این روز نیرو‌های گارد شاهنشاهی به داخل دانشگاه تهران هجوم بردند و دانشجویان را به رگبار بستند که «احمد قندچی»، «مصطفی بزرگ نیا» و «مهدی شریعت رضوی» جان دادند و به «3 آذر اهورایی» معروف شدند. نقطه عطف 16 آذر آنجا بود که جریان دانشجویی مسلمان بر خلاف جریان راست و چپ که یا در کودتا دست داشتند یا حامی کودتا بودند، برای مقابله با استکبار و استقلال کشور به میدان آمد و آرمان‌گرایی خود را نشان داد.

بعد از کودتای 28 مرداد تا انقلاب 57

با تثبیت شاه بعد از کودتا و فعالیت گسترده ساواک در دهه30 و 40 جریان دانشجویی با یک رکود مواجه شد. در سال‌های انتهایی دهه 40 تعداد زیادی از دانشجویان کشور به دلیل اعمال حاکمیت مستبدانه شاه برای تحصیل به خارج از کشور رفتند. تشکیل کنفدراسیون جهانی محصلان و دانشجویان ایرانی در خارج از کشور و بعد از آن انشعاب دانشجویان مذهبی از این کنفدراسیون و تشکیل انجمن اسلامی دانشجویان ایرانی خارج از کشور که تحت تاثیر شخصیت‌هایی چون شهید بهشتی بودند، باعث شد جریان دانشجویی مسلمان دارای یک تشکیلات وسیع در قلب اروپا شود.

پیروزی انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب، جنبش دانشجویی به نوعی رفیق جامعه مدنی و شریک جامعه سیاسی به حساب می‌آمد که آرمان‌های خود را در آرمان‌های انقلاب اسلامی می‌دید به‌گونه‌ای که تعداد زیادی از دانشجویان عضو انجمن‌های اسلامی در تاسیس نهادی مردمی مثل سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، جهاد دانشگاهی، کمیته انقلاب اسلامی و... نقش داشتند. وقوع انقلاب و التهاب فضای سیاسی کشور باعث ایجاد پایگاهی قوی برای مخالفان جمهوری اسلامی در دانشگاه‌ها به واسطه فضای روشنفکری آن شده بود و این باعث شد که جریان دانشجویی مسلمان وارد مبارزه با مبانی فکری مارکسیستی و لیبرالی و دانشگاه‌ها محل برگزاری تجمعات و مناظرات و البته درگیری‌های فیزیکی در ابتدای انقلاب شود.

تسخیر لانه جاسوسی

تصویب قطعنامه ضدایرانی در مجلس سنا، پناه دادن به شاه و البته دیدار مهندس بازرگان -نخست‌وزیر دولت موقت- با برژینسکی – مشاور امنیت ملی وقت آمریکا- در الجزایر باعث شد که امام خمینی(ره) در مصاحبه‌ای اعلام کند دانشگاهیان، دانش‌آموزان و طلاب علوم دینی با قدرت تمام علیه آمریکا مبارزه کنند. اعضای انجمن‌های اسلامی چهار دانشگاه تهران (تهران، شهید بهشتی، شریف و پلی‌تکنیک» با برگزاری جلسه‌ای تسخیر سفارت آمریکا را مصداق فرمان رهبر انقلاب دانستند و روز 13 آبان 58 سفارت آمریکا را به تسخیر درآوردند و 444 روز در آنجا ماندند تا اسناد جاسوسی‌های آمریکا علیه جمهوری اسلامی را بازیابی کنند. واقعه‌ای که از سوی امام خمینی (ره) انقلاب دوم نامیده شد.

تاسیس دفتر تحکیم وحدت

هسته‌های اولیه شکل‌گیری یک اتحادیه مرکزی برای انجمن‌های اسلامی در دانشگاه‌ها که در آن سال‌ها تنها تشکل دانشجویی‌ای بودند که در دانشگاه‌ها فعالیت می‌کردند، در همان ماه‌های ابتدایی پیروزی انقلاب شکل گرفته بود که به دلیل حادث شدن واقعه 13 آبان و تسخیر لانه جاسوسی قریب به یک سال تاسیس آن به تعویق افتاد که نهایتا با سخنرانی تاریخی امام خمینی(ره) در جمع اعضای انجمن‌های اسلامی سراسر کشور در شهریور 59 مبنی‌بر اینکه «بروید و تحکیم وحدت بکنید» این اتحادیه دانشجویی به صورت رسمی اعلام موجودیت کرد. «اعتقاد به اسلام فقاهتی به‌عنوان اسلام راستین» و «اعتقاد به ولایت فقیه به‌عنوان تبلور اسلام راستین» از اصول کلی اساسنامه دفتر تحکیم وحدت بود.

تحکیم وحدت در دهه 60

جنگ به کشور فضای خاصی بر دانشگاه‌ها حاکم کرد. دوران دفاع مقدس نسل جوان دانشجو را به میدان آورد، به‌طوری که بخش قابل توجهی از دانشجویان که عمدتا عضو انجمن‌های اسلامی بودند برای حفظ تمامیت ارضی و کیان جمهوری اسلامی نقش اساسی را ایفا کردند، هر چند جریان دانشجویی در این دهه در مسائل سیاسی نمود چندانی نداشت. یکی از نکات قابل توجه این دهه تبدیل شدن جریانات سیاسی کشور به دو جناح راست سنتی و چپ سنتی بود که غالب اعضای انجمن‌های اسلامی در این سال‌ها گرایش به جریان چپ داشتند، به‌طوری که در انتخابات دور سوم مجلس شورای اسلامی در ابتدای سال 67 دفتر تحکیم وحدت از لیست جریان چپ اعلام حمایت کرد.

تشکیل بسیج دانشجو و طلبه

با پایان یافتن جنگ تحمیلی در تابستان 67، امام خمینی(ره) فرمان تشکیل بسیج دانشجو و طلبه را در آذر سال 67 صادر کرد. ایشان در پیام خود دفاع تمام قد از اسلام و انقلاب، پاسداری از اصول خدشه‌ناپذیر «نه شرقی و نه غربی» در حوزه و دانشگاه، اتحاد و یگانگی حوزه و دانشگاه، جلوگیری از نفوذ ایادی شرق و غرب در حوزه و دانشگاه، ارائه چارچوب‌های اصیل اسلام ناب محمدی (ص) به سایر بسیجیان و از همه مهم‌تر تولید فکر و فعالیت برای تشکیل حکومت بزرگ اسلامی را از وظایف بسیج دانشجو و طلبه اعلام کرد. پس از فرمان رهبر کبیر انقلاب، دانشگاه امام صادق(ع) اولین بسیج دانشجویی را تاسیس و به دنبال آن دانشگاه‌های دیگر هم اقدام به تاسیس آن کردند.

جریان دانشجویی پس از رحلت امام خمینی (ره)

با رحلت امام (ه) و روی کار آمدن دولت سازندگی در سال 68 فضای سیاسی کشور بسته شد و جریان دانشجویی ابتدای دهه70 دوران انفعال خود را گذراند. البته کنار ماندن جریان چپ سنتی از مناصب حکومتی و به تبع آن انزوای دفتر تحکیم وحدت به واسطه گرایش‌های چپ‌گرایانه‌ای که داشت هم بی‌تاثیر در این موضوع نبود. گفتمان غالب جریان دانشجویی در این دوران را می‌توان گفتمان «توجیه‌گرا» نامید. آن هم به این معنا که انتقاد به برخی مسئولان خرد و کلان کشور را به معنای زیر سوال رفتن اصل نظام جمهوری اسلامی می‌دانست که نمود آن شعار معروف مردم در نمازجمعه، «مخالف هاشمی مخالف رهبری است، مخالف رهبری دشمن پیغمبر است» بود.

اولین انشقاق در تحکیم

گرایش اکثریت اعضای انجمن اسلامی به جریان چپ و اقلیت آنها به جریان راست در انتخابات مجلس سوم آن هم به دلیل اختلاف در مصداق‌های انتخاباتی که غالبا براساس نگاه حزبی و سیاسی بود و تفاوت آنچنانی در مسائل اعتقادی نداشت، منجر به آن شد که اقلیت هوادار جریان راست از انجمن‌های اسلامی خارج شوند و تشکلی جدید به نام جامعه اسلامی دانشجویان را با گرایش‌های راست‌گرایانه تاسیس کنند. اولین جامعه اسلامی دانشجویان در سال 68 و در دانشگاه تهران تاسیس شد، اما اولین کنگره اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان به‌عنوان یک اتحادیه دانشجویی کشوری در سال 75 برگزار شد.

نقش جریان دانشجویی در دوم خرداد 76

باز شدن یکباره فضای سیاسی در دانشگاه‌ها در سال پایانی دولت سازندگی و ایام انتخابات هفتم ریاست‌جمهوری باعث شد که پای افرادی چون «مهاجرانی»، «سروش»، «حجاریان»، «کدیور» که همگی از اعضای مرکز تحقیقات استراتژیک در دولت سازندگی بودند، به دانشگاه‌ها باز شود و آنها یکباره به نقد دولت سازندگی بپردازند که نتیجه آن اقبال اکثریت انجمن‌های اسلامی به منتقدان دولت مرحوم هاشمی شد و باعث شد سبد رای کاندیدای حامی وضع موجود در انتخابات دوم خرداد – که در آن زمان کاندیدای جناح راست سنتی بود- بریزد و از دل آن کاندیدای منتقد وضع موجود با شعار توسعه سیاسی بر سر کار بیاید.

استحاله و تطور فکری تحکیم وحدت

دفتر تحکیم وحدت کم‌کم دستخوش تغییرات و دگردیسی‌هایی شد. دغدغه‌ها و مطالبات و آرمان‌های این دفتر تغییر یافت. اسلام‌محوری، ظلم‌ستیزی، صدور انقلاب، عدالتخواهی و استکبارستیزی به‌تدریج از کلیدواژه‌های گفتمان این دفتر خارج شد و جای خود را به دموکراسی، جامعه باز، آزادی، سکولاریسم، غربگرایی و... داد. در واقع گفتمان «اسلامی- انقلاب» در چارچوب‌های فکری دفتر تحکیم وحدت زوال یافت و گفتمان «لیبرالیستی- سکولاریستی» متولد شد، بی‌آنکه نام و عنوان این تشکل دانشجویی در جهت تطابق با محتوا و اساسنامه‌اش باشد.

انشقاق دوم در تحکیم و تاسیس اتحادیه انجمن اسلامی مستقل

بروز انحرافات، استحاله فکری، عدول از اساسنامه و مرامنامه و پیاده نظام احزاب سیاسی شدن تحکیم باعث شد که تعدادی از دفاتر این اتحادیه که بعضا دارای حق رای‌های بالا در تحکیم بودند و برخی انجمن‌هایی که عضو تحکیم نبودند، با هم جمع شوند و در 13 آبان 1378، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان مستقل را تاسیس کنند. این دومین انشقاق در دفتر تحکیم وحدت بود، اما این بار قسمتی از جریان دانشجویی مسلمان نه به صورت فردی که به صورت تشکیلاتی از این دفتر جدا شدند و در واقع این اولین انشقاق تشکیلاتی در دفتر تحکیم وحدت بود.

سومین انشقاق در تحکیم

بعد از انشقاق تشکیلاتی، دفتر تحکیم وحدت در سراشیبی افول گیر افتاد و به دو طیف علامه و شیراز که هر دو داعیه نام «دفتر تحکیم وحدت» را داشتند، منشق شد. این افول ثمره ورود بعضی از اعضای آن به جریان‌های سیاسی و متقابلا سوءاستفاده جریان حاکم در دولت اصلاحات بود و البته انشقاق‌ها در سطح دو طیف باقی نماند. شاخه‌هایی چون مدرن، دموکراسی‌خواه و سنتی در طیف علامه شاهد این مثال است و نهایتا باعث شد دفتر تحکیم وحدت به جریانی چندپاره، غیرمنسجم، رادیکال و سیاست‌زده تبدیل شود و بعضی از اعضای آن همچون علی افشاری، اکبر عطری و احمد باطبی سر از صدای آمریکا و... دربیاورند.

تشکیل جنبش عدالتخواه دانشجویی

بعد از پیام رهبر انقلاب به دومین همایش جنبش دانشجویی در آبان سال 81 مبنی‌بر اولویت عدالتخواهی در جریان دانشجویی حلقه‌ها، گروه‌ها و نشریات دانشجویی مثل هفت قفل نشریه معاونت فرهنگی بسیج دانشگاه امام صادق(ع)، نشریه خیزش مجمع دانشجویان حزب‌ا... دانشگاه علم و صنعت، مستضعفین شریف و بعد‌ها تهران و برخی نشریات بیرون دانشگاهی مانند سوره و ابرار و موسسات فرهنگی مانند میثاق، مجمع مطالبه مردمی و انجمن طلاب و دانشجویان مشهد که قبل از آن هم منتقد به وضع موجود در این زمینه بودند و حلقه‌هایی فکری تشکیل داده بودند، دور هم جمع شدند و اواخر سال 82 به صورت رسمی جنبش عدالتخواه دانشجویی را تاسیس کردند.

جریان دانشجویی کنونی

در حال حاضر چهار اتحادیه دانشجویی (انجمن اسلامی مستقل، تحکیم وحدت، جنبش عدالتخواه و جامعه اسلامی) به همراه بسیج دانشجویی بخش اعظمی از جریان دانشجویی را تشکیل می‌دهند و خود را جدای از تقسیم‌بندی‌های سیاسی و جناحی تعریف می‌کنند. اما بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم در سال 92، تشکل‌هایی با پسوند‌هایی چون «ترقی‌خواه»، «پیرو خط امام»، «اعتدال»، «فرهنگ و سیاست»، «پیشرو» و... به وجود آمدند و چندی پیش کسب مجوز برخی از آنها در قالب تشکل موسوم به تادا حاشیه‌ساز شد.

منبع: فرهیختگان