سفر به دنیای چشم‌نواز و پلکانی هورامان

به گزارش خبرنگار فرهنگی آنا، در منطقه هورامان هرساله آیین و مناسک ویژه‌ای اجرا می‌شود که میلیون‌ها نفر را از داخل و خارج از کشور به منطقه هورامان می‌کشاند. یکی از رسوم کومسای است که تلفیقی از هنر، فرهنگ و طبیعت است و همین امر نیز باعث تمایل بیشتر افراد برای ثبت جهانی این مناسک است.

در منطقه هورامان قلعه‌های قدیمی به چشم می‌خورد که نشان از وجود روستاهایی است که از منطقه محافظت می‌کردند. امروزه بخش مهمی از این قلعه‌ها ویران شده است اما آنچه حاکی از نگاه تیزبین معمار است، ساخت قلعه‌ها در بلندترین بخش منطقه است که ارتباط مناطق مختلف منطقه را میسر می‌کرده است.

در گذشته اداره هورامان تخت نیز مانند دیگر جاهای ایران زمین، توسط عشیره و ریش‌سفیدان قوم انجام می‌گرفت. همان گرد‌هم‌آیی ریش‌سفیدان در گذشته است که به صورت امروزی تغییر محتوا داده است.

در این بخش از کشور مراسمی با عنوان کومسای برپا می‌شود که آیین کاربردی است و از آنجا که کارکردی از آن نمانده نارضایتی مسئولان شهرستان و محلی‌ها را به دنبال داشته است.

گفته می‌شود در زمان زرتشت مراسمی بین عقلای جامعه مرسوم بوده تصمیمات یکساله هورامانات و آبادی‌های آن را شامل می‌شده است. در این مراسم در باره این‌که طی یکسال آینده چه کسی چوپانی گله را برعهده داشته باشد و یا این‌که آبیاری به چه نحوی انجام شود مورد بررسی قرار می‌گرفته است.

امروزه به علت اجرا نشدن بخشی از این آیین، تنها شاهد دف‌نوازی و قصیده‌خوانی هستیم. البته شروع مراسم از روال معینی پیروی نمی‌کند وگاه با سخنرانی امام جمعه شروع می‌شود و گاهی با قصیده‌خوانی. در این مراسم معمولا امام جمعه درباره مراسم‌های آیینی اورامان تخت سخنرانی می‌کند، آغاز مراسم را اعلام می‌کند. بخشی از صحبت‌های امام جمعه به مسلمان بودن پیرشالیار که از شخصیت‌های مهم در میان مردم این منطقه است، مربوط می‌شود.

بخشی از این مراسم زیارت قبر پیرشالیار است که مردم منطقه معتقدند ویژگی‌ گره گشایی دارد. قبر پیرشالیار محدود در چهاردیواری است که زیارتش برای مردم تنها از طریق رفتن به پشت پنجره‌هایی که با میله‌های آهنی محصور شده، امکان‌پذیر است. در نزدیکی قبر پیشالیار درختی وجود دارد با قوسی منحصر به فرد که مردم مردم را بر این باور داشته که این درخت متناسب با ستون فقرات انسان است و در صورت تکیه ردن بر آن بسیاری از مشکلات افراد رفع می‌شود.

اعتقادها بر گره گشایی پیرشالیار به همین‌جا خلاصه نمی‌شود چرا که کمی آن طرف‌تر از قبر پیر شالیار درخت دیگری نیز وجود دارد که با پارچه‌های سبز بومیان رنگ و شکل دیگری به خود گرفته است. همچنین سنگ سفیدی در محوطه‌ مرقد پیرشالیار وجود دارد که بنا بر اعتقادات مردم خاصیت برکت‌بخشی دارد. مردم هورامان هر ساله با شرکت در این مراسم قطعه سنگ‌هایی را به این سنگِ نسبتاً بزرگ، پرتاب می‌کنند تا تکه‌های ریزی از آن را جدا کنند. مردم می‌گویند، هر چه از این سنگ در مراسم «آیینی کومسای» کم شود سال بعد دو باره رشد کرده و هرگز تمام نمی‌شود.

بافت تاریخی منطقه هورامان پلکانی است به گفته مسئولان استان‌های کردستان و کرمانشاه، در قدیم شکل جالب‌تری داشته است چراکه بومیان قدیم در ساخت بناهایشان از هیچ ملاتی استفاده نمی‌کردند و صرفا خانه‌ها با چیدمان سنگ‌ها بنا می‌شده است. البته بافت خانه های این منطقه زا کشور نیز دستخوش تغییر یافته است به طوریکه در میان سنگهای دیوار خانه‌های جدید، با سیمان و یا گچ و خاک پر شده است. بر روی دیوار سنگی خانه ها که ضخامت آنها بیش از نیم متر است، تیرهای قطور از جنس چوب درخت چنار انداخته شده تا در صورت رانش زمین از فر ریختن خانه جلوگیری کند. دور پشت بام با تخته سنگهایی نازک و پهن که بخشی از آن از لبه پشت بام به سمت بیرون و بخش دیگر در داخل قرار دارد، مفروش شده است. مردم هورامان روی تمامی پشت بام را لایه‌ای ضخیم کاهگل می‌کشند به طوریکه ضخامت سقف هر ساختمان حدود نبم متر می‌رسد. همچنین خانه ها اغلب یک تا سه طبقه است و هر خانه دارای اطاق نشیمن، اطاق مهمان‌ها، انبار، آشپزخانه، طویله و توالت است.

از دیگر ویژگی‌های خانه‌های قدیمی خورامان در و پنجره‌های چوبی با رنگ آبی روشن است که در خانه‌های جدید اصلا رعایت نشده است و با ورود در و پنجره‌های آهنی شکل و بافت قدیمی منطقه را دگرگون کرده است. از دیگر ویژگی‌معماری خانه‌های هورامانی‌ها، شکل پلکانی آن است که به علت شیب زمین هیچ خانه ای حیاط مجزا و محصور ندارد و حیاط هر خانه پشت بامه خانه همسایه است.

در بخش داخلی خانه‌ها، دیوار اتاقها با گچ یا گل گچ پوشیده شده وهر اتاق تعدای طاقچه دارد که محل قرار گرفتن بخشی از تزیینات و صنایع دستی آن است که زنان منطقه تولید کرده اند. پارچه های گلدوزی که با تصاویری از گل و یا پرندگان ،جلوی طاقچه آویزان شده تنها بخشی از هنر زنان این خطه از کشور است. آیینه، دوک نخ ریسی، خورچین‌های کوچک که درون آن وسایل ضروری جای گرفته، چراغ فانوس، دف و تملی میخک که در هر اتاق با چند میخ و یا چوب رختی برای آویزان کردن لباس مردان به دیوار کوبیده شده و گلیم و یا نمد بخشی از پوشش و زیبایی‌های شکل سنتی این خانه‌ها است.