مبتکر ایرانی «یوسرن»: در این شبکه مجازی دموکراسی حاکم است

نسترن صائبی، گروه علم و فناوری آنا، شبکه یوسرن یا «Universal Scientific Education & Research Network» یک گام بزرگ در توسعه ارتباطات گسترده علمی است که در سال 1394 راه‌اندازی شده است و می‌تواند نویدبخش روزی باشد که جهان شاهد خلاقیت‌های بسیار بیشتری از دانشمندان در سایه همکاری‌های آموزشی و پژوهشی باشد.

در واقع با وجود چنین شبکه‌ای، می‌توان انتظار داشت که جزایر علمی جهان سرانجام به هم پیوند بخورند و مقالات مشترک محققان، توسعه علمی بهتر را برای کشورها به ویژه ایران که از کمبود شدید همکاری‌های علمی و تحقیقاتی رنج می‌برد، رقم بزند.

پایه‌گذاری جایزه علمی یوسرن ویژه برترین محققان جوان زیر ۴۰ سال ۲۲ رشته علمی در سراسر جهان، در کنار ایجاد این شبکه جهانی نیز ابتکار دیگری بود که همزمان با این رویداد تازه و مهم علمی رخ داد.

همانطور که گفتیم پایه‌گذار این شبکه، دانشمند ایرانی‌ به نام نیما رضائی است. او متولد خردادماه 1355 قائمشهر است و تحصیلاتش را در دبیرستان البرز شهر تهران گذراند و در سال 1373 در رشته پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران قبول شد. او پس از اخذ مدرک پزشکی عمومی از دانشگاه علوم پزشکی تهران، برای ادامه تحصیل در رشته ژنتیک و علوم مولکولی در سال 1384 به دانشگاه شفیلد انگلستان رفت و پس از این دوره به تحصیل در دکتری ایمونولوژی بالینی و ژنتیک انسانی در همان دانشگاه پرداخت.

در سال 1388 دوره فلوشیپ ایمونولوژی بالینی و پیوند مغز استخوان را در دانشگاه نیوکاسل انگلستان گذراند و با توجه به اینکه پیشرفت رشته‌های وابسته به تکنولوژی همچون ژنتیک و علوم مولکولی در دهه‌های گذشته در خارج از کشور نسبت به داخل ایران تفاوت چشمگیری داشت و نیاز مبرم به افراد متخصص و خبره در این حیطه‌ها احساس می‌شد، تصمیم گرفت برای کسب این علوم در خارج از کشور تحصیل کند.

در ادامه مصاحبه ما را با این دانشمند ایرانی می‌خوانید:

* در حال حاضر مشغول چه کاری هستید و چه تحقیقاتی را در خارج از کشور ادامه دادید؟

از سال 1389 پس از بازگشت به کشور به عنوان عضو هیات علمی گروه ایمونولوژی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران و در مرکز طبی کودکان مشغول به فعالیت شدم. در حال حاضر در حیطه تشخیص، درمان و پژوهش در زمینه بیماری‌های نقص ایمنی اولیه مشغول به فعالیت هستم. در زمینه کشف عوامل ژنتیکی ایجاد بیماری‌های نقص ایمنی با دانشمندان و پژوهشگران این حیطه در داخل و خارج از کشور همکاری‌های گسترده‌ای انجام داده‌ام. در خارج از کشور نیز تحقیقاتم روی بیماری‌های نقص ایمنی اولیه بوده است.

* تاکنون چه دستاوردهایی در ایران یا خارج از ایران داشته‌اید؟

بیشتر فعالیت‌های علمی من در زمینه بیماری‌های نقص ایمنی بوده است. با کمک سایر همکاران در داخل کشور توانسته‌ایم پیشرفت‌های عظیمی را در این رشته و تشخیص و در نتیجه درمان سریع‌تر این بیماری‌ها ایجاد کنیم. در 20 سال اخیر از زمان دانشجویی‌ام تاکنون موفق به چاپ بیش از ۶۰۰ مقاله در زمینه‌هایی که ارتباط ژنتیک و ایمونولوژی پایه و بالین را به هم وصل می‌کند، شده‌ام؛ تعدادی از کارهایی که انجام داده‌ام درباره کشف ژن‌های جدید بیماری نقص ایمنی اولیه بوده است و همینطور کتاب‌های متعددی نوشته‌ام؛ از جمله کتاب بیماری‌های نقص ایمنی اولیه که انتشارات «اشپرینگر» چاپ و منتشر کرده است و به عنوان کتاب رفرنس در دانشگاه‌های آمریکا، اروپا و استرالیا تدریس می‌شود و ویرایش جدید آن نیز امسال منتشر شد.

چند کتاب دیگر مانند «ایمونولوژی سرطان» را نوشته‌ام که ویرایش جدید آن سال آینده ارائه می‌شود و کارهای آموزشی و پژوهشی و اجرایی دیگری که به طور مرتب انجام می‌‎دهم و و بر آن هستم در زمینه تشخیص بیماری‌های نقص ایمنی اولیه در راه پیشرفت پزشکی کشور گام بردارم.

* چه شد که به فکر راه‌اندازی شبکه «یوسرن» افتادید؟

ایده شکل‌گیری یوسرن به چند سال قبل باز می‌گردد که برای بازدید و سخنرانی در دانشگاه‌های اروپایی و آمریکایی دعوت می‌شدم و به این نتیجه رسیدم که سیر حرکت دنیا به این سمت بوده است که لزوما همه مراکز علمی و پژوهشی، همه امکانات و تمهیدات، ایده و نیروی انسانی لازم را با هم ندارند؛ یک جا ایده دارد؛ یک جا سرمایه دارد؛ و یک جا تجهیزات و نیروی انسانی دارد.

از طرفی در قرن بیست و یکم، شبکه‌های اجتماعی و سایت‌ها نقش عمده‌ای در شکل‌گیری ارتباط میان افراد داشته‌اند و کسر قابل توجهی از وقت بسیاری از دانشجویان صرف شبکه‌های اجتماعی می‌شود که متاسفانه بهره چندانی عایدشان نمی‌کند؛ از این رو، اولین جرقه‌های این ایده در ذهنم شکل گرفت که اگر این فعالیت‌ها به جای معطوف شدن به فعالیت‌های بی‌بهره در شبکه‌های اجتماعی، به فعالیت‌های علمی معطوف شود، احتمالا بهره بهتری حاصل خواهد شد.

ضمن آنکه امروزه علوم مختلف فاصله زیادی از هم گرفته‌اند. پیشرفت و تخصصی شدن علوم مختلف سبب شده است که هر فرد در رشته تخصص خود به پژوهش بپردازد و باید در نظر داشت که شرایط فعلی بسیار متفاوت با زمان دانشمندان پیشین مانند زکریای رازی، جابربن حیان و ابن سینا است که در علوم مختلف سرآمد بودند و به نوعی حکمت می‌دانستند.

در یکی از اشعار مولانا، تعبیر به فیلی در اتاقی تاریک شده است و حس من در مورد وضعیت فعلی دنیای علم شبیه به این تعبیر مولاناست؛ گویی در اتاقی تاریک فوق تخصصی تنها قسمتی از این فیل را از پنجره نگاه خود می‌بینیم و هیچ ایده‌ای از شکل و هیبت واقعی خود فیل نداریم. احساسم این بود که اگر متخصصان علوم مختلف در قالب یک شبکه علمی که همه تخصص‌ها را در برمی‌گیرد، بتوانند گفت‌وگو کنند و با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، احتمالا می‌توانند دید بهتری از واقعیت علم پیدا کنند.

* عملکرد این شبکه چگونه است؟

هدفمان از پایه‌گذاری شبکه یوسرن که در دی 1394 فعالیت رسمی خود را اعلام کرد، علم بدون مرز بود. مقصود از علم بدون مرز تنها برداشتن مرزهای جغرافیایی نیست، بلکه افزون بر آن، هدفمان برداشتن مرز بین علوم مختلف و از میان برداشتن مرز بین محققان جوان و پیشکسوت نیز هست.

متاسفانه، در بسیاری از موارد در ذهن خود دیوارها و حصارهای بلندی می‌سازیم که مانع دید جامع و آگاهی از رخداد و پیشرفت‌های سایر کشورها و یا حتی سایر رشته می‌شود. هیچ گاه متوجه نخواهیم شد که سایر محققان چه ایده‌هایی دارند و از چه منظری به وقایع نگاه می‌کنند و این آفتی است که در شرایط کنونی با آن مواجهیم. اگر بتوانیم این دیوارها را برداریم و با یکدیگر وارد تعامل و گفت‌وگو شویم آینده درخشان‌تری برای علم رقم خواهد خورد و این مهم به زندگی بشر کمک بیشتری خواهد کرد.

* این شبکه تاکنون با چه دستاوردهایی در جهان همراه بوده؟

هم‌اکنون این شبکه بیش از 5200 عضو از ۶۵ کشور دنیا و از تمام رشته‌ها دارد و بیش از 260 دانشمند یک درصد برتر دنیا از ۲۱ رشته علم مشاوران و هیات علمی این شبکه هستند که از میان این افراد ۱۳ نفر را برندگان نوبل و آبل تشکیل می‌دهند. بیش از ۵۰ گروه آموزشی و تحقیقاتی در این شبکه تشکیل شده است که کارهای تحقیقاتی مختلفی انجام می‌دهند و مقالات متعددی را منتشر کرده‌اند.

هم‌اکنون بیش از 200 تالیف شامل مقاله و کتاب در رشته‌های مختلف با نام این شبکه منتشر شده است و بیش از ۳۰ تفاهم‌نامه رسمی میان یوسرن و دانشگاه‌های معتبر دنیا منعقد شده است. همچنین بیش از ۳۰ دفتر این شبکه در دانشگاه‌های داخل و خارج از کشورمان راه‌اندازی شده است و همه این آمار نشان از این دارد که یوسرن در این مدت کوتاه موفق شده است جایگاه خود را در دنیا پیدا کند.

* آینده شبکه یوسرن را چگونه می‌بینید؟ به نظر شما فناوری‌های ارتباطاتی چگونه باعث ارتقاء علم و دانش در جهان می‌شوند؟

چشم‌انداز یوسرن را در زمان‌های مختلفی دیده‌ام. برای مثال یک نگاه مربوط به 300 سال آینده است؛ یک نگاه برای 10، یک نگاه برای پنج و یک نگاه برای یک سال آینده. زمانی که از چشم‌انداز یوسرن در 300 سال آینده سخن می‌گویم، نگاهمان این است که به نهادی در دنیا تبدیل شویم که مرجع اصلی علم باشد؛ همان‌گونه که نهادهایی مانند سازمان بهداشت جهانی یا یونسکو امروز مرجع بسیاری از امور قرار گرفته‌اند، یوسرن نیز بتواند مرجع اصلی علم در دنیا باشد. مرکزیت آن در کشورمان باشد و تصمیم‌گیری‌های اصلی دانشمندان دنیا در این نهاد صورت گیرد.

این یک نگاه است، منتها برای کوتاه مدت نگاهمان متفاوت است. نخست آنکه قوانین حاکم بر یوسرن بر مبنای دموکراسی است و من تنها برای دو دوره می‌توانم ریاست آن را بر عهده داشته باشم که دوره اول به این دلیل است که بنیانگذار این نهاد بوده‌ام و ساختار کلی شکل نگرفته بود و دور دوم در صورت رای دادن اعضای هسته مرکزی به من این ریاست پابرجا می‌ماند. در غیر این‌صورت فرد دیگری جایگزین من می‌شود.

اکنون که به اهدافی که برای سال اول فعالیت یوسرن در سر داشتم نگاه می‌کنم، می‌بینم که تا چه اندازه فراتر از انتظار جلو رفته‌ایم. برای مثال هدفمان در سال اول جذب ۷۰ دانشمند یک درصد برتر دنیا بود که خوشبختانه این عدد به بیش از ۲۰۰ دانشمند ارتقا یافت. یا جذب حتی یک دانشمند برنده نوبل را موفقیت بزرگی می‌دانستیم که این عدد به 13 نفر رسید و در سایر موارد نیز وضعیت مشابه بود.

البته، در این باره نگاهمان صرفا آماری نبوده است و بر مبنای عملکرد بخش‌های مختلف و فعالیت آنها نیز تعاملاتی داشته‌ایم. به این معنا که از گروه‌های آموزشی و پژوهشی تشکیل شده، شش گروه غیرفعال را تعطیل کرده‌ایم. در همین مدت کوتاه، 200 مقاله چاپ شده است که وابستگی سازمانی به یوسرن دارند.

لازم به ذکر است که دستیابی به این آمار ساده نیست. از نظر آماری و ساختاری، اهدافی که تاکنون محقق شده‌اند بسیار بیشتر از آنچه بود که در نظر داشتم.

کنگره و جشنواره ما باید ادامه پیدا کند. در جشنواره‌ای که در تاریخ 10 دسامبر همزمان با روز علم و با شعار صلح و پیشرفت برگزار کردیم، پنج برنده یوسرن را در علوم نظری، علوم مولکولی، علوم سلولی، علوم پزشکی و علوم اجتماعی معرفی کردیم که از کشورهای ایران، آمریکا، بلژیک و هلند انتخاب شدند.

برگزاری این جشنواره رخداد بزرگی است و امسال نیز این جشنواره را برگزار خواهیم کرد که بیش از 5000 نفر برای این جشنواره نامزد شده بودند و کسانی که برای جایزه امسال ثبت نام کرده‌اند، دارای پروفایل و رزومه علمی بسیار خوبی هستند. بنابراین، مسیری که در آن قرار گرفته‌ایم مسیر روشنی است که نیازمند کار گروهی است.

* برنامه آینده‌تان در زمینه علمی چیست؟

در کنار گسترش و توسعه فعالیت‌های شبکه یوسرن که خود می‌تواند زمینه پیشرفت در تمام رشته‌های علمی باشد، دغدغه بیماری‌هایی مثل سرطان که با وجود ادعای پیشرفت علمی در دنیا امروز هنوز قادر به درمان آنها نیستیم و روز به روز هم شیوع بیشتری پیدا می‌کنند، بسیار ذهن من را مشغول می‌کند.

شاید دانشمندان در 50 سال آینده درمان این بیماری را به طور کامل پیدا کنند و به وضعیت فعلی ما در مواجهه با سرطان بخندند و توسعه علمی عصر ما را بسیار کم بدانند. از نگاه من اختصاص بیشتر تمرکز پژوهشی به این بیماری می‌تواند باعث شود در 20 سال آینده حرفی برای گفتن داشته باشیم.

* آیا شما از اپلیکیشن‌های پیام‌رسان‌ مانند تلگرام و واتس‌اپ استفاده می‌کنید؟

بله. برای هماهنگی با سرعت بالای ارتباطات در دنیای امروز استفاده از چنین امکاناتی اجتناب‌ناپذیر است. اما نکته مهم نحوه مدیریت استفاده از آنهاست. ما حتی در یوسرن هم از شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام، اینستاگرام، لینکداین و توییتر و ... در جهت معرفی اهداف و برنامه‌های شبکه بهره می‌بریم.

* محبوب‌ترین ابزاری که از آن استفاده می‌کنید چیست؟

هنوز هم بعد از گذشت این همه سال و معرفی اشکال متفاوت ابزارهای الکترونیک، هیچ کدام نتوانسته‌اند جایگزین ایمیل شوند. من برای انجام اکثر کارهای اجرایی و علمی از ایمیل استفاده می‌کنم.

* فضای پژوهشی و تحقیقاتی دانشگاهی آمریکا چگونه است؟ سیستم پژوهشی آنجا چطور دانشجویان و دانشمندان را به تحقیق و پژوهش تشویق می‌کند؟ تفاوت میان فضای آموزشی و تحقیقاتی در ایران و آمریکا چیست؟

تاکنون سه بار برای بازدید و گذراندن دوره‌های کوتاه مدت در دانشگاه‌های آمریکا بوده‌ام. بار آخر تابستان سال گذشته بود که به عنوان محقق مهمان به دانشگاه ‌هاروارد دعوت شده بودم و برای مدت کوتاهی هم از موسسه ملی سلامت بازدید داشتم.

برای انجام پژوهش در هر کجای جهان اولین و مهم‌ترین نکته هدفمند بودن این تحقیقات است. به طور کلی هم‌اکنون مهم‌ترین نقطه ضعف پژوهش نگاه کمی بدون در نظر گرفتن کاربرد نتایج آنهاست که کم یا زیاد می‌تواند در هر مکانی رخ دهد.

و اما تفاوتی که بعضا بین کشورهای مختلف و کشور ما دیده می‌شود میزان پایبندی به اصول حرفه‌ای در علم و پژوهش است. یعنی وقتی افراد وارد حیطه علمی پژوهشی می‌شوند خود را به پایبند به اصولی از جمله تعهد به انجام وظیفه می‌بینند و از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کنند که این خود فضایی را به وجود می‌آورد که وقتی افرادی از سایر کشورها در آنجا مشغول فعالیت می‌شوند با بازده بیشتری فعالیت می‌کنند.

سطح امکانات و تسهیلات و ارتباط موثر بین پژوهشگران از دیگر تفاوت‌هاست اما به اندازه مورد هدفمند بودن و متعهد بودن نمی‌تواند در نتیجه تاثیرگذار باشد.

* در مقایسه با وضعیت علمی آمریکا، میزان سواد و علم جوانان ایرانی را در چه سطح می‌بینید و چه توصیه‌ای به جوانان ایرانی دارید؟

پاسخ به این سوال نمی‌تواند خیلی دقیق باشد چون نیاز به انجام مطالعه برای مقایسه است ولی به طور کلی جوانان ایرانی نیروی انسانی و سرمایه‌های اصلی برای پیشرفت در تمام زمینه‌ها از جمله پیشرفت علمی هستند. برقراری ارتباط میان آنها و افراد صاحب‌نظر در رشته‌های مختلف علمی از ارکان اصلی توانمندسازی و استفاده کاربردی از نیروی جوان است که در شبکه یوسرن هم یکی از اهداف ما تحقق همین امر است.

هم‌اکنون کادر اجرایی یوسرن را حدود 50 نفر از دانشجویان و فارغ التحصیلان جوان ایرانی تشکیل می‌دهند که در ارتباط نزدیک با هیات علمی داخلی و خارجی این شبکه و همپای آنها در حال پیشبرد این شبکه هستند.

* فضای فناوری و نوآوری در ایران را چطور می‌بینید و چالش این فضا چیست؟

در تمام جهان مشکلاتی برای پیشبرد فناوری وجود دارد که این مشکلات گاها در بعضی کشورها با کمبود امکانات همراه می‌شوند و ادامه مسیر را سخت می‌کنند اما آنچه که مهم است توانایی برقراری ارتباط موثر میان متخصصان حوزه‌های مختلف است که می‌توان با رویکرد بین رشته‌ای به حل مشکلات از طریق استفاده از فناوری‌های نوین پرداخت. در ایران هم از فناوری استقبال خوبی می‌شود.