«سد گتوند» تهدیدی ملی - اجتماعی یا فرصتی برای توسعه؟

آرزو میرزاخانی، گروه اجتماعی- سد گتوند‌علیا یکی از بزرگ‌ترین سدهای کشور است که بر روی رودخانه کارون در منطقه جنوب غربی ایران ساخته شده است. ساخت این سد با هدف توسعه کشاورزی و تولید برق بیشتر در منطقه خوزستان با مشاوره شرکت مهاب قدس و توسط وزارت نیرو در سال 1376 آغاز شد اما از همان ابتدا به دلیل مشکلاتی که داشت و تاثیر آن در شور شدن آب منطقه و زیرآب رفتن گنبدهای نمکی، اعتراض‌های کارشناسان و فعالان محیط‌زیست و به ویژه مردم محلی را به دنبال داشت.

هرچند این اعتراض‌ها هرگز راه به جایی نبرد و سد گتوند علیا ساخته و از آن بهره‌برداری شد اما نگرانی‌ها هرگز تمام نشد و روز به روز بر شدت آن افزوده شد.

در نهایت شدت اعتراض‌ها نسبت به سد گتوند از سوی جامعه محلی و کارشناسان و فعالان زیست‌محیطی این منطقه باعث شد تا همایشی با عنوان «بررسی تبعات زیست محیطی – اجتماعی سد گتوند و راهکارهای مقابله با آن» در این استان برگزار شود و نظرات هر دو طرف یعنی منتقدان و مسئولان سد گتوند در آن مطرح و مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

یکی از فعالان محیط‌زیست خوزستان که قرار بود از سخنرانان این همایش باشد در این‌باره به آنا توضیح می‌دهد: در این همایش داریوش محجوب مدیر مطالعات سد گتوند و هوشنگ حسنی از مدیران شرکت مهاب قدس که مشاور ساخت گتوند بوده است، به طرفداری از پروژه « گتوند علیا» سخنرانی کرده و آمار و نمودارهایی در خصوص وضعیت نمک در سد گتوند ارائه دادند.

سامان فرجی بیرگانی اضافه می‌کند: هرچند من در این همایش اولین سخنران بودم اما به بهانه کمبود وقت اجازه سخنرانی به بنده داده نشد و مدیر مطالعات سد گتوند به جای من صحبت کرد. داریوش محجوب، مدیر مطالعات سد گتوند، با برشمردن مزایای این سد آن را همانند سایر سدهای ساخته شده توسط آب نیرو در خوزستان، عامل توسعه بخش کشاورزی استان خواند و با اعلام خبر احداث خط لوله انتقال نمک انباشت شده در کف مخزن به صنایع پتروشیمی ماهشهر، وجود این نمک را یک فرصت دانست که موجب ایجاد ارزش افزوده در صنایع پتروشیمی شده است. به گفته محجوب اکنون این صنایع با قیمت ۴۵ هزار تومان در هر تن مشابه چنین محصولی را تهیه می‌کنند و با استخراج آن از سد گتوند مشکل صنایع پتروشیمی به نمک خالص حل خواهد شد.

به گفته این فعال اجتماعی در این همایش همچنین هوشنگ حسنی، از مدیران شرکت مهاب قدس نیز با ارائه مطالبی سد گتوند را یکی از عوامل افزایش کیفیت رودخانه کارون اعلام کرد و گفت که سخنان راجع به جانمایی اشتباه این سد، صحت ندارد. این سد با ته‌نشین کردن نمک آب رودهای شور خوزستان آن را تبدیل به آب شیرین کرده و کیفیت آب را بهبود می‌دهد. وی عامل شوری کارون را رودهای طبیعی و پساب‌های کشاورزی دانست و گفت «ما این نمک را به صنایع دیگر منتقل می کنیم و نگرانی در این مورد وجود ندارد.»

هیچ‌کدام از سدهای خوزستان به توسعه کشاورزی کمک نکرده است

فرجی بیرگانی اما در واکنش به صحبت‌های مسئولان سد گتوند می‌گوید: احداث هیچ‌ کدام از سدهایی که در منطقه خوزستان ساخته شده تاکنون نتوانسته هیچگونه کمکی به توسعه کشاورزی در منطقه کند و اینکه گفته می‌شود نمک گتوند برای بهره‌برداری از آن به وسیله لوله برداشت می‌شود، ممکن نیست زیرا حجم تولید نمک چندین برابر سرعت انتقال آن است.

این فعال محیط‌زیست ادعای مربوط به شوری آب کارون و ارتباط آن با رودهای طبیعی و پساب‌های کشاورزی را به طور کامل رد و تاکید می‌کند که به هیچ وجه این دو علت شور شدن آب کارون محسوب نمی‌شوند؛ زیرا فاضلاب شوشتر 20 کیلومتر پایین‌تر وارد آب رودخانه کارون می‌شود و از زمانی که سد گتوند تاسیس شده است مردمی که به آب گتوند نزدیک هستند و به خصوص ساکنان منطقه عقیلی که در شرق رودخانه کارون زندگی می‌کنند اولین استفاده‌کنندگان بعد از رها شدن آب از سد گتوند هستند که مجبور شدند تسویه کننده آب در خانه‌هایشان نصب کنند.

به گفته فرجی بیرگانی در ادامه این همایش حسین آمیلی، از مدیران شرکت توسعه نیشکر با استناد به مدارکی که در اختیار داشت اعلام کرد: «در سال 83، شخصی از یوگوسلاوی سابق با احداث سد گتوند مخالفت کرده بود و من نیز مدارکی دارم از دکتر عبداللهی که عضو هیات علمی زمین‌شناسی دانشگاه چمران بود و در نامه‌ای به رئیس آب نیرو از وی خواست جلوی ساخت گتوند را بگیرد». آمیلی همچنین با ارائه نمودارهایی، سخنان سخنرانان قبلی را رد کرده و خواستار پذیرش مسئولیت مشکلات سد گتوند توسط شرکت مسئولان آب نیرو شد و گفت: «همه می‌دانند خط لوله احداثی برای تخلیه نمک کنونی کف مخزن به زمانی نزدیک به نود سال نیاز دارد، حال آنکه روزانه حجم زیادی به این نمک افزوده می‌شود و بنابراین تخلیه آن در عمل غیر ممکن است.»

وی عباس پاپی‌زاده، نماینده دزفول را سخنران دیگر این همایش معرفی کرده است که با اعلام خبر تحقیق و تفحص از محیط‌زیست کشور به دلیل ارایه مجوز احداث و آبگیری سد گتوند، گفت: «نتیجه این تفحص به دادگاه ارائه و با عوامل آن برخورد قانونی خواهد شد.»

همچنین اسماعیل جلیلی، نماینده مسجدسلیمان نیز سخنران مخالف با سد گتوند بوده است که با برشمردن اعتراضات جدی مردم و آوارگی روستاییان منطقه، خواستار توجه جدی دولت به این موضوع و تحویل گرفتن کنترل این پروژه از آب نیرو و دادن کنترل آن به استان شده است.

به گفته فرجی بیرگانی در پایان همایش، مسئولان شرکت توسعه منابع آب، برای نخستین بار اقدام به نمایش عکس هوایی کوه‌های نمکی درون مخزن سد کرده‌اند.

حتی یک نفر کارشناس در همایش حضور نداشت!

روابط عمومی شرکت آب نیرو اما نظر دیگری درباره برگزاری این همایش دارد و با انتقاد از نحوه برگزاری همایش «بررسی تبعات زیست محیطی – اجتماعی سد گتوند و راهکارهای مقابله با آن» به آنا می‌گوید: بین مدعوین در این همایش حتی یک متخصص هم شرکت نداشت و فقط جوامع محلی در مقابل کارشناسان آب نیرو سخنرانی کرده‌اند.

در توضیح یکی از مدیران روابط عمومی شرکت آب و نیروی ایران تاکید شد که «وقتی گفته می‌شود همایش علمی است، باید حداقل یک نفر از هیات علمی دانشگاهی در آن حضور داشته و جزو سخنرانان باشد.»

منافع برخی در غوغاسالاری پیرامون گتوند است

همچنین شرکت آب و نیروی ایران در پی درخواست خبرگزاری آنا در مورد ارائه توضیحاتی در‌باره برگزاری همایش تبعات اجتماعی سد گتوند، با ارسال خبری که پیشتر در یک نشریه محلی در خوزستان منتشر شده، نسبت به این گزارش واکنش نشان داد.

در خبر ارسالی روابط عمومی شرکت آب و نیرو که هیچ اطلاعات تخصصی در برندارد و صرفا نوعی واکنش به منتقدان است، آمده؛ سید عیسی بزرگ‌زاده معاون فنی و پژوهشی شرکت آب نیرو در حاشیه سمینار بررسی تبعات زیست محیطی – اجتماعی سد گتوند در گفت‌وگو با روزنامه نور خوزستان اظهار داشت: در این نشست در خصوص خشکسالی، گرد و غبار، مدیریت مصرف و سد گتوند صحبت شد که همه این‌ها موضوعات مهمی هستند که ما آمادگی داشتیم درباره آن‌ها حرف بزنیم تا به یک فهم مشترک برسیم.

معاون فنی و پژوهشی شرکت آب نیرو تصریح کرد: تا زمانی که موافقان و مخالفان و مجریان و منتقدان با یکدیگر در مورد هر مساله حرف نزنند، نمی‌توانند در خصوص نگاه یکدیگر اطلاع کاملی کسب کنند و نمی‌توان بدون به اشتراک گذاشتن اطلاعات، مشکلات را حل کرد.

وی ادامه داد: اینکه هر کس بدون توجه به استدلال‌ها و حرف‌های دیگران تنها بر روی تفکر خود و بدون استدلال منطقی تأکید داشته باشد، سخنانش با یک نگاه یکطرفه و بدون نتیجه خواهد بود.

بزرگ‌زاده با اعلام آمادگی برای بررسی تمام نظرات پیرامون سد گتوند با ارائه توضیحات مستند و علمی گفت: به رغم تمامی درخواست‌های ما تاکنون زمینه تبادل نظر در خصوص گتوند فراهم نشده است.

وی افزود: ما امیدوار بودیم که با تیم خوبی که از سوی آب نیرو و شرکت مشاور در این نشست حضور پیدا کردیم، بتوانیم با دوستانی که به هر نحو انتقادی نسبت به سد گتوند دارند، مشکلات را مطرح و حل کنیم اما متأسفانه این زمینه فراهم نشد و در زمان ارائه مطالب بنده، سیستم صوتی تصویری را قطع کردند و اجازه صحبت ندادند.

معاون فنی و پژوهشی شرکت آب نیرو خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه دو نماینده محترم مردم در مجلس حاضر در نشست، بار‌ها از مدیریت برنامه خواستند تا بنده مطالب را توضیح و ادامه دهم اما اراده‌هایی در این جلسه حاکم بودند که دنبال حل مشکل نبودند و به نظر می‌آید که منافع خود را در غوغاسالاری دیدند تا اینکه منافع در یک تضارب آرای کار‌شناسی شود.

گتوند به تهدیدی ملی تبدیل شده است

نماینده مردم دزفول در مجلس شورای اسلامی که از سخنران همایش گتوند بوده اما در واکنش به ادعای شرکت آب نیرو مبنی بر نبود کارشناس در همایش سد گتوند، به آنا می‌گوید: من یکی از همین کارشناسان سخنران بودم که حداقل یک سوم واحدهای درسی‌ام آب و خاک و اکوسیستم و محیط‌زیست بوده است و من کارشناس این موضوع هستم که درباره‌اش سخن گفتم؛ متعجبم که چطور آب نیرو چنین ادعایی کرده است.

عباس پاپی‌زاده با طرح این پرسش که آیا آب نیرو کارشناسی را در طراحی غلط یک سد می‌داند که مطالعه درستی هم برای ساخت آن نشده است؟ یادآور می‌شود: نتایج منفی ساخت گتوند برای نشان دادن کار کارشناسی آب نیرو کافی است. وقتی کوه نمکی در سد گتوند بوده آیا می‌توان ساخت آن را کار کارشناسی دانست؟ من نماینده مردم در مجلس شورای اسلامی هستم و طرف مقابل من هم وزیر و نماینده وزیر هستند.

نماینده مردم دزفول در مجلس شورای اسلامی بر این باور است که سد گتوند می‌تواند یکی از سدهای خوب کشور باشد اما به دلیل انجام مطالعات ناقص و نبود نظارت سازمان حفاظت محیط‌ زیست، به صورت کاملا تک بعدی طراحی شده و مشخص است که تاثیرگذاری آن بر کشاورزی و آب شرب مشهود باشد و چنین مسائلی مطالعه نشده است. بنابراین سدی که با پول بیت‌المال احداث شد اکنون به تهدیدی ملی و مساله‌ای زیست محیطی تبدیل شده است.

پاپی‌زاده یادآور می‌شود که وقتی شوری آب در پایین دست سد گتوند افزایش می‌یابد، کشاورزی و تالاب‌ها را دچار آسیب کرده و ریزگردها را نیز که 22 استان کشور را تحت تاثیر قرار داده‌اند، افزایش می‌دهد؛ چرا سد گتوند باید طوری ساخته شود که اکنون وزارت نیرو هم بگوید نمی‌تواند از تمام ظرفیت آن استفاده کند.

این نماینده مجلس در ادامه سخنانش یادآور شد:‌ در گزارشی که عوامل سد گتوند در همایش بررسی تبعات زیست محیطی – اجتماعی سد گتوند ارائه دادند، اعلام کردند که در آب گتوند لایه‌های مختلف شوری وجود دارد و اساسا تا سطح مشخصی می‌توان آب را کاهش داد و از آن استفاده کرد. از آن سطح به پایین به دلیل شوری بیش از حد استاندارد آب نمی‌توان از آن استفاده کرد و خودشان هم قبول دارند سد گتوند دچار مشکلاتی است.

به گفته وی، وقتی سال 76 برای ساخت سد گتوند کلنگ‌زنی می‌شود، حتما باید قبل از آن مطالعاتی انجام شده باشد اما چطور است که بعد از کلنگ‌زنی متوجه گنبد نمکی‌ می‌شوند و اقدام به مطالعه طرح‌های جدید مثل «احداث پتوی رسی» می‌کنند که ناکارآمد هم بود. بنابراین اگر وزارت نیرو در سد گتوند کار کارشناسی انجام داده است چرا باید چنین مشکلاتی در آن ایجاد شود؟

نماینده مردم دزفول در مجلس شورای اسلامی همچنین در خصوص پرداخت حق و حقوق مردم گتوند که زمین‌های کشاورزی‌شان زیر آب رفت و خانه و کاشانه خود را از دست داده و برخی از آنها با مشکلات شدیدی مواجه شدند، ابراز تاسف می‌کند و می‌گوید: متاسفانه وزارت نیرو تا زمانی باید حق و حقوق مردم را پرداخت می‌کرد که سد گتوند به بهره‌برداری نرسیده بود اما معمولا وقتی یک سدی به بهره‌برداری می‌رسد دیگر حقوق مردم در اولویت وزارت نیرو نیست. کشاورزان ما و مردم دچار مشکل هستند و در پایین دست هم خسارتی که شوری آب به رودخانه و زمین‌های کشاورزی وارد کرده باید جبران شود اما هنوز چنین اتفاقی نیفتاده است.