نمایش ایران در گذار از چهار فصل سال 1395/ پیراستگی قبای قامت تئاتر

خزان یکان یکان برگه‌های تقویم آویخته بر دیوار، به همان میزان که خبر از به پایان رسیدن سالی دیگر را می‌دهند، نوید آغازی دوباره و بهارانه‌ای مجدد را می‌دهند. به رسم و سنت معهود و مالوف باستانی و سترگ ایرانیان، در این واپسین نفس‌های سال کهنه باید نگاهی داشت به کاشته ها، داشته‌ها و برداشت‌هایی که طی یک سال مزارع فرهنگ و هنر ایران زمین به ما ارزانی داشتند و در این گاه و مقال، قصد کاویدن و یافتن آنچه را بر تئاتر ایران در سال 1395 رفت، داریم.

درست که طی یک سال اخیر شاهد درخشش و موفقیت‌های کم‌نظیری در بدنه هنرهای نمایشی ایران بودیم؛ در این نوشتار در کنار تلاش بر بازتاب نقاط درخشان و امیدبخش فعالیت‌های صورت گرفته، نگاهی نیز به برخی آسیب‌ها و فقدان‌ها خواهیم داشت. هر چند میزان موفقیت ها، حمایت‌ها و اقدامات انجام شده در حوزه هنرهای نمایشی ایران طی سال 1395 خورشیدی چنان درخشان بوده که بار این گزارش برخلاف سال‌های گذشته نه تنها مملو و لبریز از آه و افسوس‌های غالبا آشنا نیست، که لبریز از امیدها و آرزوهای تکرار مجدد و استمرار توفیقات همین یک ساله اخیر در آینده و جاری در همیشه تاریخ فرهنگ و هنر ایران زمین مان است.

آغازی با طعم روز جهانی تئاتر

تئاتر در ایران همه ساله با نو شدن سال و ورود به این آیین و جشن ملی - باستانی با رخدادی بین المللی با نام روز جهانی تئاتر هم قرین است. این قرابت و همگنی در نخستین روزهای سال و ثبت شده در برگ‌های نخستین تقویم بی‌شک سهم بسزایی در توجه به این هنر مادر، همزمان با تازه شدن نفس طبیعت در بین عموم علاقه‌مندان و دوستداران هنر تئاتر دارد.

هر چند طی بازه زمانی 1389 تا 1394 خورشیدی به دلیل مقارن شدن ایام سوگواری‌های مذهبی با تعطیلات نوروزی کمتر شاهد برگزاری جشنی به قامت شکوه هنر تئاتر در کشورمان بودیم و تصویر ثبت شده در شش سال یاد شده، بازتاب دهنده سالن‌ها تعطیل و بار سکوت نشسته در تالارهای نمایشی بود؛ از ابتدای سال 1394 و گذر و گذار مناسبت‌های مذهبی از ایام نوروز، بار دیگر نو شدن نفس تماشاخانه‌ها در ایام تعطیلات نوروزی با نفس طبیعت، جان دوباره‌ای به هنر تئاتر در ایران داده بود.

فرا رسیدن هفتم فروردین ماه سال 1395 خورشیدی به عنوان روز جهانی تئاتر طبق سنت گذشته (منهای شش سال مذکور) بار دیگر مقارن شد با میزبانی تالارهای نمایشی از اجراهای عمومی آثار تئاتری و همین مساله تصویر رُکود و سکوت سال‌های پیشین را نه تنها پاک کرد که خود به موتور محرکی برای آغاز پرهیاهوی اجراهای نمایشی در کشور شد.

هدیه نوروزی مدیران به تئاتر

همین شروع متفاوت کافی بود تا نبض خلاقانه هنرمندان تئاتر در ایران با همراهی و همگامی هنرمندان تئاتر کودک و نوجوان، موسسه «تماشگان» و حمایت اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بار دیگر بر مدار قدردانی و شکوه تئاتر کودک و نوجوان به ضربان بیفتد و با همت هنرمندان و مسئولان کشور، روزی به نام روز جهانی تئاتر کودک و نوجوان به خواست و نام ایران در تقویم رخدادهای فرهنگی و هنری کشورمان و جهان به ثبت برسد.

در حقیقت نوروز 95 نه تنها شاهد تپش و شدت شریان اجراهای عمومی در بطن تعطیلات نوروزی بود که خود بهانه‌ای شد برای نو شدن فعالیت هنرمندان عرصه تئاتر کودک و نوجوان تا بهانه روز جهانی تئاتر کودک و نوجوان ضمن قدردانی و بزرگداشت هنرمندان منتخب مردمی و پیشکسوتان شناخته شده این عرصه، توجه کمرنگ شده به تئاتر کودک و نوجوان در ایران، بار دیگر رنگ و جلایی دوباره یابد. هنگامه مفید هنرمند پیشکوست و پیشرو در عرصه تئاتر کودک و نوجوان پیام این روز را نوشت و در مراسم تقدیر از هنرمندان این عرصه آن ‌را خواند.

این تمام ماجرا نبود و همین بهانه شیرین، داشته‌ها و ارمغان‌های شیرین تری نیز چون بخشودگی 20 درصد سهم انجمن هنرهای نمایشی از فروش همه نمایش‌های کودک و نوجوان و تعلق گرفتن 100 درصد فروش گیشه به هنرمندانی که نمایش‌های شان در ایام تعطیلات نوروز به اجرا در آمده اند، با خود همراه داشت. سند این اقدام به نام مهدی شفیعی به عنوان سکان‌دار هدایت اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مُهر شد.

جالب‌تر آنکه در راستای این اقدام به ظاهر کوچک و پیچیده به عطر هدیه نوروزی مسئولان تئاتری کشور؛ تالارهای تماشاخانه ایرانشهر سهم خود از فروش گیشه اجراها را به هنرمندان بخشیدند و در نهایت و انجام این حرکت به تدوین قوانین حمایتی انجمن هنرهای نمایشی در زمینه بخشودگی‌های بخش تبلیغات برای تمامی گروه‌های نمایشی سراسر کشور منتج شد.

یک روز در تقویم ملی

آغاز متفاوت سال 1395 برای هنرمندان عرصه تئاتر کشور نه تنها با شیرینی بازگشت اجراهای عمومی در ایام تعطیلات نوروزی که مدت‌ها باعث دل آزردگی هنرمندان تئاتر شده بود و سهم بالایی در رکود سالن‌های نمایشی همراه شد که برای نخستین بار با ثبت شدن روزی به نام «روز جهانی تئاتر کودک و نوجوان» همراه بود؛ اما گویا این اتفاقات در بطن خود آبستن حوادث و رویدادهای شیرین دیگری هم بود.

سال‌ها بود که هنرمندان تئاتر از طریق صنفی (خانه تئاتر) و حقوقی (نامه‌نگاری‌های متعدد اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با مسئولان بلندپایه کشور) پیگیر ثبت روزی به نام «روز ملی تئاتر» در ایران بودند تا دست‌اندرکاران و فعالان این عرصه در پس پشت آسیبی به عنوان شناخته نشدن حرفه تئاتر به عنوان شغل رسمی از سوی مسئولان کشوری بتوانند حداقل روزی را در 365 روز برگه‌های تقویم به نام خود و حرفه‌شان داشته باشند؛ اما هر بار نامه‌نگاری‌ها و پیگیری‌های شان با پاسخ متقنی با وضوح «ممکن نیست!» مواجه می‌شد اما گویا آغاز شیرین سال 95 قرار بود طعم شیرینی و حلاوت طولانی تری از ایام کوتاه نوروز و تعطیلاتش برای هنرمندان این عرصه داشته باشد.

اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، این بار دوشادوش و همپای هنرمندان بر این خواسته اصرار ورزید تا در نهایت مقرر شد تا همزمان با روز جهانی تئاتر در تقویم فرهنگی و هنری کشور، «روز ملی تئاتر» نیز به ثبت رسد تا هنرمندان این عرصه نه تنها به یکی از مهمترین خواسته‌های صنفی و تشکیلاتی شان دست یابند، بلکه بتوانند به واسطه این روز، سهم بیشتری در معرفی آیین ها، سنت‌های نمایشی و آیینی هنر ایرانی به عموم مردم و مخاطبان خود ایفا کنند.

پایان دو دهه انتظار

بعد از بهار سرخوش و همگام با روزهای نو تقویمی در کنار خبرهای خوشایند پیک نوروزی برای هنرمندان تئاتر، این بار مقرر شده بود تا با آغاز روزهای گرم و پرحرارت تابستان، شاهد ثمردهی اقداماتی باشیم که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت یازدهم آرام و آهسته و با برنامه‌ریزی از نخستین ماه‌های شروع به کار دولت بذر آن‌ها را در زمین مستعد و حاصلخیز عرصه تئاتر کشور کشور کاشته بود تا به واسطه آنها شاهد تحقق اجرایی شدن شعار توزیع عادلانه امکانات در سراسر کشور و مرکزگریزی فعالیت‌های فرهنگی و هنری باشیم.

تحقق شعار «تئاتر برای همه» که بیش از دو دهه بود بر پیشانی تئاتر ایران و رخدادها و جشنواره‌های آن ثبت شده بود از آن دست اتفاقاتی بود که کمتر هنرمند و دست‌اندرکار و حتی مسئولی فکر آن را در سر می‌پروراند؛ اما همراهی هنرمندان، مسئولان و تامین و تجهییز امکات فنی نوری و صحنه‌ای از سوی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باعث شد تا بسیاری از استان‌ها و شهرستان‌های کشور صاحب سالن‌ها و پلاتوهای تمرین و اجرا آثار نمایشی شوند و نخستین گام‌های تحقق شعار تئاتر برای همه به شکل ملموس و قابل رویت برداشته شود.

در اواخر خرداد ماه و سه ماه تابستان، اخبار حوزه تئاتر کشور مملو بود از امضای تفاهمنامه‌ها و افتتاحیه‌های احداث و بهره‌برداری از سالن‌های نمایشی بزرگ و کوچک در استان‌ها و شهرستان‌هایی چون بوشهر، کرمان، مشهد، کرج، مازندران، گیلان، خوزستان، سیستان و بلوچستان، کردستان و ...

سهم این جوشش و درخشش تئاتر استان‌ها را در جشنواره‌های نیمه دوم سال 1395 به ویژه دو جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان و تئاتر فجر شاهد بودیم؛ جایی که نه تنها به شکل کمی که در کیفی‌ترین حالت ممکن خود طی یک دهه اخیر هنرمندان استانی نه تنها دوشادوش همتایان مرکز نشین و ممهور به مُهر پایتخت نشینی به هنرنمایی پرداختند که به گواه هنرمندان، کارشناسان و مسئولان تهرانی در بسیاری از موارد کار هنری هنرمندان استان‌های مختلف از هنرمندانی مرکزنشین فراتر و کیفی تر بود.

موزه‌ای برای تئاتر

اتفاقات، حوادث و جریان‌های ایجاد شده در ماه‌های نیمه نخست سال چنان پرانرژی و سرشار از بار مثبت بود که گرما و انرژی آن نوید اتفاقت شیرین‌تری را نیز می‌داد و از قضا که اینگونه شد! اینبار برخلاف سنت معمول در عمل و نه شکل شعارگونه، شاهد تعامل و همکاری بسیار نزدیک بدنه وزارت ارشاد و شهرداری در پایتخت بودیم تا یکی دیگر از مطالبات قدیمی هنرمندان تئاتر برای راه‌اندازی موزه تئاتر در کشور جامه عمل به خود بپوشد.

جرقه این اتفاق نخست از خرید ملک ساختمان اداره تئاتر خورد که سال‌ها شکل استیجاری داشت و فعالان صنف تئاتر را بعد از دهه‌ها خانه به دوشی نوید صاحب خانه شدن می‌داد. به فاصله کوتاهی خبر خرید ملکی دیگر در حدفاصل سالن‌های تئاتری مرکز شهر و نزدیک به مجموعه تئاترشهر و تماشخانخه ایرانشهر برای احداث موزه تئاتر روی خروجی خبرگزاری‌ها و اخبار نشریات و روزنامه‌های سراسرس کشور قرار گرفت. هم راستا با این خبر نیز نام بهروز غریب پور که همواره نامش با طراحی، اجرا و به بار نشستن مدیریت پروژه‌های بزرگ فرهنگی همراه بوده و هست به عنوان طراح و مسئول راه اد ازی موزه تئاتر ایران خبررسانی شد.

در ادامه همراهی مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همتایان فرهنگی خود در شهرداری مقرر شد ملکی دیگر با همراهی شهرداری در اختیار هنرمندان تئاتر عروسکی قرار گیرد تا فعالان و دست‌اندرکاران این عرصه نیز با نامگذاری این ملک به عنوان «خانه عروسک» صاحبخانه شوند و این صنف نیز از شکل زیست استیجاری و خانه به دوشی رهایی یابند.

تکمیل کننده این سلسله اتفاقات خوشایند، تکمیل احداث و بهره برداری از بزرگترین پردیس سالن‌های تئاتری در خاورمیانه توسط شهرداری در یکی از مناطق جنوبی تهرن بود که در نهایت این وعده نیز در زمستان 1395 با افتتاح «پردیس تئاتر تهران» با 10 سالن تخصصی اجرای آثار نمایشی با مدرن‌ترین امکات صحنه‌ای و نوری در یکی از مناطق دور از مرکز شهر (منطقه خاوران) در تهران محقق شد.

افتتاح پردیس تهران نه تنها ایران را صاحب بزرگترین پریس تئاتری در منطقه خاورمیانه کرد که توانست شعار تلاش برای توزیع عادلانه امکانات فرهنگی در تمامی مناطق شهر تهران را عملی سازد و موزانه قدرت میان سالن‌های مرکز شهر با دیگر نقاط پایتخت را بر هم زند و از همه مهمتر، پاسخ مطالبات همشهریان مناطق جنوب تهران را نیز به بهترین شکل ممکن دهد.

تاکید بر نوسازی و بهسازی

سالن‌های نمایشی اعم از تئاتری و سینمایی در کنار لزوم توسعه و احداث، نیازمند رسیدگی، نوسازی و بهسازی امکانات هستند و در این زمینه نیز می‌توان سال 1395 را برای تئاتر کشور سالی موفق ارزیابی کرد. در کنار احداث سالن‌های متعدد کوچک و بزرگ در سراسر کشور و مجهز شدن برخی از شهرستان‌های کشور به سالن‌های اجرای آثار نمایش که تا پیش از آن، از این دست امکانات بی‌بهره بودند؛ برخی از سالن‌های پایتخت در کنار قدمت بسیار و در عین حال فعال بودن شان به شدت نیازمند نوسازی و بازنگری در امکانات فنی و صحنه‌ای بودند.

هر چند در این میان به دلیل بودجه محدود معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نهادهای وابسته به آن مانند اداره کل هنرهای نمایشی، مساله نوسازی سالن‌های نمایشی تحت مالکیت و حمایت آنها با فراز و فرودهای متعدد و گاه سال‌ها توقف در امر بازسازی مواجه بودند؛ اما در نهایت اتمام بازسازی تالار مولوی به عنوان مهد نمایش‌های دانشگاهی به عنوان ستون نخست و مهم اجراهای حرفه ای، یکی از اتفاقات شایسته ذکر و تقدیر در خلال رویدادهای سال 1395 به شمار می‌رود.

در کنار دو سالن نمایشی مجموعه تالار مولوی، اتمام فاز نخست نوسازی مجموعه تئاترشهر با به سازی و به روز رسانی امکانات تالار‌های سایه، قشقایی و کارگاه نمایش و تماشاخانه قدیمی سنگلج به عنوان نخستین سالن حرفه‌ای اجرای تئاتر در کشور از دیگر اقداماتی بود که هر چند با تاخیر و فراز و فرودهای بسیار، اما با به سرنجام رسیدن کار آنها نوید ادامه روند توجه به حفظ میراث باقی مانده از داشته‌های سخت افزاری نمایشی کشور را به رخ کشید.

در این راستا تفاهمنامه امضا شده میان اداره کل هنرهای نمایشی و سازمان زیباسازی شهرداری تهران برای آرایش و پیرایش محیط‌های بیرونی مجموعه تئاترشهر، تالارهای وحدت و محراب از دیگر اتفاقتی بود که بار دیگر سازنده بودن تعامل و همکاری دو نهاد وزارت ارشاد و شهرداری را درتوفیق همکاری نشان داد و نمی توان از سهم بالای این دست از اتفاقات در ارتقای کیفی آثار نمایشی و صدالبته جلب نظر مخاطبان برای توجه بیشتر به آثار نمایشی به سادگی گذر کرد.

خصوصی سازی تئاتر و تئاتر خصوصی

مساله‌ای به نام بخش خصوصی و ضرورت تحقق اصل 44 قانون اساسی در حمایت و فعالیت بخش خصوصی از آن دست اقداماتی بود که با وجود کلید خوردن آن در دولت‌های نهم و دهم، چندان شکل عملی و عینی به خود نگرفت؛ اما با روی کار آمدن دولت یازدهم و عزم جدی دست اندرکاران عرصه فرهنگ و هنر دولت امید، شاهد حضور گسترده فعالات بخش خصوصی در تاسیس و راه اندازی سالن‌های نمایشی و در نهایت رشد اقتصادی بازار تئاتر در کشور بودیم.

رشید صد در صدی تاسیس سالن‌های خصوصی تئاتر با گستردگی مناطق تهران بزرگ و فراهم آوردن امکانات رفاهی و تبلیغاتی، طیف جدیدی از مخاطبان را روانه سالن‌های نمایشی کرد و همین عامل بود که سبب شد بخشی از استادان و چهره‌های شناخته‌شده تئاتر کشور در کنار نیروهای جوان و فعال در عرصه فرهنگی کشور، بنا به نگرش و شیوه فعالیت خود، سالن‌های مختلفی را در سطح شهر تهران تاسیس کنند. این اقدام علاوه بر پاسخگویی به طیف متکثر و رو به ازدیاد فارغ‌التحصیلان و جویندگان کار رشته هنرهای دراماتیک، توانست با شیوه‌های مختلف دست به درآمدزایی و ترغیب مخاطبان به سالن‌های نمایشی شد.

این دست از اقدامات بود که برای نخستین بار پای هنرمندان شناخته شده بین المللی تئاتر را بدون حمایت نهادهای دولتی به ایران برای برپایی ورک شاپ ها، کارگاه‌ها و حتی تولید و اجرای آثار مشترک به کشور باز کرد. از جمله توفیقات این دست از اقدامات را در بخش «به علاوه فجر» جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر و مشارکت بخش خصوصی در تولید، اجرا یا میزبانی از 57 اثر نمایشی در جشنواره فجر، برگزاری سمینار بین‌المللی تئاتر و ظرفیت‌های بخش غیر دولتی با حضور 14 کشور جهان و تولید و اجرای هشت نمایش با حضور هنرمندان اروپایی با همتایان ایرانی، شاهد بودیم.

در حالی که در سال 1392 خورشیدی در سطح شهر تهران تنها 15 مجموعه نمایشی با حداکثر میزبانی از 100 نمایش در طول سال را شاهد بودیم، این آمار تنها طی سه سال و در سال 1395 به 100 سالن نمایشی و میزبانی از 1000 نمایش رسید که چنینی رشدی در بُعد کمی و آماری اتفاقی نمونه‌گون و نادر در جهان به شمار می‌رود.

هر چند شاید در نگاه اول مقوله کمی و آماری به عنوان چشم اسفندیار این رشد به شمار آید اما برآیند کیفی و تاثیر مستقیم در رشد دویست و پنجاه درصدی بازار اقتصاد تئاتر ایران می‌تواند نوید دهنده روزهای درخشانی در سایه مدیریت صحیح، استمرار و البته نظارت بر کیفیت آثار نمایشی باشد و ایران را به یکی از قطب‌های تئاتری نه تنها در منطقه خاورمیانه که در آسیا بدل کند. اتفاقی که با وجود نیروی علمی و انسانی و سابقه غنی و سترگ فرهنگ و تمدن ایران، امری دور از ذهن نخواهد بود.

تکریم هنرمندان استانی

نگاه کلان به کارنامه فرهنگی و هنری دولت یازدهم در آخرین سال از عمر چهارساله این دولت هرچند ممکن است ما را به آسیب‌ها و موانع متعددی در به ثمر ننشستن برنامه‌های دولت برای سپردن امور فرهنگی و هنری به دست اندرکاران این عرصه رهنون سازد؛ اما بی شک کارنامه بخش هنری دولت یازدهم در حوزه تئاتر به واسطه نامگذاری دو سال 1394 و 1395 به عنوان سال رشد و توسعه تئاتر در کشور بسیار روشن، درخشان و قابل دفاع است.

برای اثبات این مدعا تنها کافی است تا کارنامه دولت یازدهم در زمینه تاکید بر کاهش تصدی گری بخش‌های دولتی در زمینه مدیریت و اجرای برنامه‌های تئاتری را در سال 1395 مرور کنیم. اتفاقی که جرقه آن در سال 1394 رخ داد و ثمره آن در سال 1395 چنان درخشان بود که تحسین منتقدان برنامه‌های فرهنگی دولت را نیز با خود به همراه داشت.

تاکید بر راه اندازی انجمن‌های استانی با رسمی شدن اجرای آیین نامه انتخابات انجمن‌های هنرهای نمایشی، برگزاری انتخابات به شکل رسمی و آغاز فعالیت بیش از 20 انجمن نمایشی در سراسر کشور و ثبت 700 گروه شناسنامه دار و برگزاری جشنواره‌های تئاتر استانی بدون دخالت مستقیم اداره کل هنرهای نمایشی، زمینه برگزاری سی و دومین جشنواره فجر استانی را به نحوی فراهم کرد که تمامی امور اجرایی این رخداد توسط هنرمندان استانی و بدون اعزام نیرو از مرکز صورت گرفت. اتفاقا خروجی درخشان آثار برگزیده استان‌ها را در جشنواره بین المللی تئاترفجر در سال 1395 شاهد بودیم؛ جایی که سهم بالای آثار حاضر در بخش‌های رقابتی به هنرمندان استانی اختصاص داشت و در درو کردن جوایز نیز نه تنها این هنرمندان گوی سبقت را از هنرمندان پایتخت نشین ربودند که به گواه نشست‌ها و خروجی اخبار مطبوعاتی، تشویق و گاه حیرت هنرمندان بین المللی را نیز با خود به همراه داشت.

امضای تفاهمنامه همکاری برای تولید آثار مشارک میان هنرمندان داخلی از بین فعالان تئاتر استانی و نه پایتخت نشین با همتایان بین المللی از دیگر اتفاقاتی بود که برای نخستین بار در سال 1395 به ثبت رسید و در این میان شاهد حضور هنرمندان بین المللی در برخی استان‌ها برای برگزاری ورک شاپ‌ها و کارگاهی علمی و عملی با دعوت انجمن‌های تئاتری استانی بدون حمایت اداره کل هنرهای نمایشی بودیم. همین امر نشان دهنده توسعه و فراگیری هنر تئاتر در کشور و مُهر دیگری بر تحقق شعار «تئاتر برای همه» به شمار می‌رود.

آیینه‌ای پیشاروی جشنواره‌ها

یکی از آسیب‌های همیشه همراه رخدادهای فرهنگی و هنری در ایران به بیماری جشنواره زدگی در بین فعالیت‌های فرهنگی جاری در کشور باز می‌گردد که قانونی نانوشته اما مورد پذیریش بین فعالان و دست اندرکاران فعالیت‌های فرهنگی و هنری بدل شده است. حوزه هنرهای نمایشی کشور نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیست.

هر چند در کنار اقدامات شایسته تقدیر مدیران فرهنگی و هنری دولت یازدهم می‌توان به تجمیع و ممانعت از برگزاری جشنوارهای موازی و هم موضوع اشاره کرد. اما بیشترین بهره وری و حصول نتیجه در تحقق این مهم را بار دیگر در حوزه هنرهای نمایشی شاهد بودیم. به طوری که از میان بیش از 50 جشنواره تئاتری در سراسر کشور در سال 1392 به 30 جشنواره ملی، کشوری و بین المللی در حوزه تئاتر رسیدیم؛ اما باز هم شاهد برخی جشنوارهای موازی با موضوعات مشترک هستیم.

در مرور تقویم جشنواره‌های تئاتری کشور و شمارش برخی از مهمترین آن هامی توان به جشنواره‌های تئاتر مقاومت، جشنواره تئاتر بسیج، جشنواره تئاتر ایثار، جشنواره تئاتر لاله‌های سرخ اندیمشک، جشنواره‌های تئاتر استانی، جشنواره تئاتر مقاومت فتح خرمشهر، جشنواره بین المللی تئاتر خیابانی مریوان، جشنواره بین المللی تئاتر دانشگاهی، جشنواره تئاتر «شهر»، جشنواره تئاتر رضوی، سوگواره خمسه، جشنواره تئاتر مهر، جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان همدان، جشنواره بین المللی تئاتر عروسکی تهران – مبارک، جشنواره بین المللی تئاتر فجر و بسیاری دیگر از جشنواره‌ها اشاره کرد؛ اما در این میان موفقیت‌ها و برگ‌های برنده تعدادی از این جشنواره در سال 1395 چنان درخشان بود که می‌توان برخی رویدادهای موازی و بدون خروجی تئاتری کشور در زمینه جشنواره‌ها را نادیده گرفت.

نخستین جشنواره مهم سال 1395، شانزدهمین جشنواره بین المللی تئاتر عروسکی تهران - مبارک بود که آغاز کننده جشنواره‌های بین المللی تئاتری در کشور به شمار می‌رفت. در این رخداد 27 نمایش ایرانی و 9 نمایش از کشورهای جهان در تابستان 1395 با یکدیگر به رقابت پرداختند که طی آن شاهد ثبت رسمی این جشنواره ایرانی در تقویم رویدادهای معتبر بین المللی در تقویم جهانی رویدادهای تئاتری بودیم. همین مساله توجه و تمرکز هنرمدان تئاتر جهان را به ایران بیش از پیش جدی کرد و برای نخستین بار پوشش رسانه‌ای این جشنواره در سطح جهان قابل رصد بود.

نیمه دوم سال در ایران به فصل جشنواره‌های نمایشی مشهور است. آغاز گر این رویدادها دو جشنواره بین المللی تئاتر خیابانی مریوان و جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان در فصل پاییز است. برگزاری جشنواره بین المللی مریوان در نقطه صفر مرزی از آن دست اتفاقاتی است که طی یک دهه اخیر هر ساله شور و هیجان را به غرب کشور سوق می‌دهد و البته جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان ایران که نسختین جشنواره بین المللی در حوزه تئاتر کشور است که از دو سال پیش در تقویم رسمی رویدادهای جهانی تئاتر به نام کشورمان به ثبت رسیده است.

بیست و سومین جشنواره بین المللی تئاتر کودک و نوجوان با حضور 10 گروه نمایشی از کشورهای آلمان، ایتالیا، استرالیا، افریقای جنوبی، روسیه، چک و کره جنوبی، برگزاری شش کارگاه آموزشی توسط اساتید تئاتر فرانسه، استرالیا و ایتالیا و حضور 16 مدیرکمپانی تئاتر و کارشناس تئاتری از کشورهای اروپایی و آسیایی در کنار 30 گروه نمایشی از ایران همراه بود. اتفاق مهم این رخداد که بار دیگر برای نخستین بار در سال 1395 شاهد آن بودیم، جداسازی اجراهای نمایش بخش خردسال، از آثار دو بخش کودک و نوجوان بود که بی شک این اتفاق نشان دهنده رشد جایگاه علمی و همسو شدن با جریان تئاتری در سطح جهان بود که تحسین تمامی گروه‌های بین المللی حاضر در این رویداد را با خود به همراه داشت.

سی و پنجمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر، به عنوان مهمترین رویداد تئاتری کشور در حالی برگزار شد که بار دیگر برای نخستین بار شاهد نوآوری جذابی در بطن برگزاری خود بود. با تاکید دبیر این جشنواره (سعید اسدی) که خود از اساتید شناخته شده و مطرح حوزه تئاتر به شمار می‌رود، الویت انتخاب آثار بخش بین الملل در این جشنواره بر تئاترهای متکی بر ویژگی‌های همسو با فن آوری‌های مدرن و تکنوژیک روز جهان بود که البته به دلیل نخستین تجربه دراین سطح، نتواست کارنامه موفقی از خود به یادگار بگذارد؛ اما همین اتفاق در نشان دادن پیشرفت سطح آثار تئاتری در جهان و تفاوت آن با نمایش‌های تولید شده در ایران جرقه مثبتی را با خود میان هنرمندان داخلی به همراه داشت.

سی و پنجمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر میزبان 130 نمایش بود که از آن میان 111 اثر سهم نمایش‌های هنرمندان ایرانی و 19 نمایش از سوی هنرمندان بین المللی از کشورهای ترکیه، گرجستان، لهستان، هلند، سوییس، عراق، ژاپن، بلغارستان، فرانسه، نروژ، اسپانیا و یونان بودند. اما در کنار ضعف کیفی آثار دعوت شده از کشورهای ذکر شده، حضور اساتید شناخته شده و برگزاری کارگاه‌های آموزشی با اقبال خوبی از سوی هنرمندان به خصوص هنرمندان استانی مواجه شد.

البته درخشان ترین اتفاق جشنواره سی و پنجم تئاتر فجر دعوت از «یوجینیو باربارا» شناخته شده ترین و بزرگترین هنرمند بازمانده از نسل هنرمندان تئاتر آزمایشگاهی (تئاتر لابراتوار) و تئاتر تجربی جهان، از شاگردان «یرژی گروتفسکی» بنیانگذار تئاتر تجربی در جهان بود. وی علاوه بر برگزاری کارگاه‌های متعدد در تهران و چند استان، یک اثر نمایشی خود را (نمایش درخت) که پیش از این در 50 کشور جهان به صحنه برده بود و با استقبال بسیار گسترده مخاطبان مواجه شده بود در تهران نیز برای عموم به صحنه برد. بی شک خاطره انگیزترین و مهمترین اتفاق جشنواره سی و پنجم که در تاریخ ادوار برگزاری این جشنواره تا همیشه خواهد ماند به حضور «یوجینیو باربارا» در ایران باز می‌گردد.

دیگر برگ درخشان جشنواره تئاتر فجر سال 1395 حضور گسترده هنرمندان استان‌های خراسان رضوی، مرکزی، آذربایجان غربی، اصفهان، بوشهر، خوزستان، کردستان، فارس، مازندران، خراسان شمالی، گیلان، لرستان، همدان، یزد، اردبیل، البرز، قزوین، کرمان جنوب، سمنان، کرمانشاه و هرمزگان بود که به تنهایی 75 درصد جدول اجراهی جشنواره را به خود اختصاص داده بودند.

نخستین کتاب اول برای تئاتر ایران

هرچند مطابق همه ساله چاپ نمایشنامه‌های متعدد، فصل نامه‌های تئاتر، مجله نمایش و سالنامه تئاتر از فعالیت‌های انتشارات نمایش وابسته به اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به شمار می‌رود؛ اما این نهاد نیز در صف اولین‌های سال 1395 از قاعده مستثنی نبود و انتشار «کتاب اول تئاتر» که برای نخستین بار در طول حیات هنر نمایش در این سال به همت انتشارات نمایش به وقوع پیوست را باید جزو کارنامه موفق تئاتر در سال 1395 به شمار آورد.

این کتاب اطلاعات جامع و کاملی از 17 هزار هنرمند درگذشته، پیشکسوت و جوانان فعال در عرصه تئاتر کشور را در کنار سالن‌های نمایشی سراسر کشور، موسسات، آموزشگاه‌ها و انتشارات فعال در زمینه چاپ کتاب‌های هنر نمایش را به شکل دو زبانه در اختیار علاقه مندان داخلی و جهانی تئاتر ایران قرار می‌دهد و طبق برنامه ریزی مقرر شده تا این کتاب در اردیبهشت سال 1396 همزمان با برگزاری بازار جهانی تئاتر در اختیار گروه‌های بین المللی دعوت شده به این رخداد قرار گیرد.

سهم ایران از تئاتر منطقه و جهان

اگر تحقق عینی «دیپلماسی فرهنگی» را به عنوان یکی از شعارهای مهم دولت یازدهم در آغاز به کار این دولت در بدنه فعالیت‌های فرهنگی و هنری به یاد آوریم، بار دیگر عرصه هنرهای نمایشی، محلی برای تحقق این رویداد بود. جایی که برای نخستین بار در طول پیدایش هنر تئاتر در ایران شاهد برگزاری بزرگترین اجلاس جهانی در عرصه تئاتر ایران به نام اجلاس «مدیران تئاتر منطقه غرب آسیا» بودیم.

در این اجلاس که ورای نگاه آماری و بیلان سازی مدیران دولتی، شکل عملی و عینی داشت، نمایندگان فرهنگی و فعال در عرصه تئاتر کشورهای چون الجزایر، تونس، افغانستان، پاکستان، سوریه، عمان، آذربایجان، لبنان، عراق و قطر در ایران حاضر بودند و طی آن تفاهمنامه‌های متعددی به امضا رسید.

طی این تفاهمنامه‌ها مقرر شد تا در کنار رد و بدل شدن دانش تئاتر، این کشورها با هدف تولید آثار مشترک و میزبانی از گروه‌های نمایشی یکدیگر برای اجراهای بین المللی، زمینه انتشار آیین ها، سنن و داشته‌های نمایشی ملی، مذهبی، بومی و جغرافیایی را فراهم کنند. ثمره ملموس و قابل رویت این اجلاس را در سه جشنواره بین المللی تئاتر فجر، تئاتر خیابانی مریوان و تئاتر کودک و نوجوان شاهد بودیم که نه تنها رضایت مدیران فرهنگی در تحقق یکی از شعارهای کلان فرهنگی دولت یازدهم را با خود به همراه داشت که با استقبال خوب هنرمندان، به خصوص قشر دانشجو و جوانان فعال در عرصه تئاتر حرفه‌ای کشور مواجه شد تا زمینه جهانی شدن تئاتر، نمایش و خرده روایت‌های آیینی ایران در عرصه بین المللی ومنطقه‌ای بیش از پیش فراهم شود.

اهرم تئاتر برای فرهنگ سازی

بیش از یک دهه است که همسو با منویات مقام معظم رهبری از یک سو و دغدغه‌های فرهنگی متولیان دولتی، مساله توجه به سبک زندگی ایرانی – اسلامی و نو شدن و به روز شدن جریان‌های فرهنگی جامعه مدنی و زندگی شهرنشینی؛ هنرمندان مکلف شده اند تا در زمینه فرهنگ سازی این دست از مفاهیم با زبان هنر به عنوان گیراترین و تاثیرگذارترین زبان ارتباطی میان عموم افراد جامعه، دست به تولید و فعالیت آثار هنری بزنند و در این میان هنرمندان تئاتر نیز از قاعده مستثنی نبوده و نیستند.

خوشبختانه سال 1395 با تمام اتفاقات مثبت و خوشایندش در عرصه هنرهای نمایشی ، پرچمداری و قافله سالاری تحقق این مهم را بر دستان توانمند فعالان تئاتر ایران زمین نهاد و برگزاری سمینار بین المللی «شهر، شهروندی و تئاتر» نقطه آغازین اجرایی شدن این مساله بود.

در حقیقت برپایی این سمینار تخصصی با چاشنی نگاه آکادمیک و دعوت از برخی فعالان و هنرمندان بین المللی جرقه نخستین فعالیت‌های فرهنگی در عرصه تئاتر برای جریان سازی و فرهنگ سازی مفهوم زندگی شهری را در کشور بنیانگذاری کرد. باید منتظر میوه دهی و ثمردهی خروجی این سمنیار در بطن فعالیت هنرمندان تئاتر کشور باشیم؛ مقوله‌ای که در صورت تحقق بیش از هر چیز به نگاه بینافرهنگی و تعامل و همکاری نهادهای مختلف شهری در قامت چتر واحدی به نام هنر نمایش و تولیدات تئاتری باید بروز و ظهور پیدا کند.

بی شک رعایت اصل حمایت و تلاش بر استمرار این مهم می‌تواند یکی از بنیادی ترین اصول تئاتر در میان جوامع، یعنی مقوله جریان سازی فرهنگی را به شکل علمی و عملی در کشور ایجاد کند و باید امیدوار بود این اتفاق مانند برخی از اقدامات که چرخش موتور محرک آن به دست مسوولان دولتی و فرهنگی کشور باز می‌گردد با قرار گرفتن در پروسه گذر ایام به نسیان و محاق فراموشی سپرده نشود.

درخشش تئاتر ایران در رویدادهای جهانی

در نخستین روزهای ثبت سه جشنواره بین المللی ایران یعنی جشنواره تئاتر فجر، جشنواره تئاتر غروسکی تهران - مبارک و جشنواره تئاتر کودک و نوجوان در تقویم جهانی رویدادهای بین المللی نوید این می‌رفت که با حضور تئاتر ایران در بین کشورهای صاحب این هنر، باید شاهد درخشش و حضور گسترده گروه‌های نمایشی کشورمان در عرصه‌های رقابتی و جشنواره‌های معتبر جهانی باشیم. خوشبختانه با گذشت سه سال از ثبت آن سه جشنواره، سال 1395 سالی موفق با کارنامه‌ای در خور توجه برای حضور نمایندگان و گروه‌های تئاتر ایران در عرصه رقابت‌های جهانی در حوزه هنرهای نمایشی بود.

اگر بپذیریم که جشواره بین المللی تئاتر «اوینیون» فرانسه معتبرترین رویداد حوزه تئاتر در جهان مانند جشنواره «کن» یا «اسکار» در حوزه سینما به شمار می‌رود، حضور امیررضا کوهستانی به عنوان نماینده ایران در بخش رقابتی این رویداد شاید بی اغراق موفق ترین کارنامه حضور بین المللی تئاتر ایران در عرصه رقابت‌های جهانی به شمار می‌رود.

اما در این میان حضور متعدد گروه‌های نمایشی مختلف ایران (اعم از گروه‌های تهرانی و دیگر استان ها) در جشنواره‌های بین المللی چون جشنواره تئاتر «کارادنیز» ترکیه، جشنواره‌ تئاتر شکسپیر لهستان، جشنواره تئاتر «کاتاک» هند، جشنواره بین المللی تئاتر «سیبنیک» کرواسی، جشنواره «کارلسروهه» آلمان، جشنواره تئاتر گرجستان، نوزدهمین جشنواره تئاتر مدارس هند، جشنواره تئاتر عروسکی لهستان، جشنواره بین المللی «تئاتر 56» کرواسی، جشنواره بین المللی تئاترسوئیس، جشنواره بین المللی تئاتر ایتالیا، جشنواره بین المللی تئاتر اسپانیا، جشنواره« ‌یوروت سادر» لهستان، جشنواره تئاترنپال، المپیک تئاترشهر «وروکلا» لهستان، جشنواره تئاتر «هایفست» ارمنستان، جشنواره «نیاپولیس» تونس، جشنواره بین المللی تئاتر هند، جشنواره بین المللی تئاتر مونیخ، جشنواره تئاتر آذربایجان، جشنواره بین المللی «چلی یا بینسک» روسیه، سومین جشنواره بین المللی تئاتر خیابانی کرکوک و جشنواره بین المللی تئاتر «کوفار» روسیه تنها بخشی از درخشش نمایندگان تئاتر ایران در این رخدادها بود که اغلب با موفقیت و کسب جوایز متعدد برای نمایندگان کشورمان به همراه بود که ذکر نام گروه ها، اسامی نمایش‌ها و تعداد جوایز کسب شده در این مقال میسر نیست.

یادی از درگذشتگان

آنچه از آمارهای شورای صدور پروانه اجرای عمومی نمایش اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 1395 استخراج شده است نشان دهنده صدور پروانه اجرای 949 اثر نمایشی جدید در طی سال جاری بوده که بی هیچ شک و شبهه‌ای رکوردی خیره کننده محسوب می‌شود.

بر اساس این آمارها، 630 مجوز برای تئاترهای حرفه ای، 205 مجوز برای تئاتر کودک و نوجوان، 352 مجوز برای نمایش‌های آزاد و بخش آثار سرگرم کننده نمایشی، 29 مجوز برای اجراهای ویژه بانوان، 24 مجوز برای نمایش‌های متفرقه، 36 مجوز برای اجراهای نمایشنامه خوانی و اجراخوانی آثار نمایشی، چهار مجوز برای اجرای آثار پرفورمنس و دو مجوز برای شبکه نمایش خانگی صادر شده است. در نهایت مجموع مجوزهای صادر شده 1282 مجوز است که در این بین با کسر مجوز برای اجراهای تکراری و رپرتوآری، شاهد تولید و اجرای 949 نمایش جدید در طول سال 1395 بودیم.

و سرانجام این نوشتار و مطابق رسم و سنت همه ساله لازم است تا یادی کنیم از هنرمندان و بزرگان عرصه هنرهای نمایشی که در سال 1395 خانواده بزرگ تئاتر ایران را تنها گذاشتند و به دیار باقی شتافتند. بزرگان و یارانی چون فرید کشن فلاح، داوود رشیدی، سعید کشن فلاح، جعفر والی، دنیا فنی زاده، رکن الدین خسروی، سید رضا کمال علوی، علی یزدانی و ناصر جعفری که در میان بهت و حیرت اهالی هنر و عموم مردم هنردوست با باقی گذاشتن جسم خود در کنار یاد و خاطره شان، سفر آسمانی شان را آغاز کردند. روح همگی آنها جاوید و یادشان گرامی...

به جای موخره

در پایان این نوشتار و مطابق آنچه در ابتدای این گزارش به آن اشاره شد، تلاش بر این بوده که با توجه به رسیدن روزهای پایانی سال و قرار گرفتن در آستانه بهار طبیعت، فصل نوشدن و تازگی با گذار و گذر از تلخی ها، وجوه مثبت و اتفاقات شیرین حوزه تئاتر کشور در سال 1395 بیشتر مورد بازتاب قرار گیرد.

با این وجود نکاتی چون لزوم حمایت از نسل جدید هنرمندان، تاکید بر لزوم استمرار نگاه‌های مدیریتی در برنامه‌های تئاتری، تلاش هر چه بیشتر در اشاعه و توسعه امکانات رفاهی و فرهنگی در تمامی کشور با هدف توزیع عادلانه ثروت و همکاری و تعامل بیشتر با بخش خصوصی و سایر نهادهای متولی امور فرهنگی در کشور می‌تواند تضمین کننده روزهای درخشان تر، رفع آسیب‌ها و نواقصی باشد که طی یکی، دو دهه اخیر بارها روند رشد هنر تئاتر ایران در بُعد داخی و بین المللی را با آسیب کند شدن و توقف مواجه کرده است.

هر چند طی چند سال اخیر قبای دوخته شده یک ساله بر قد قامت تئاتر ایران همواره از پیراستگی و آراستگی به دور بوده؛ اما با همت هنرمندان، همراهی مخاطبان و همگامی مسوولان، قبای سال 1395 یکی از خوش نشین ترین رداهایی است که بر قامت آرام و ایستاده تئاتر ایران صلابتی دو چندان می‌دهد و این خود بزرگترین و مهمترین خبر مسرت بخش بر تن تناور هنری است که سال‌ها با بی مهری و بی توجهی به سمت و سوی تکیدگی و انزوا حرکت می‌کرد.

امید که آغاز سال 1396 خورشیدی در کنار تمامی نعماتی که بهار برای ما به ارمغان می‌آورد بتواند نوید دهنده روزهای متعالی و شکوفایی هر چه بیشتر عرصه فرهنگ و هنر ایران زمین به خصوص شاخه هنرهای نمایشی آن باشد... به امید تحقق این آروز...

امین خرمی؛ مدرس دانشگاه و منتقد تئاتر