نظام اجتماعی مورد نظر و عمل رسول خاتم (ص)

*حجت‌الاسلام علی عسکری

همه می‌دانیم یثرب در دوران جاهلیت و قبل از طلوع اسلام مرکز نزاع و کشتار بود. به طوری که گاهی یک نزاع و جنگ قبیله‌ای در آن ده‌ها سال طول می‌کشید و پایان بعضی از این جنگ‌ها، کشتار همه مردان یک قبیله و اسارت زنان توسط مردان قبیله فاتح و پیروز را در پی داشت. روی همین جهت بود که مردان سعی می‌کردند دختران معصوم و بی‌گناه را زنده به گور کنند تا در جنگ به اسارت مردان قبیله مقابلشان در نیایند و باعث ذلت نشوند.

نظر به چنین فرایند شومی که بر یثرب حاکم بود، با ارشاد و تبلیغ مؤثر و سازنده مصعب سفیر جوان رسول رحمت حضرت محمد (ص) که قرآن از حضرتش به (رَحمَهً لِلعالَمین) تعبیر کرده است، یثربی‌ها از او دعوت کردند تا برای هدایت مردم و ایجاد امنیت و انسجام از مکه به یثرب هجرت نموده و به آشفتگی‌ها و از هم پاشیدگی‌ها خاتمه دهد دعوتی که مورد اجابت پیامبر (ص) قرار گرفت و تحول آفرین شد. زیرا که پیامبر (ص) پس از حضور در یثرب از راه تأکید به آیین وحی و پیامهای اجتماعی و سازنده قرآن در کمترین زمان ممکن، وحدت و یگانگی را در میان مردم برقرار ساخته و الگوی هم زیستی اجتماعی و مسالمت جویانه را در شهر پرآشوب یثرب که از آن پس مدینة النبی نامیده می‌شد عینیت بخشید. بعضی از مصادیق مورد نظر و عمل پیامبر (ص) در نظام اجتماعی که در دو نسخه مربوط به مکتب فکری آن حضرت «قرآن و سنت» قرار دارد، عبارت است از:

1-همگرایی و همبستگی عمومی- اقدامی که در قالب پیمان وحدت شامل همه ساکنان مدینه می‌شد. اعم از یهودی، مسلمان، مسیحی و غیره. این کار پیامبر حاکی از این مطلب است که آن حضرت با وجود برخورداری از قدرت و حکومت سعی کرد در کنار خدا دوستی، نوع دوست هم باشد و اجازه دهد پیروان همه ادیان در کنار یکدیگر زندگی مسالمت آمیز داشته باشند.

2-تساوی حقوق افراد- معیار دیگری که پیامبر (ص) تلاش کرد در مدینه نهادینه شود برابری حقوق افراد بود. قبل از پیامبر (ص) تبعیض و نابرابری در مدینه بیداد می‌کرد. مرد بودن، ثروتمند بودن، منتسب به قبیله سر‌شناس بودن و بسیاری عناوین دیگر باعث برتری بر دیگران بود، ولی آن حضرت براساس تأکید قرآن فرمود: زبان، رنگ،‌نژاد و ثروت ملاک برتری نیست. همگان در حد یکسان از حقوق اجتماعی مساوی و عادلانه برخوردارند و حقوق اجتماعی همه افراد باید محترم دانسته شود.

جالب توجه است که پیامبر (ص) براساس پیمان نامه با یهودیان که جزء اقلیت دینی مدینه محسوب می‌شدند اعلام کرد؛ باید به آنان نیکی شود. بر آن‌ها ستم نشود. بر ضد آنان کسی یاری نشود. مسلمان و یهودی به طور مساوی در جنگ و جهاد شرکت کنند. وحدت و انسجام مدینه از راه تساوی در حقوق رعایت گردد.

3-تعاون و همیاری- این سنت پسندیده و انسانی از راه ایجاد انگیزش در نوع دوستی و محبت بین مردم چنان فرهنگ سازی شد که فاطمه (س) دختر پیامبر (ص) اعلام کرد (اَلجار ثُمَ الّدار) اول همسایه سپس توجه به خانه و صاحب آن و قرآن در سوره انسان عمل زیبای علی (ع) زهرا (س) و فرزندانش که نزدیک‌ترین افراد به پیامبر (ص) بودند را چنین تصویر کرده است:

«وَ یُطعِمُونَ الّطَعام عَلی حُبِّه مِسْکیناً و یَتیماً وَ اَسیراً» غذای مورد علاقه و نیازشان را به مستمند، یتیم و اسیر «کافر ذمی» دادند وگفتند: ما شما را به خاطر خدا، طعام می‌کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم.

4-جهاد دفاعی- جنگ‌هایی که در زمان پیامبر (ص) با دشمن صورت می‌گرفت به طور عمده جهاد دفاعی بود خدا در قرآن فرمود: (وَ لا تَعْتَدُوا انَّ اللهَ لا یُحِّبُ اْلمُعتَدین) تعرض و تعدی به دیگران مبنای کار نباشد. خدا متجاوزان و تعدی کنندگان را دوست ندارد. بر مبنای این دستور وقتی متجاوزان فتنه جو و جنگ طلب از جنگ با پیامبر باز می‌ایستادند حضرت ادامه جهاد و مقابله فیزیکی با آنان را مجاز نمی‌دانست و می‌فرمود: اگر دشمنان به صلح تن دادند مسلمانان حق ندارند جنگ و مقاتله را دنبال کنند.

5-ارتقاء جایگاه و منزلت زنان –حرکت سازنده پیامبر (ص) در این رابطه گام بزرگ و ارزنده‌ای بود، این اقدام حضرت در جهت تحکیم اجتماعی جامعه بسیار ثمربخش بود. همچنانکه اشاره شد قبل از پیامبر (ص) زنان، بسیار بی‌ارج و بی‌منزلت بودند. همین که در میان عرب جاهلی زنی دختر می‌زائید مرد از ناراحتی و شرم ساری به تعبیر قرآن چهره‌اش سیاه می‌شد. زنان حق تصرف و مالکیت نداشتند بلکه خودشان در ملک مردان قرار داشته و به ارث برده می‌شدند. هر پدری حق داشت دخترش را بکشد و یا زنده بگور کند بی‌آنکه به سزای عمل زشت خود برسد در چنین شرایطی پیامبر فرمود: بهشت زیر پای مادران است. زن تاج آفرینش است و با تأکید به عاطفه و مهری خدادادی فرمود: فاطمه پاره تن من است. هرکس به او محبت کند به من محبت کرده و اگر کسی او را آزار دهد مرا آزرده است. روی همین جهت بود که براساس توجه خاص پیامبر (ص) به زنان و احترام و تکریم آن‌ها، آنان در جایگاه مطلوب و ارزشمندی قرار گرفتند و در فرهنگ اسلامی به پایه بلندی رسیدند.

6-سواد و آگاهی – بر مبنای تفکر و اندیشه دینی، پیامبر (ص) روشنگری و بالا بودن سطح آگاهی ملت را ضروری و حیاتی معرفی می‌کرد و می‌فرمود: از گهواره تا گور دانش بجویید آن حضرت نمی‌خواست زمامداران زورگو، از نادانی مردم به نفع خود بهره جویی نمایند. شاخص کردن علما و بها دادن به شخصیت آن‌ها با بیان این مطلب که علماء وارثان انبیاء هستند از خصیصه‌های مهم و ماندگار پیامبر (ص) بود. مرحوم استاد شهید مطهری (ره) با استناد به حدیثی می‌گوید: روزی رسول خدا (ص) وارد مسجد شد دید که از جماعت حاضران دو حلقه تشکیل شده است. یک حلقه برای عبادت و ذکر و حلقه‌ای دیگر به تعلیم و تعلم مشغول هستند و چون نیک نگریست گفت: هر دو گروه کردار نیک دارند اما من برای تعلیم فرستاده شده‌ام. رسالت مهم خودش را در هدایت مردم از راه علم و آگاهی بخشی معرفی می‌کرد.

7-خرافه زدایی از جامعه- یکی از معضلات باقی مانده از دوران جاهلیت رواج انواع خرافه در میان مردم بود. پیامبر (ص) چون خرافه را خلاف حقیقت می‌دانست در عمل با آن به شّدت مقابله می‌کرد. بهترین راه را در این رابطه تبیین حقیقت می‌دانست. به عنوان مثال پسرش ابراهیم، در سال 6 هجری در مدینه از دنیا رفت در روز فوت ابراهیم، خورشید گرفت. مردم آن را به عنوان اینکه خورشید عزادار مرگ ابراهیم است ترویج می‌کردند. پیامبر (ص) هنوز جنازه ابراهیم را دفن نکرده بود مردم را به مسجد فرا خواند برفراز منبر رفت و به آن‌ها فرمود: خورشید و ماه دو نشانه و آیت بزرگ از قدرت خدا هستند. هرگز برای زنده بودن یا مرگ کسی نمی‌گیرند. هر وقت خورشید یا ماه گرفت و هوا تاریک شد نماز آیات بخوانید سپس از منبر پایین آمد و با مردم نماز آیات خواند.

8-مسجد و پایگاه جمعی- در نظام اجتماعی جمع گرایی و توجه مردم به یک پایگاه اجتماعی برای تجلی همگرایی و هم افزایی ضرورتی انکار ناپذیر است. در ابتدا ورود به یثرب پیامبر (ص) اقدام به ایجاد مسجد و پایگاه اجتماعی نمود. جایی که مردم هم برای انجام امور دینی و عبادت از قبیل برگزاری نماز جمعه و جماعت و هم برای تفاهم و مشورت و فراگیری علم به آنجا می‌رفتند. گاهی هم از مساجد به عنوان پایگاه ادبی و مکان تبادل شعر شاعران استفاده می‌شد به ویژه سرود‌ها و شعرهایی که در مدح پیامبر (ص) و آئین آسمانی او بیان می‌شد در مسجد بود پیامبر (ص) با یارانش به شور و مشورت می‌پرداخت و درباره امور اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، جنگ و صلح تصمیماتی اتخاذ می‌نمود. آن حضرت در مسجد سپاه رزمی تجهیز می‌کرد و استراتژی‌های دفاعی خود را عینی می‌ساخت و غنایم جنگی را در مسجد میان مردم توزیع می‌کرد.

خلاصه سخن اینکه مسجد از نظر پیامبر (ص) مرکز عبادت و پایگاه عمومی همه جانبه مردم و مسلمانان بود.

بجز موارد یاد شده نمونه‌های ارزشمند دیگری از مصادیق مربوط به نظام اجتماعی مورد نظر و عمل رسول اکرم (ص) وجود دارد که جهت بازنگری آن‌ها می‌توان به قرآن و سنت مراجعه کرد.

*معاون پارلمانی دانشگاه آزاد اسلامی

انتهای پیام