ایران نقشه راه جامعی برای کاهش خطر بلایای طبیعی ندارد/ کدام آسیب طبیعی برای تهران مخاطره آمیزتر است؟

مهرو ماهر، گروه اجتماعی- سیزده سال پیش در چنین روزی زلزله‌ای به وسعت 6.6 ریشتر شهر بم در استان کرمان را لرزاند. زلزله‌ای که بازتاب جهانی داشت و متاسفانه خسارت‌های جانی و مالی بسیاری بر جای گذاشت در حالی که اگر مدیریت بحران مناسب و به موقعی در زمان حادثه و پیشگیری از حادثه اجرا می‌شد می‌توانست تا حد بسیاری از این خسارت‌ها کاهش دهد. به همین مناسبت روز 5دی ماه به عنوان روز ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی در تقویم کشور نام گذاری شد.

هم اکنون بسیاری از کلانشهرهای کشور از جمله تهران در برابر بلایای طبیعی از جمله سیل و زلزله آسیب‌پذیر هستند به طوری که بارش اندکی باران منجر به سیل و آبگرفتگی می‌شود که حتی به تازگی مادر جوانی در آبگرفتگی خیابان پاسداران گم شد و هنوز هم علی‌رغم گذشت دو ماه(17 آبان) از این ماجرا از سرنوشت این زن خبری نیست. همچنین هر روز اخباری از ریزش ساختمان براثر گودبرداری غیر اصولی در رسانه‌ها منتشر می‌شود که بر ضرورت اهمیت مدیریت بحران در شهر تهران تاکید دارد. همه این حوادث نگرانی شهروندان تهرانی را در برابر حوادث طبیعی مثل زلزله چند برابر کرده است.

پیشتر جواد بلورچی، سخنگوی سازمان زمین شناسی با اشاره به شناسایی گسل‌های جدید در تهران گفته بود: داده‌های جدید سازمان زمین شناسی گسل برج میلاد را شناسایی کرده‌اند که نشان می‌دهد یک گسل فعال در این محدوده وجود دارد در حالی که در مطالعات 20سال گذشته برای ساخت برج میلاد چنین گسلی شناسایی نشده بود و فرض براین بود که در این محدوده گسلی موجود نیست.

همچنین برهمین اساس احمد صادقی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در گفت‌وگو با خبرنگار آنا درباره چگونگی مقاوم سازی مناطق بافت فرسوده تهران در برابر زلزله اظهار کرد: بافت فرسوده تنها به نقطه مرکزی شهر تهران محدود نمی‌شود و بخش قابل توجهی از مناطق جنوبی و حتی مناطق شمالی تهران نیز از بافت فرسوده برخوردار است. البته با توجه به اعمال آیین نامه ساخت و ساز ایمن و مقاوم در برابر زلزله (آیین نامه 2800) از آغاز دهه 70 تمامی ساختمان‌های دارای مجوز از شهرداری از آن تاریخ به بعد به لحاظ مقاومت سازه در برابر زلزله محتمل محاسبه شده و می‌توان گفت ساختمان‌هایی که از این تاریخ به بعد با اجرای مناسب احداث شده‌اند، در برابر زلزله مقاوم هستند.

وی افزود: البته اجرای صحیح ساختمان‌های فلزی یا بتنی هر یک نکات فنی خود را دارد که متاسفانه در برخی موارد بر اثر اجرای ضعیف و کمبود نظارت‌ها ممکن است برخی ساختمان‌های جدید نیز به لحاظ مقاومت مشکلاتی داشته باشند. همچنین در خصوص اجرای سیاست‌های تاب‌آوری شهر و غلبه بر بافت فرسوده نیز خوشبختانه شورای شهر و شهرداری تهران در سال‌های اخیر نسبت به اعطای مشوق‌های نوسازی و تجمیع ریزدانه‌ها (واحد مسکونی کوچک) اقدام کرده و بخش قابل توجهی از نوسازی بافت‌های فرسوده شاملاین تسهیلات از سوی شهرداری تهران است. ساختمان‌های مسکونی متعلق به مردم و بخش خصوصی باید به لحاظ اقتصادی و حقوقی از سوی شهروندان مقاوم سازی و نوسازی شوند و شهرداری تهران و نهادهای مالی و بانکی صرفا می‌توانند تسهیلات و مشوق‌هایی را برای تسهیل و تسریع در این روند اعطا کنند.

تهران تاب زلزله 6ریشتری ندارد

صادقی در مورد تاب آوری تهران در برابر زلزله 6 ریشتری نیز گفت: غلبه بر بافت فرسوده به زمان نیاز دارد و نمی‌توان انتظار داشت که حجم گسترده این بافت، ظرف زمان کوتاه تخریب و نوسازی شود زیرا این کار به زمان زیاد و اختصاص بودجه‌هایی با سود مناسب نیاز دارد. در مورد زلزله 6 ریشتری هم به این نکته توجه کنیم که تهران در برابر زلزله بالا آسیب پذیر است و این زلزله جزو زلزله‌های بزرگ محسوب می‌شود. البته میزان آسیب رسانی زلزله به شاخص‌های مختلفی چون قدرت، عمق، ساعت وقوع و ... نیز بستگی دارد.

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران یادآور شد: برای ایمن سازی شهرها در برابر حوادث تجربیات زیادی در دنیا وجود دارد. پروژه‌هایی مثل جامعه ایمن که توسط دانشگاه کارولیسنکای سوئد پیشنهاد شده است یکی از این پروژه‌هاست که بیشتر بر حوادث شهری تاکید دارد. این پروژه در بعضی شهرهای ایران از جمله شهر تهران اجرا شده است. پروژه دیگری که از طرف سازمان جهانی بهداشت معرفی شده است پروژه شهر سالم نام دارد که به دنبال سالم سازی فضاهای شهری و شهروندان است.همچنین در حوزه پیشگیری و کاهش اثرات بلایای طبیعی اختصاصا آخرین نسخه‌ای که توسط دفتر استراتژی بین المللی کاهش خطر بلایای سازان ملل پیشنهاد شده است موضوع تاب آوری شهری است. این کمپین از سال ۲۰۱۰ در جهان شروع شده و هم اکنون بیش از ۳۰۰۰ شهر از اصول ده گانه آن پیروی می‌کنند.

وی افزود: اصول این پروژه بر موضوع استفاده از ظرفیت‌های حاکمیتی، اجتماعی، طبیعی، اقتصادی و فرهنگی برای افزایش ایمنی و تاب آوری شهر تاکید دارد. جالب این است که با توجه به اعلام استراتژی‌های بین المللی کاهش خطر بلایا در سال ۲۰۱۵ اکثر کشورها از جمله کشور ما متعهد شده که از این راهبردها پیروی کند. بنابراین این‌طور می‌توان نتیجه گیری کرد که حداقل تا سال ۲۰۳۰ نسخه ایمن سازی مناطق شهری نسخه تاب آوری و تلاش برای تحقق اصول ده گانه آن است.

پایتخت در برابر همه حوادث آسیب پذیر است

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در مورد تهیه نقشه جامع مناطق آسیب پذیر و بحران خیز شهر تهران اظهار کرد: همه کشورها در سطح ملی و در سطح محلی باید برنامه کاهش خطر برای کشور و شهرها داشته باشند. متاسفانه تاکنون ایران دارای نقشه راه جامعی برای کاهش خطر بلایا نبوده است در حالی که براساس تعهد بین المللی که داده‌ایم باید این موضوع در اولویت مسئولان و دولت قرار گیرد. هر چند برنامه‌هایی در بخش‌های مختلف وجود دارد، اما سند جامع کشوری نداریم. البته اقداماتی در این زمینه شروع شده است اما هنوز در ابتدای راه هستیم. این برنامه باید تا سال ۲۰۳۰ اقدامات کشور را تبیین کند یعنی حداقل باید سه برنامه ۵ ساله را پوشش دهد. بنابراین بسیار مهم و حساس است و باید دقیق تدوین شود.

صادقی افزود: تهران در سال ۱۳۸۰ برنامه جامع کاهش خطرپذیری داشته و در مدت این ۱۵ سال اقدامات زیادی در خصوص مدیریت بحران انجام شده است. به عنوان مثال ساخت پایگاه‌های مدیریت بحران، ساخت مرکز فرماندهی مدیریت بحران و تدوین نقشه راه‌های اضطراری از نتایج و دستاوردهای این برنامه بوده است. بخش زیادی از این برنامه انجام شده است اما اکنون پس از گذشت ۱۵ سال از تدوین آن برنامه، ما نیازمند برنامه‌ جدیدی با رویکرد جدید هستیم که در واقع همان رویکرد تاب‌آوری شهری است که در دستور کار شهرداری تهران قرار گرفته است.

نگران کدام آسیب طبیعی باشیم؟

وی معتقد است: به هر حال تهران تقریبا در برابر همه حوادث آسیب پذیر است چرا که مشخصه‌های آسیب پذیری در تهران زیاد است. مثلا تراکم جمعیت در شهر تهران بسیار بالا است. تهران دارای گسل‌های متعددی است. علاوه بر آن مسیل‌های زیادی در تهران وجود دارد، میزان بافت فرسوده در شهر تهران زیاد است و هم چنین زیرساخت‌های حیاتی تهران فرسوده و قدیمی هستند اما اگر بخواهیم بگوییم که تهران در برابر کدام مخاطره بیشترین آسیب را متحمل خواهد شد، باید بگوییم که تهران در برابر زلزله بیشترین آسیب را خواهد دید.

صادقی ادامه داد: البته من برخلاف بعضی از افراد که معتقدند اگر در تهران زلزله بیاید بزرگترین فاجعه تاریخ رخ می دهد، بر این باور نیستم زیرا میزان آسیب تهران به عوامل بسیاری بستگی دارد. مطالعات تاب آوری تهران که اخیرا ما در تهران انجام دادیم نشان می‌دهد که تاب آوری تهران در برابر حوادث متوسط است. این بدان معنی است که تهران می‌تواند زلزله و مخاطرات دیگر را علی رغم آسیب پذیری مدیریت کند. ظرفیت‌های زیادی وجود دارد که اگر از آنها استفاده کنیم وضعیت ایمنی شهر بهبود خواهد یافت. مهم این است که ما برای استفاده از این ظرفیت‌ها چقدر برنامه داریم و چقدر متولیان امر با هم هماهنگ هستند.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران ادامه داد: بررسی‌های زمین شناسی مشخص کرده که شهر تهران روی گسل‌های متعدد اصلی و فرعی بنا شده و پیرامون آن را گسل‌های مهمی مانند مشا و پارچین احاطه کرده است‌ که شواهد فعالیت آنها بر پایه مطالعات زمین شناسی و ثبت دستگاهی زمین لرزه‌ وجود دارد. همچنین مطالعات مربوط به ثبت دستگاهی زمین‌لرزه‌ها بیانگر فعال بودن پهنه البرز مرکزی است، هر ساله نیز زمین ‌لرزه‌های متعددی با بزرگای کم تا متوسط در محدوده تهران ثبت می‌شود که می‌توان آنها را به گسل‌های فعال محدوده که با زمین لرزه‌های مخرب در طول تاریخ ارتباط داد. مطالعات GPS نیز بیانگر کوتاه شدگی و حرکت برشی در پهنه جنوبی البرز مرکزی است و محدوده تهران نیز در این پهنه زمین ساختی قرار می‌گیرد که نتیجه انباشت انرژی حاصل از این حرکات، رخداد زمین لرزه است. مدارک تاریخی هم مبین رخداد زمین لرزه‌‌های شدید در محدوده شهر باستانی ری و نواحی شمالی آن (موقعیت فعلی شهر تهران) است. این بخش از البرز در گذشته دارای سابقه زمین لرزه‌‌های مخرب بوده است.

اقدامات پیشگیرانه از وقوع حوادث جبران ناپذیر در تهران

وی در مورد اقدامات انجام شده برای پیشگیری از وقوع حوادث جبران ناپذیر در تهران گفت: با توجه به وجود مخاطرات متعدد در شهر تهران به ویژه قرارگیری آن در پهنه با خطر لرزه‌ای بسیار زیاد، وجود گسل‌های متعدد در داخل و خارج شهر و احتمال وقوع زلزله در کلان‌شهر تهران، انجام اقدامات پیشگیرانه الزامی است. یکی از راهکارهای موثر در کشورهای لرزه خیز پیشرو، راه اندازی و به کارگیری سامانه هشدار سریع زلزله است که با استفاده از آن می‌توان قبل از رسیدن امواج مخرب زلزله از رخداد زلزله آگاه و با انجام اقداماتی نسبت به کاهش خسارات زلزله (مانند جلوگیری از رخداد حوادث ثانویه مانند آتش سوزی ها و ...) و حفظ جان شهروندان اقدام کرد. در این راستا سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با همکاری آژانس همکاری‌های بین المللی ژاپن (جایکا)، برنامه ایجاد و بهره برداری آزمایشی سامانه هشدار سریع زلزله را در دستور کار خود قرار داد.

صادقی در مورد سامانه هشدار سریع زلزله گفت: این سامانه از 4 بخش تشکیل شده است که شامل شبکه پایشی (ایستگاه‌های شتاب‌نگاری) در محدوده گسل مشاء ، سیستم ارتباطی رادیویی، نرم افزار تشخیص و هشدار سریع زلزله و در نهایت ابزار خروجی مانند بلندگو و ... است.با توجه به آزمایشی بودن سامانه، پس از بهره برداری از آن (در بازه زمانی 3 ساله)، توانمندی و کارایی آن در زمین لرزه‌های روی داده بررسی و راستی آزمایی خواهد شد.

وی می‌افزاید:‌فعالیت‏‌های انجام شده در قالب پروژه، به تهیه خروجی‎ها و دستاوردهایی منتهی شده که عمده آنها برای نخستین بار احصاء شده است. این دستاوردها شامل ایجاد سامانه آزمایشی هشدار سریع زلزله شهر تهران که برای اولین بار در کشور و خاورمیانه اجرایی شده است و دستیابی به دانش فنی مربوطه توسط متخصصان داخلی، فراهم سازی امکان آگاه سازی مدیران بحران از رخداد زمین لرزه (در محدوده شرق تهران) قبل از رسیدن امواج مخرب آن، فراهم سازی امکان انجام اقدامات تخصصی مانند قطع جریان گاز و سوخت و ... و در نتیجه جلوگیری از رخداد حوادث ثانویه(در صورت تکمیل طرح)و فراهم سازی امکان حفظ زیرساخت‌های حیاتی شهر و در نتیجه امکان استفاده آنها در شرایط پس از رخداد زلزله می‌شود.
صادقی ادامه داد: در راستای عملیاتی شدن این سامانه نیز تاکنون اقدامات چون طراحی، جانمایی و احداث 4 ایستگاه پایشی شتاب‌نگاری در محدوده گسل مشاء در شرق تهران و نصب و راه اندازی تجهیزات مربوطه و پشتیبان، طراحی، خرید و نصب سیستم ارتباطی بین ایستگاه‌های پایشی و مرکز فرماندهی ستاد مدیریت بحران شهر تهران، طراحی و برنامه نویسی نرم افزار هشدار سریع زلزله در بخش ایستگاه و مرکز بررسی زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات و انتخاب روش ارسال خروجی‌های سامانه هشدار سریع زلزله به ذی نفعان و شروع بررسی‌های مربوط به راستی آزمایی سامانه انجام شده است.
رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در مورد مراحل اجرای این برنامه گفت: هم اکنون سیستم آزمایشی هشدار سریع زلزله روی گسل مشاء به عنوان یکی از گسل‌های خطرناک تهدید کننده شهر تهران راه اندازی و در حال تست و ارزیابی است و به موازات، برنامه ریزی به منظور نصب و راه اندازی این سیستم برای سایر گسل‌های فعال اطراف تهران در دستور کار سازمان قرار دارد.

وی می ‌افزاید:‌ سایر برنامه‌های در دست اجرا نیز شامل ارزیابی عملکرد سامانه در زمین لرزه‌‌های روی داده و راستی آزمایی خروجی‌های سامانه، تکمیل ایستگاه‌های شتاب‌نگاری و توسعه آنها بر روی سایر گسل‌های لرزه‌زا و خطرناک اطراف تهران، تدقیق متودولوژی و روابط استفاده شده در سامانه و بومی سازی ضرایب مربوطه با توجه به شرایط زمین ساختی محدوده تهران، برنامه‌ریزی در بخش خروجی‌های سامانه به منظور تبدیل پیام هشدار به اقدامات تخصصی (مانند توقف مترو و قطع شریا‌ن‌های حیاتی (گاز، سوخت، برق و ...) ، آموزش و فرهنگ سازی سامانه هشدار سریع زلزله و برنامه ریزی به منظور فراهم سازی زیرساخت‌های مربوط به هشدار عمومی می‌شود.

فعالیت‌های مدیریت بحران در زمینه پیشگیری و کاهش خطرپذیری در بحران

صادقی در مورد سایر فعالیت‌های صورت گرفته در حوزه پیشگیری و کاهش خطرپذیری بیان کرد: ساخت و تجهیز 100 پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران(11 پایگاه در حال احداث)، طراحی، ساخت و تجهیز اتاق بحران شهر تهران، ساخت و تجهیز مکان‌های اسکان اضطراری در 10 پارک‌های شهر تهران با ظرفیت بیش از 200هزار نفر و نگهداری مکان‌های فوق، طراحی و ایجاد سامانه تخمین و ارزیابی خسارات زلزله و توسعه آن، طراحی و ایجاد سامانه پایلوت آزمایشی هشدار سریع زلزله، تهیه نقشه شبکه راه‌های اضطراری در زمان بحران شهر تهران و پیگیری تایید آن با همکاری شورای هماهنگی مدیریت بحران شهر تهران، ایجاد و توسعه شبکه‌های فعال شتاب نگاری 14 ایستگاه در سطح شهر تهران و لرزه نگاری13 ایستگاه در حومه شهر تهران، تهیه نقشه گسل‌ها و پهنه‌های گسلی تهران، تهیه طرح جامع کاهش خطر پذیری سیلاب شهر تهران، مبادله و فعال سازی توافقنامه همکاری شهرداری تهران، وزارت نیرو و شورای اسلامی شهر تهران در زمینه مدیریت سیلاب شهر تهران، تهیه ضوابط ساخت و ساز در پهنه های گسلی شهر تهران و پیگیری اجرایی شدن، تهیه نقشه پراکنش زمین لغزش شهر تهران، تهیه آیین نامه گودبرداری های ساختمانی شهر تهران، بررسی فنی گزارشات مکانیک خاک و ژئوتکنیک با بیش از 20000 گزارش از سال 1385به منظور افزایش کیفیت ساخت و ساز در شهر تهران، تهیه نقشه و ضوابط قنوات شهر تهران در مقیاس شهری، تهیه و تکمیل نقشه تخلیه امن اضطراری محلات 286 محله شهر تهران، تهیه نقشه مدیریت بحران مناطق و محلات شهر تهران با بیش از 70 لایه اطلاعاتی و شامل 374 نقشه و تهیه شناسنامه اطلاعاتی محلات شهر تهران با بیش از 40 فیلد اطلاعاتی و شامل 374 سند بخشی از طرح ها و فعالیت های صورت گرفته در این بخش است.

وی افزود: همچنین راستی آزمایی فنی کارکرد سامانه آزمایشی هشدار سریع زلزله، انجام مطالعات جانمایی ایستگاه‌های جدید سامانه هشدار سریع زلزله شهر تهران و تخمین خسارت شهر تهران، انعقاد و اجرایی کردن تفاهم‌نامه همکاری فی مابین سازمان و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران (همکاری مشترک علمی- تحقیقاتی و تبادل داده‌های شبکه‌های لرزه نگاری)، تهیه، تنظیم و ارائه لوایح تشکیل کمیسیون ایمنی، مدیریت بحران و پدافند غیر عامل و پیشگیری از وقوع آتش سوزی و برنامه عملیاتی ایمنی شهر تهران برابر مواد 55 و 69 برنامه 5 ساله دوم شهرداری تهران جهت سیر مراحل قانونی تصویب و همچنین تهیه و تائید پیوست ایمنی و مدیریت بحران پروژه های شهری برابر ماده 83 برنامه 5 ساله دوم شهرداری تهران بخش دیگری از اقدامات در حال انجام است.